Հալիձորի Հարանց Մեծ անապատի գործունեության հետևանքով XVII դարում գրչության կենտրոններ են ձևավորվում Գորիսի ենթամարզի տարածքի շատ բնակավայրերում և գրվում տասնյակ ձեռագրեր: Այդ բնակավայրերի շարքում արժանի տեղ է գրավում հնում Գորայք, իսկ XVII դարից արդեն Գորես, Կօրես, Գորիս անվանվող բնակավայրը: Այդ ժամանակաշրջանում Գորիսում գրված ձեռագրերի գրիչների մեջ ամենանշանավոր դեմքը եղել է Բարսեղ երեցը:

Գորիս անունը հիշատակող և Գորիսում գրված մեզ առայժմ հայտնի ամենահին ձեռագիրը պատկանում է Բարսեղ երեցի գրչին և գրվել-ավարտվել է 1624-25թթ.: Ձեռագրի վերնագիրն է. «Գիրք հարցմանց Գրիգորի Տաթևացիոյ»: Ձեռագիր գրքի պատվիրատու-ստացողը եղել է Ռստակես (Արիստակես) վարդապետը` Հարանց Մեծ անապատի առաջնորդը: Ձեռագիրը թեպետ  գրվել է Գորիսում, բայց նկա-րազարդվել է Հալիձորի Հարանց  անապատում` ծաղկող Հովհաննես աբեղայի կողմից: Ահա թե ինչ է ավելացրել ձեռագրի հիշատակարան-անձնագրում Բարսեղ գրիչը. «Գրեցաւ սայ ի յերկիրս Ձագաձորու, ի գեաւղս որ կոչի Գորէս, ընդ հովանեաւ Ս.Գրիգորիս և Ս.Աստուածածնիս և Ս.Յակոբիս և Ս.Մարտիրոսիս, զի սոքա են մեզ բարեխօս, ի թվիս ՌՀԴ (1625թ.)»¹: Նույն ձեռագրում դրանից մեկ տարի առաջ գրված տողերում կարդում ենք. «Արդ` ծաղկեցավ զայս Քարոզգիրքս ի Դաթևաց անապատին ՌՀԳ (1624) թվին, որ էին ժողովեալ Ճ (100) և ավելի: Որ ժամանակին անապատին առաջնորդ Ըռստակէս վարդապետն և որ և զսեղանատեղն շինեաց խիստ ուրախութեամբ»: Վերը նշված երկու թվականները ցույց են տալիս ձեռագրի վրա  թափված աշխատանքի վերջին տարիները միայն, իսկ գործի ձեռնարկումը կարող էր սկսված լինել ավելի վաղ: Հիշատակարանում Բարսեղ գրիչը հոգեկան խոր անկեղծությամբ և համեստությամբ ընթերցողին հուզող տողերով գրել է. «Դարձեալ յիշեցեք զանարժան գրիչս Բարսեղ երէց, զոր զանունս միայն է և գործս ոչ, աղաչեմ զձեզ անմեղադիր լերուք սխալանաց և խոշորութեան գրոյս, զի առաջին գիր մեր այս է, զի թե գիրն շինէի, զբանն մոռանայի, թողութիւն արարէք, զի շատ ջանացի և ոչ կարացի քանց այս աւելի շինել, զի մեր այս էր և ոչ աւելի»: Այս տողերից մեզ պատկերանում է պատկառելի մտավորականը, որը պատրաստ է նույնիսկ այսօրվա սերունդներիցս ներո-ղություն խնդրել իր արած կամ չարած սխալների ու մեղքերի համար… Իսկ ովքե՞ր են ձեռագրում հիշատակված անձինք: Արիստակես-Ռստակեսի ով լինելը պարզվում է հենց ձեռագրից: Նա եղել է Հարանց Մեծ անապատի առաջնորդը: Իսկ Բարսե՞ղը: Պարզվում է, որ և’ Արիստակեսը, և’ Բարսեղը եղել են ժամանակի նշանավոր անապատական գործիչներ և նրանց անուները, արդեն որպես սրբերի, հիշատակված են Առ.Դավրիժեցու «Պատմության» մեջ: Այնտեղ կարդում ենք. «…Նաև սույն տեղում (Հարանց Մեծ անապատում – Ս.Հ.) էին թաղված սուրբ վարդապետ Պողոսը, որի պատմությունը արել ենք մի այլ գլխում, և պարոն Սարգիսը, որի մասին անցյալ գլխում պատմեցինք, և Արիստակես վարդապետը, որ պարոն Սարգսից հետո եղավ անապատի առաջնորդը, նաև ճգնավոր ու ընտիր, առաքինի գործեր կատարող տեր Բարսեղ աբեղան: Սրանք չորսն էլ միմյանց կից էին թաղված ու նրանց վրա մատուռ էր շինված»<sup>2</sup>: Վերը նշված ձեռագրի հեղինակը, որի անունն առնչվում է Արիստակես վարդապետի անվան հետ, անշուշտ եղել է «Ընտիր, առաքինի գործեր կատարող» գրիչ Բարսեղը: Ձեռագրեր գրելը այն ժամանակ նույնպես ընտիր ու առաքինի գործ էր համարվում և ոչ բոլորը կարող էին ձեռնամուխ լինել նման պատասխանատու աշխատանքի: Արիստակես վարդապետի և տեր Բարսեղի անունները համատեղ նշվում են նաև 1637թ. մի ձեռագրի հիշատակարանում, ուր ասվում է, որ Հարանց Մեծ անապատին պատկանող` 1635թ. Շինուհայրում գրիչ Հովհաննեսի կողմից գրված ձեռագիրը Արիստակես վարդապետի, տեր Բարսեղի և տեր Հակոբի կողմից վաճառվում է Չարեքա անապատին: Այո’, անապատի երևելիները միայն կարող էին արտոնել ու վկայել ուխտին պատկանող ձեռագրերի վաճառքը: Հետագա պրպտումները նոր լույս կսփռեն գորիսեցի գրիչ Բարսեղ երեցի կենսագրության վրա, բայց մենք մեզ թույլ ենք տալիս ենթադրելու, որ նա եղել է Հարանց Մեծ անապատի չորս հիմնադիրներից մեկը ու թաղված է անապատի մատուռ-գերեզմանատանը:

Գրիչ Բարսեղ երեցի ձեռագրի հիշատակարանը մի քանի արժեքավոր պատմա-կան տեղեկություններ է պարունակում: Այսպես` 1624թ. նա նշում է, որ Հարանց Մեծ անապատում կային Ճ (100) և ավելի միաբաններ: Հայտնի է, որ անապատը սկսել է գործել 1610թ. սկսած և տասնչորս տարի անց այնտեղ բնակություն էին հաստատել հարյուրից ավելի անապատականներ: Սա, անշուշտ, նման մի հաստատության համար պատկառելի թիվ է: Բարսեղ գրիչի հիշատակարանից իմանում ենք նաև, որ XVII դարի սկզբին Գորես — Գորիսում եղել են չորս եկեղեցիներ, որոնցից ս. Մարտիրոսը եղել է ժայռափոր և որի հետքերը առ այսօր մնում են: Չորս եկեղեցիների առկայությունը ցույց է տալիս, որ Գորիսը եղել է խոշոր բնակավայր:

Բարսեղ գրիչը Գորիսում թողել է հետևորդ-աշակերտներ, որոնցից երկուսի անունները հասել են մեզ:

XVII դարի կեսերին Գորիսը բարգավաճող բնակավայր էր, առևտրի ու գրչության կենտրոն, ուր ապրում էին նույնիսկ այլազգիներ: Սակայն մի չարա-բաստիկ դեպք խաթարում է նրա բնակիչների խաղաղ կյանքը և նրանց մի մասը ստիպված թաղնում-հեռանում է ծննդավայրից: Հայրենի տան կարոտը սրտում այդ մասին սրտառուչ տողեր է մեզ թողել մեկ ուրիշ գորիսեցի գրիչ Մովսես երեցը: Ձեռագիրը, որը մի «Շարակնոց» է, գրվել է 1652թ. Ծար գավառի Ապահեն գյուղում: Այն պահվում է Երևանի Մատենադարանում 1626 թվահամարի տակ: Մովսես երեցը ձեռագրի հիշատակարանում պարզաբանում է, թե գորիսեցի լինելով` ինչպես է ինքը հայտնվել Ծարում. «Արդ` գրեցաւ եղանակաւոր տառս ձեռամբ մեղապարտ Մովսես սուտանուն իրիցոյ, որ եմք բնական ի յերկրէն Ղափանայ, ի միւս յերկրէն Ծագաձորոյ, ի գեղջէն Գորիսոյ, զոր հասեալ բարկութիւնն Աստուծոյ ի վերայ մեր մեղացս, խօճայ (վաճառական) մի եկէալ ի մեր գեօղն վասն զապրիշում առնելոյ: Եւ սատանայ բնակեալ ի սիրտ խօճային ոչ կամեցավ մնալն ի Գօրեսն, այլ ելեալ գնաց դէպի յերկիրն Դիզակայ: … Եւ ի յահէ նոցին փախըստեա եղեալ գնացաք յայլ յերկիր. և զյետամնացսն գեղին զոմն ի գեօղն թալանեցին և զոմն ի ճանապարհին: Եւ ես թաբօրս ի բարեաց գործոց եկեալ հասա ի յերկիրն Ծարայ, ի գեօղն որ կոչի Ապահէն»³: Գորիսը հայտնի առևտրական կենտրոն էր, և մեծահարուստ առևտրականը գալիս է այնտեղ մետաքս գնելու: Նրան հորդորում են, որ գիշերի Գորիսում, բայց նա չի լսում և մի դիզակցի մարդու ուղեկցությամբ, առևտուրը վերջացնելուց հետո, ճանապարհվում է դեպի Դիզակ (Արցախ, Հադրութի շրջան): Նրանք գնացել են Գորիսից դուրս եկող այն ուղիով, որն անցնում է ավազակաբարո քրդաբնակ ձորերով: Ճանապարհին նրանց թալանում են, սպանում և դիակները թաքցնում: Վաճառականը, հավանաբար, ազգությամբ եղել է պարսիկ և հայտնի ընտանիքից, այլապես պարսկական իշխանությունները այդքան անողոք չէին վարվի Գորիսի բնակչության հետ: Իշխանությունների զայրույթը չի մեղմում և այն հանգամանքը, որ դեպքը տեղի է ունեցել Գորիսից հեռու` ճանապարհին: Պատժի ու թալանի ահից բնակիչների մի մասը, այդ թվում և Մովսես երեցը, թողնում հեռանում են ծննդավայրից:

Մեզ է հասել Մովսես գրիչի ևս մեկ ձեռագիր, որը 8138 թվահամարի տակ պահվում է Երևանի Մատենադարանում: Ծննդավայրից հեռացած գրիչը 1647թ. իր կողմից նորոգած 1490թ. ձեռագիր «Ավետարանի» հիշատակարանում մտքերը մագաղաթին է հանձնում բանաստեղծական տողերով.

«Ձեռամբ փծուն մեղսամածի,

Եւ ի չընչին քարտօղարի,

Եւ լոկ անուամբըն յիրեցուի,

Մովսէս տրուպ զանարժանի:

Որ եմ բնական ի յերկըրի,

Ձագաձորոյն ի Գորիսի»⁴:

Առաջին անգամ Մովսես գրիչի մոտ ենք հանդիպում Գորիս մերօրյա  գրելաձևին:

Հայրենիքից հեռացած Մովսեսը մշտական բնակավայր չուներ: Վերը հիշատակած ձեռագիրը նա նորոգել է Ծար գավառի Սոթք գավառակենտրոն քաղաքում: Իսկ ահա Ծար գավառի Մոս գյուղում նա 1653թ. նկարազարդում է խնձորեսկցի գրիչ Մարտիրոսի ձեռագիրը և հիշատակարանում թողնում հետևյալ գրառումը. «Եւ ես թաբուրս ի բարեաց գործոց մեղսամած մատամբս ծաղկեցի և կազմեցի զսբ. Աւետարանս և զսակաւ յիշատակարանս ծրագրեցի»⁵: Բազմաշնորհ Մովսեսը, մշտական կացարան չունենալով, բնավեր թռչունի պես տեղից տեղ է թռչել: Վեց տարիների ընթացքում (1647-53թթ.) նրա ձեռքով անցած երեք ձեռագրերը տարբեր ծննդավայրեր ունեն:

Այդ ժամանակաշրջանում հանդես է գալիս Սարգիս անունով ևս մեկ գորիսեցի գրիչ: 1657թ. Գեղամա երկրի Բարկիս բնակավայրում նա ձեռագրել է «Ավետարան» և հիշատակարանում իր մասին թողել հետևյալ գրառումը. «Եւ ես Սարգիս գրիչս եմ ի յերկրէն Ղափանայ, ի գեղջէն Գորիսոյ, որ ազդմանէ չարին փախեալ եկաք բնակեցաք ի գեօղս Բարկիս, և աստ գրեցաք զսբ. Աւետարանս ի թվիս Հայոց ՌՃԶ (1657)³Ûáóл⁶: Սարգիս քահանան, անտարակույս, նկատի ունի Գորիսում կատարված նույն` այն չար դիպվածը, որի մասին պատմել է Մովսես երեցը: Հակառակ Մովսես երեցի, որ Գորիսը ներկայացնում է որպես Ձագաձոր երկրի բնակավայր, Սարգիս քահանան Գորիսը ներկայացնում է որպես Ղափան երկրի գյուղ: Զարմանալու ոչինչ չկա, Կապանը որպես երկրանուն ավելի ընդգրկուն էր, ավելի ճանաչված ու հայտնի, քան Ձագաձորը: Առավել ևս օտար մի տեղ ներկայանալիս հստակ պատկերացում տալու համար նա նշում է իր ծննդավայր երկրի ընդհանրական Կապան անունը: Որոշակի հետաքրքրություն է ներկայացնում Սարգիս քահանայի կողմից ձեռագիր Ավետարանը գրելու շարժառիթը: Ավետարանը պատվիրում են գրել «բարեպաշտ և հեզահոգի» Մխիթարն ու նրա կինը` «քահանայասեր և բարեմիտ» Մահբիբը, և գրիչը այսպես է պարզաբանում նրանց ցանկությունը. «Եւ քանզի գիտելի և զի ոչ ունէին սոքա որդի մարմնաւոր յայսմ աշխարհի: Եւ ի միտի եդեալ գրել ետուն զսբ. Աւետարա-նս, որ եղիցի որդի հոգևոր և ոչ կորընչին անուանք սոցա ի յայսմ աշխարհէս…»: Եվ իսկապես, շնորհիվ Սարգիս քահանայի, այս մարդկանց անունները, որոնք անզավակ էին, մնացել են իրենց հոգևոր զավակի ձեռագրի շնորհիվ:

XVII դարի կեսերին հայտնի դեպքերից հետո Գորիսը ստիպողաբար լքած բնակիչները աստիճանաբար նորից ետ են վերադառնում: Այդ մասին տեղեկանում ենք Մովսես երեց գրչի շնորհիվ: Ղ.Ալիշանը գրում է, որ գորիսեցի Մովսես երեցը նշում է թողել 1682թ. Տանձատափում գրված  ձեռագիր Ավետարանի հիշատակա-րանում: Ալիշանը նշում է նաև 1667թ. գրված մի ձեռագիր Ավետարանի մասին, որտեղ հիշվում է Ձագաձոր երկրի Կօրես գյուղը: Հետապնդման և հալածման վտանգն անցնելուց հետո գորիսեցիները նորից վերադարձել են իրենց ծննդավայրը:

Անտարակույս, XVII դարից մեզ հասած միայն վերը նշված ձեռագրերը չեն, որ գրվել են Գորիսում կամ գորիսեցի գրիչների ձեռքով: Դրանք երջանիկ ճակա-տագրեր ունեցող ձեռագրեր են, որ պատմության քառուղիներում դեգերելով հասել են մեր օրերը: Իսկ քանի^~ -քանի ձեռագրեր են եղել, որ մեզ չեն հասել: Այնուամենայնիվ, հիշատակված ձեռագրերի առկայությունը թույլ է տալիս ենթադրելու, որ XVII դարում` Հարանց Մեծ անապատում վառած լուսավորության և վերածնության ջահի շնորհիվ, Գորիսը դարձել է ուշ միջնադարյան հայ գրչության կենտրոն, որպիսիք, եթե չհաշվենք հայտնի անապատներն ու վանքերը, այնքան էլ շատ չէին ողջ Հայաստանում:

1. «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», ԺԷ դար, հ. Բ, Եր., 1978, էջ 187-188:
2. Դավրիժեցի Առ., Պատմություն, Եր., 1988, էջ 209-210:
3. «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», ԺԷ դար, հ. Գ, Եր., 1984, 488-489:
4. Նշվ. աշխ., էջ 260-261:
5. Նշվ. աշխ., էջ 601:
6. Նշվ. աշխ., էջ 775:

Սերգեյ Հախվերդյան

Պատմաբան, դոցենտ

See author's posts