Խոտանանի Ավետարանը

Մա­տե­նա­դա­րան 290

Ա­վե­տա­րան: 1635թ., 1640թ.: Խո­տա­նան գյուղ (ի յեր­կիրն Է­ճա­նան, ի գեաւղն, որ կո­չի Խո­տա­նան), Տիգ­րա­նա­կերտ: Գ­րիչ՝ Հով­հան­նես, ծաղ­կող՝ Ե­ղիա­զար Համ­թե­ցի (տիգ­րա­նա­կերտ­ցի), ստա­ցող՝ Ա­րիս­տա­կես վար­դա­պետ, ա­պա՝ Փի­լի­պոս կա­թո­ղի­կոս:

Թերթ՝ 326, նյութ՝ թուղթ, 22×16սմ, գիր՝ երկս­յուն բո­լոր­գիր, տող՝ 21, կազմ՝ դրոշ­մա­զարդ շա­գա­նա­կա­գույն կա­շի՝ դռնա­կով, մի­ջու­կը՝ տախ­տակ:

Ման­րան­կար­չութ­յուն՝ Երկր­պա­գութ­յուն մո­գուց՝ 20բ, Մկըր­տութ­յուն՝ 23բ, Այ­լա­կեր­պութ­յուն՝ 62ա, Մուտք Ե­րու­սա­ղէմ՝ 72բ, Ք­րիս­տոս՝ յա­ղօթս 9բ, Զին­վոր­նե­րի ծաղ­րե­լը՝ 96բ, Յու­ղա­բեր կա­նայք՝ 99բ, 100բ, Մատ­նութ­յուն՝ 150բ, Խա­չե­լութ­յուն՝ 150ա, Հայտ­նութ­յուն՝ 164բ, Ըն­ծա­յու­մը՝ 169բ, Ժո­ղովր­դի կե­րակ­րու­մը ձկնով՝ 144բ, Աղ­քատ Ղա­զա­րո­սը Աբ­րա­հա­մի գրկում՝ 220ա, Համ­բար­ձու­մը՝ 249բ, Ղա­զա­րի հա­րութ­յու­նը՝ 240, Ոտնլ­վա՝ 296ա, Հո­գե­գա­լուստ՝ 300ա։ Մատ­թէոս՝ 16բ, Մար­կոս՝ 103բ, Ղու­կաս՝ 161բ, Հով­հան­նէս՝ 251բ։ Խո­րան­ներ՝ 8 հատ։ Կի­սա­խո­րան­ներ՝ 4 հատ։ Լու­սան­ցա­զար­դեր՝ բու­սա­կան, կեն­դա­նա­կան, տա­ճար, խաչ, հրեշ­տակ։ Զար­դա­գիր՝ հան­գու­ցա­գիր, կեն­դա­նա­գիր, թռչնա­գիր։ Գույ­ներ՝ կար­միր, կա­նաչ, կա­պույտ, դե­ղին, վար­դա­գույն, մա­նու­շա­կա­գույն, ոս­կի: Վի­ճա­կը՝ բա­վա­րար:

Հի­շա­տա­կա­րան

­

Ծա­նո­թագ­րութ­յուն

Հա­մա­ձայն հե­տա­գա­յի հի­շա­տա­կա­րա­նի՝ ա­վե­տա­րա­նը ար­տագր­վե­լուց հինգ տա­րի հե­տո՝ 1640 թվա­կա­նին, Ա­մե­նայն հա­յոց կա­թո­ղի­կոս Փի­լի­պոս Ա Աղ­բա­կե­ցու[1] մի­ջո­ցով տար­վել է Տիգ­րա­նա­կերտ (­Հա­միդ, Դիար­բե­քիր)՝ նշա­նա­վոր Սբ. Կի­րա­կոս ե­կե­ղե­ցի[2]: Հե­տա­գա­յում այն հայտն­վել է Էջ­միած­նի գրա­տան հին հա­վա­քա­ծո­ւում, ո­րի հետ 1921 թվա­կա­նին հանձն­վել է Մա­տե­նա­դա­րա­նին:

Այս ա­վե­տա­րա­նի պատ­վի­րա­տուն, ինչ­պես և Խո­տա­նա­նի 1629 թվա­կա­նի ձե­ռա­գիր սաղ­մո­սի­նը, կրկին Տան­ձա­փա­րա­խի նշա­նա­վոր Ա­րիս­տա­կես վար­դա­պետն է, ով այս­տեղ ան­վան­վում է «րա­բուն»՝ ու­սուց­չա­պետ, և­ ով, ինչ­պես եր­ևում է հե­տա­գա­յի հի­շա­տա­կա­րա­նից, մա­հա­ցել է 1635-1640թթ․ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում՝ «…քան­զի մինչ­դեռ ի մարմ­նի էր վար­դա­պետն Ա­ւիս­տա­կէս»:

­Տիգ­րա­նա­կեր­տում այս ա­վե­տա­րա­նը տրա­մադր­վում է Ե­ղիա­զար Համ­թե­ցուն՝ ժա­մա­նա­կի նշա­նա­վոր ծաղ­կող­նե­րից մե­կին, ով մահ­տե­սի խո­ջա Ե­րե­միա­յի հո­վա­նա­վո­րութ­յամբ նկա­րա­զար­դում է Խո­տա­նան­ցի գրիչ Հով­հան­նե­սի կող­մից նա­խա­պես դա­տարկ թողն­ված է­ջե­րը, շրջա­նակ­նե­րը, ինչ­պես նաև գու­նա­զար­դում ու ոս­կե­պա­տում է Հով­հան­նե­սի կող­մից ա­նա­վարտ թո­ղած մի քա­նի նկար­ներ: Ն­կար­նե­րում ա­ռա­տո­րեն կի­րառ­ված ոս­կու քա­նա­կից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել ոչ միայն նկա­րա­զարդ­ման վրա ծախս­ված մի­ջոց­նե­րի, այլև խո­ջա Ե­րե­միա­յի մեծ կա­րո­ղութ­յուն­նե­րի մա­սին:

­Ման­րան­կա­րիչ Ե­ղիա­զա­րը ծա­գու­մով Տիգ­րա­նա­կեր­տից էր՝ Տեր Մի­նա­սի և Պաղ­չա­յի որ­դին: Հի­շա­տակ­վում է նաև որ­պես գրիչ: Ա­շա­կեր­տել է գրիչ և ման­րան­կա­րիչ Մի­նաս Համ­թե­ցուն: 1640 թվա­կա­նին Տիգ­րա­նա­կեր­տում նկա­րա­զար­դել է եր­կու ձե­ռա­գիր: Վա­յե­լել է լայն ճա­նա­չում: 1646 թվա­կա­նին Ե­ղիա­զա­րը ե­ղել է Կ. Պոլ­սում, որ­տեղ նույն թվա­կա­նին ըն­դօ­րի­նա­կել է եր­կու ա­վե­տա­րան: 1651 թվա­կա­նին Ե­ղիա­զա­րը նո­րից իր հայ­րե­նի­քում էր՝ որ­տեղ նկա­րա­զար­դեց ևս մի ա­վե­տա­րան: Այս պա­հին Մա­տե­նա­դա­րա­նում պահ­պան­վում են նրա ծաղ­կած ե­րեք ձե­ռագ­րե­րը (187, 274, 290)՝ ըն­դօ­րի­նակ­ված 1635-1651թթ․: Ե­ղիա­զա­րի եղ­բայ­րը՝ Հով­հան­նե­սը, նույն­պես գրիչ էր ում հետ միա­սին ըն­դօ­րի­նա­կել են ձե­ռագ­րեր[3]:

 Հի­րա­վի, ու­շադ­րութ­յան ար­ժա­նի գործ է: Այն աչ­քի է ընկ­նում գե­ղար­վես­տա­կան հար­դա­րան­քի բազ­մա­զա­նութ­յամբ, բա­վա­կան ար­տա­հայ­տիչ և ճոխ գու­նապ­նա­կով, ոս­կու շռայլ գոր­ծա­ծութ­յամբ: Ն­րա հա­րուստ գույ­նե­րի շար­քում գե­րակշ­ռում են կա­պույ­տի ե­րանգ­նե­րը, ո­րոնք շատ տպա­վո­րիչ են ոս­կու հետ հա­մադր­վե­լիս:

­Խո­րան­նե­րը բա­վա­կան հա­գե­ցած են ինչ­պես զար­դա­նախ­շե­րով, այն­պես էլ կեն­դա­նի­նե­րի պատ­կեր­նե­րով, և չ­նա­յած այս­տեղ գույ­նե­րը ա­վե­լի մեղմ են, քան տե­րու­նա­կան նկար­նե­րում, մո­տիվ­նե­րի բազ­մա­զա­նութ­յու­նը դրանց տա­լիս է բա­վա­կան փա­ռա­հեղ տեսք: Ն­կար­չի հա­րուստ եր­ևա­կա­յութ­յու­նը և զար­դա­նկար­չա­կան վար­պե­տութ­յու­նը խո­րան­նե­րին տվել են մեծ շար­ժու­նա­կութ­յուն և ճո­խութ­յուն, ո­րով նա տար­բեր­վում է մեր կող­մից ու­սում­նա­սի­րած շատ այլ ա­վե­տա­րան­նե­րի ծանր ու կո­թո­ղա­յին խո­րան­նե­րից:

Խո­րան­նե­րի սյու­նե­րը բա­րակ են, թող­նում են դե­կո­րա­տիվ տպա­վո­րութ­յուն և զար­դար­ված են երկ­րա­չա­փա­կան նախ­շե­րով կամ միև­նույն գույ­նի տար­բեր ե­րանգ­նե­րով: Ս­յու­նե­րի դե­կո­րա­տիվ բնույթ կրող խա­րիսխ­ներն ու խո­յակ­նե­րը ի­րեն­ցից ներ­կա­յաց­նում են ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րի խորհր­դա­նիշ-կեն­դա­նի­նե­րից՝ առ­յուծ, ցուլ, ար­ծիվ, կազմ­ված հո­րին­վածք­ներ կամ զար­դա­նախ­շա­յին գու­նա­վոր կոմ­պո­զի­ցիա­ներ: Կա­ռուց­ված­քով նույ­նաբ­նույթ, սա­կայն ծած­կույ­թով չկրկնվող են խո­րան­նե­րի գլխա­զար­դե­րը՝ կազմ­ված բու­սա­կան պա­րու­րա­զար­դե­րից և­ երկ­րա­չա­փա­կան զար­դա­նախ­շե­րից: Գլ­խա­զար­դե­րի ներ­քին կա­մար­նե­րը սո­վո­րա­կան ուր­վագ­ծով են՝ ծածկ­ված զար­դան­կար­նե­րով, կամ ե­ռա­խորշ կա­մա­րի տես­քով են՝ յու­րա­քանչ­յուր խոր­շում պատ­կեր­ված կեն­դա­նի­նե­րով՝ նա­պաս­տակ, եղ­նիկ, ըն­ձառ­յուծ, առ­յուծ, ո­րոնք էլ ա­վե­լի են մե­ծաց­նում խո­րան­նե­րի զար­դան­կա­րա­յին նշա­նա­կութ­յու­նը: Պատ­կեր­ված կեն­դա­նի­նե­րը աչ­քի են ընկ­նում ճիշտ հա­մա­մաս­նութ­յուն­նե­րով, թեթև շար­ժում­նե­րով և նուրբ գույ­նե­րով:

Չ­նա­յած պատ­կեր­նե­րը ո­րո­շա­կի ո­ճա­վո­րում ու­նեն, սա­կայն թռչուն­նե­րի և բույ­սե­րի տե­սակ­նե­րը գրե­թե միշտ ճա­նա­չե­լի են: Ա­ռանձ­նա­հա­տուկ նրբա­գե­ղութ­յամբ են պատ­կեր­ված խո­րան­նե­րի սյու­նե­րի կող­քի ծա­ռե­րը՝ ար­մա­վե­նի­ներ, նռնե­նի­ներ, թզե­նի­ներ և­ է­լի այլ տե­սա­կի ծա­ռեր, ո­րոնք նկար­չի եր­ևա­կա­յա­կան կամ գի­տակց­ված կա­տար­ման արդ­յուն­քում ար­դեն անհ­նար են դար­ձել հստա­կո­րեն բա­ցա­հայ­տել: Ման­րան­կա­րիչ Ե­ղիա­զա­րի ար­հես­տա­վար­ժութ­յու­նը եր­ևում է հատ­կա­պես խո­րան­նե­րի բու­սա­կա­նութ­յու­նը և գլ­խա­զար­դե­րը զար­դա­րող թռչուն­նե­րի պատ­կեր­նե­րից՝ աք­լոր­ներ, ագ­ռավ­ներ, ա­ղավ­նի­ներ, կա­քավ­ներ, ճա­յեր, բվեր, սի­րա­մար­գեր, ար­ծիվ­ներ և­ է­լի շատ ու շատ չբա­ցա­հայտ­ված տե­սակ­ներ: Գլ­խա­զար­դե­րի վրա պատ­կեր­ված են հա­կընդ­դեմ զույգ հավ­քեր, ո­րոնք տե­ղադր­ված են խա­չի եր­կու կող­մում․ կա՛մ աղբ­յու­րից ջուր են խմում, կա՛մ կտուց­նե­րում ձուկ են պա­հում, իսկ խո­րան­նե­րից մե­կում պատ­կեր­ված են պա­րա­նոց­նե­րով ի­րար փա­թաթ­ված ա­րա­գիլ­ներ: Հիմն­վե­լով քրիս­տո­նեա­կան նշա­նա­բա­նութ­յա­նը նվիր­ված աշ­խա­տութ­յուն­նե­րի, ինչ­պես նաև Ս. Տեր-­Ներ­սես­յա­նի[4] և Վ. Ղա­զար­յա­նի[5] ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րի վրա՝ այս­տեղ տե­ղին է բե­րել մեկ­նութ­յուն­նե­րում առ­կա պատ­կեր­նե­րի բա­ցատ­րութ­յուն­նե­րի մի քա­նի օ­րի­նակ․ աղբ­յու­րի մոտ պատ­կեր­ված թռչուն­նե­րը խորհր­դա­նշում են ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րին, ո­րոնք Սուրբ հո­գու աղբ­յու­րից հա­գեց­նում են ի­րենց հոգ­ևոր ծա­րա­վը: Փա­թաթ­վող պա­րա­նոց­նե­րով թռչուն­նե­րը՝ Հին և Նոր կտա­կա­րան­նե­րի միաս­նութ­յունն են: Նռ­նե­նի­նե­րի մա­սին աս­վում է, որ նրանց պտուղ­նե­րի քաղց­րութ­յու­նը թաքն­ված է կեղ­ևի տակ, ինչ­պես մար­գա­րե­նե­րի ի­մաս­տութ­յու­նը՝ ա­ռակ­նե­րի մեջ: Ար­մա­վե­նի­նե­րի ճյու­ղե­րը վեր են ձգվում՝ խորհր­դան­շե­լով «ճշմար­տու­թիւ­նը ո­րը կբուս­նի երկ­րից, ար­դա­րու­թիւ­նը, ո­րը վայր կնա­յի երկն­քից» (­Սաղմ. ՁԵ, 11): Ձուկ որ­սա­ցող թռչուն­նե­րը խորհըր­դան­շում են ա­ռաք­յալ­նե­րին՝ մարդ­կա­յին հո­գի­նե­րի ձկնորս­նե­րին: Ա­քա­ղաղ­նե­րը խորհր­դան­շում են Հա­րութ­յու­նը, ո­րին մար­դիկ պետք է ար­ժա­նա­նան սուրբ խա­չի զո­րութ­յամբ[6]:

Խո­տա­նան-­Տիգ­րա­նա­կեր­տի ա­վե­տա­րա­նը աչ­քի է ընկ­նում սյու­ժե­տա­յին ման­րան­կար­նե­րի զգա­լի քա­նա­կով. դրանք տաս­նութն են: Վեր­ջին­ներս հիմ­նա­կա­նում տե­ղա­վոր­ված են գրված­քի է­ջե­րում՝ զբա­ղեց­նե­լով է­ջի կե­սը կամ մեկ եր­րորդ մա­սը, սա­կայն դրանց փոքր չա­փը չի նսե­մաց­նում ո՛չ նկար­նե­րի ար­տա­կարգ ճո­խութ­յու­նը, ո՛չ դրանց կա­տար­ման բարձր վար­պե­տութ­յու­նը: Դրանք աս­վա­ծաշնչ­յան կոնկ­րետ դրվագ­ներ են՝ կոնկ­րետ ան­ձան­ցով: Պատ­կեր­ված ան­ձինք աչ­քի են ընկ­նում ար­ևել­յան կամ հայ­կա­կան դի­մագ­ծե­րով, ծի­րա­նա­գույն և­ ոս­կե­գույն լու­սապ­սակ­նե­րով՝ մուգ կա­պույտ կամ դե­ղին երկըն­քի ֆո­նին: Ա­ռանձ­նա­պես ու­շագ­րավ գծե­րից մե­կը կա­պույտ ու ոս­կի ֆո­նի գե­րակշ­ռութ­յամբ խոր և հ­յու­թեղ գույ­նե­րի ընտ­րութ­յունն է: Ընդ­հան­րա­պես սյու­ժե­տա­յին ման­րան­կար­նե­րի գույ­նե­րի բազ­մա­զա­նութ­յու­նը և լավ պահ­պան­վա­ծութ­յու­նը ապ­շեց­նում է: Ինչ­պես կեց­վածք­նե­րի ու շար­ժում­նե­րի պատ­կե­րու­մը, այն­պես էլ զգեստ­նե­րի ծալ­քե­րը ի­րենց կա­տա­րու­մով հա­վաս­տում են ծաղ­կո­ղի նկար­չա­կան ձիր­քը: Ն­կա­րի­չը մեծ վար­պե­տութ­յամբ է պատ­կե­րել այդ ծալ­քե­րը՝ հմտո­րեն զու­գոր­դե­լով նույն գույ­նի տար­բեր ե­րանգ­նե­րը:

Ա­ռանձ­նա­հա­տուկ կո­թո­ղա­յին տեսք ու­նեն չորս ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րի պատ­կեր­նե­րը, ո­րոնց շքե­ղութ­յու­նը ընդգծ­վում է երկ­րա­չա­փա­կան զար­դա­նախ­շով և հո­րին­ված­քով կրկնա­կի շրջա­նակ­ներն ու ամ­բող­ջա­կան ոս­կե ֆո­նը: Ամ­բող­ջա­կան հո­րին­վածք­նե­րի ա­ռանց­քը կազ­մում են ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րի կեր­պար­նե­րը: Վեր­ջին­ներս պատ­կեր­ված են բա­վա­կան խո­շո­րա­մար­մին, ին­չով նկա­րի­չը կար­ծես թե ցան­կա­ցել է ընդգ­ծել դրանց կեր­պար­նե­րի վե­հութ­յու­նը: Շատ ար­տա­հայ­տիչ են դեմ­քե­րը՝ շար­ժուն մեծ աչ­քե­րով, ո­րոնք ար­տա­հայ­տում են նրանց ազ­գա­յին դի­մա­գի­ծը: Ման­րան­կա­րի գե­ղար­վես­տա­կան կերտ­ված­քի մեջ մեծ դեր ու­նեն ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րի հան­դեր­ձանք­նե­րի ծա­լա­զար­դե­րը: Ե­ղիա­զար Համ­թե­ցին մեծ սի­րով ու վար­պե­տութ­յամբ է պատ­կե­րել ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րի հա­գուստ­նե­րի լայն ու ա­զատ թափ­վող ծալ­քե­րը:

Մե­ծա­շուք տեսք ու­նեն նաև չորս ա­վե­տա­րան­նե­րի սկզբի ան­վա­նա­թեր­թե­րը: Ան­վա­նա­թեր­թի գլխա­զար­դե­րի հո­րին­վածք­ներն աչ­քի են ընկ­նում հա­րուստ զար­դա­րան­քով և­ ար­տա­հայ­տիչ գու­նա­յին ե­րանգ­նե­րով՝ ամ­փոփ­ված հիմ­նա­կա­նում մուգ կա­պույտ կամ ոս­կե ֆո­նով: Զար­դա­նախ­շե­րը հիմ­նա­կա­նում բու­սա­կան պա­րու­րա­զար­դեր են, ո­րոնք զու­գորդ­վում են կեն­դա­նի­նե­րի ու բույ­սե­րի մո­տիվ­նե­րով: Ս­րան­ցում նույն­պես, ինչ­պես և­ այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի այլ ձե­ռա­գիր ա­վե­տա­րան­նե­րի ան­վա­նա­թեր­թե­րում, տեքս­տը սկսվում է ա­վե­տա­րա­նիչ­նե­րին խորհր­դան­շող կեն­դա­նա­կան զար­դագ­րե­րով, իսկ ա­ռա­ջին տո­ղե­րը գրված են եր­կա­թա­գիր տա­ռա­տե­սա­կով, ին­չը նպաս­տում է դրանց ո­ճա­կան ո­րո­շա­կի կո­թո­ղայ­նութ­յա­նը:

[1]           Փիլիպոս Ա Աղբակեցի․ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս՝ 1633-1655թթ․, հաջորդել է Մովսես Խո­տանանցի կաթողիկոսին՝ վերջինիս կտակի համաձայն:

[2]           Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցի, հայկական եկեղեցի Թուրքիայի Դիարբեքիր քաղաքում։ Ս. Կիրակոս եկեղեցու անունն առաջին անգամ հանդիպում ենք 1610-1615թթ․ Սիմեոն Լեհացու «Ճանապարհորդություն» աշխատության մեջ։ Այն բանից հետո, երբ 1515թ. կամ 1518թ. ենթադրաբար Ֆաթիհ Փաշա մզկիթի հարևանությամբ գտնվող Ս. Թե­ոդորոս եկեղեցին վերածվեց մզկիթի, եկեղեցուն պատկանող գերեզմանոցում կառուցվեց Ս. Կիրակոս եկեղեցին։ 7 խորան ունեցող եկեղեցու կառուցման կոնկրետ տա­րեթիվը հայտնի չէ։ Հայ ժողովրդին սպասարկող Ս. Կիրակոս եկեղեցին քրիստոնյա աշխարհի ա­մե­նամեծ տաճարներից մեկն է։ 1950-1960-ական թվականներին այստեղ հա­զարի հասնող հայերը իրենց կրոնական արարողությունները կատարում էին կանգուն մը­նացած խորանում։ Վերջին տարիներին այն վերանորոգվել է և գործում է:

[3]           Գէորգեան Ա․, Հայ մանրանկարիչներ, մատենագիտութիւն, IX-XIX դդ., Մ. Մաշտոցի ա­նու­ան հին ձեռագրերի ինստիտուտ, Գահիրէ, 1998, էջ 172:

[4]           Տեր-Ներսեսյան Ս., Հայ արվեստը միջնադարում, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1975:

[5]           Ղազարյան Վ., Խորանների մեկնություններ, Սարգիս Խաչենց «ԱՅԲԵՆԳԻՄ» հրատ., Ե­րևան, 1995:

[6]           Կորխմազյան Է., Բարձր հայքի մանրանկարչությունը, ԺԱ.-ԺԴ. դդ., Մատենադարան, Ե­րևան, 2015, էջ 26: 

Սերգեյ Ջհանգիրյան

See author's posts