Լո­րա­ձո­րի աչ­քի ընկ­նող բնա­կա­տեղիներից մե­կի` Լո­րի ա­նու­նով կոչ­ված հո­վի­տը բնա­կեց­ված է ե­ղել վա­ղա­գույն ժա­մա­նակ­նե­րից: Լոր գյու­ղի հյու­սի­սա­յին եզ­րին, «Շլո­րուտ վայ­րում», բլրի վրա պահ­պան­վել է մ.թ.ա. I հա­զ. թվագր­վող բնա­կա­տե­ղի-դամ­բա­րա­նա­դաշ­տը: Բլրի հարթ գագաթային մակերեսին նշմարելի են քա­րա­շեն բնա­կե­լի կա­ռույց­նե­րի հետ­քեր և այլն[1]:

Լո­րա­ձորն ինչ­պես անց­յա­լում, այժմ ևս­ իր ա­ռատ բու­սա­կա­նութ­յամբ թաղ­ված է մրգաս­տան այ­գի­նե­րի մեջ: Հա­յոց ե­կե­ղե­ցու և հա­յա­գի­տութ­յան մշակ Մես­րոպ ար­քեպ. Տեր-Մով­սիս­յա­նը (գի­տութ­յա­նը հայտ­նի Մես­րոպ Մա­գիստ­րոս ա­նուն-տիտ­ղո­սով) գրում է. «Շնա­թա­ղի գե­տի հո­վի­տը, որ­տեղ, ոչ հե­ռու ի­րա­րից, գտնւում են հինգ հայ­կա­կան գիւ­ղեր…: Յի­շեալ գե­տա­կը, Ո­րոտ­նայ գե­տի ճիւ­ղե­րից մէ­կը, կազ­մում է մի շատ գե­ղե­ցիկ հո­վիտ, իւր փոքր տա­րա­ծու­թեամբ, լա­ւա­գոյն ե­ղա­նա­կով մշակ­ւած պտղա­տու ծա­ռե­րի այ­գի­նե­րով, տանձ, խնձոր և կե­ռաս գլխա­ւո­րա­բար»[2]: Տպա­վո­րիչ է նաև ու­ղե­գիր Հ. Տեր-Գրի­գոր­յա­նի` Լո­րա­ձո­րին տված նկա­րագ­րութ­յու­նը: Հե­ղի­նա­կը 1891 թ. նո­յեմ­բե­րի սկզբնե­րին Զան­գե­զու­րից` Հին-Նա­խիջևան ճա­նա­պար­հոր­դե­լու ժա­մա­նակ ու­շագ­րավ տե­ղե­կութ­յուն­ներ է հա­վա­քել Լո­րա­ձո­րի վե­րա­բեր­յալ: Ըստ ու­ղեգ­րի` «Այս ձո­րը (ի­մա` Լո­րա­ձո­րը — Գ. Ս.) եր­կու զու­գա­հե­ռա­կան լեռ­նաշղ­թա­նե­րով ձգո­ւ­ած է դէ­պի հա­րաւ 8 վերստ եր­կա­րու­թեամբ. լեռ­նաշղ­թա­նե­րը միա­նում են «Հա­չա-Ղա­ղեա» կո­չո­ւած լե­րան հետ, ո­րից բղխած բազ­մա­թիւ աղ­բիւր­նե­րից մի փոք­րիկ գե­տակ է կազ­մում, և նոյն հով­տի մի­ջով թափ­ւում է Ո­րոտն գե­տը աջ կող­մից: Պէտք է ա­սել, որ այս հո­վի­տը իւր գե­ղե­ցիկ լեռ­նե­րով, ծա­ռա­տունկ այ­գի­նե­րով ու քաղց­­րա­համ բազ­մա­թիւ աղ­բիւր­նե­րով գե­րա­զան­ցում է Զան­գեա­զու­րի և Սի­սեա­նի բո­լոր գիւ­ղե­րից, ուր ըն­կած են չորս մի­մեանց մօ­տիկ հա­յաբ­նակ գիւ­ղեր–Շէ­նա­թաղ, Լո­րա, Գե­տա­թաղ և Դա­րա­բաս»[3]:

1950-ա­կան թվա­կան­նե­րի սկզբնե­րին Լո­րա­ձո­րում պատ­մահ­նա­գի­տա­կան ուսում­նա­սի­րութ­յուն­ներ կա­տա­րած երախտաշատ գիտնական, բա­նա­սեր-պատ­մա­բան Մո­րուս Հաս­րաթ­յա­նի դի­տարկ­մամբ` Լո­րա­ձո­րը որ­պես ա­ռան­ձին բնաշ­խար­հագ­րա­կան շրջան մի­ջին դա­րե­րում ու­նե­ցել է 15 գյուղ և գյու­ղակ[4]: Ստե­փա­նոս Օր­բել­յա­նի «Պատ­մու­թիւն Տանն Սի­սա­կան» եր­կին կից «Սիւ­նեաց եր­կո­տա­սան գա­ւա­ռաց հարկք ե­կե­ղեց­ւոյ ըստ հին սահ­մա­նին» հար­կա­ցու­ցա­կում (Հին ցու­ցակ) գյու­ղե­րի ցան­կում ըստ հար­կա­չափ թվարկ­վում են Լո­րա­ձո­րի հետևյալ գյու­ղերն ու գյու­ղակ­նե­րը. Ը­ղո­ւերծ (10), Մրուց (8), Տա­տան (6), Երեծ (6), Մո­գույք (10), Մար­դա­կայք (6), Մշկա­ձոր (6), Սա­պա­տա­ձոր (8), Մա­զազ­նի (6), Լծեն (6)[5]: Այդ գյու­ղե­րից պատ­մութ­յան հե­տա­գա ժա­մա­նակ­նե­րում հի­շա­տակ­վում են միայն Լո­րը, Ը­ղուեր­ծը և Լծե­նը: Արդ, ի՞նչ­ եղան վե­րոնշ­յալ գյու­ղե­րի մեծ մա­սը:

Աղբ­յուր­նե­րը վկա­յում են, որ Հա­յաս­տա­նի այլ երկ­րա­մա­սե­րի նման Սյու­նի­քը ևս­ ե­ղել է ռազ­մա­կան բա­խում­նե­րի թա­տե­րա­բեմ. մե­ծա­պես տու­ժե­լով նվա­ճող­նե­րի (ա­րաբ­ներ, թուրք-սել­ջուկ­ներ, մոն­ղոլ-թա­թար­ներ, Լանկ-Թա­մուր, սրանց հետ­քե­րով եկած Կա­րա-կո­յուն­լու և Աղ-կո­յուն­լու թուրք­մեն քոչ­վոր ցե­ղե­ր) ա­վե­րիչ ար­շա­վանք­նե­րից: Ի­րար հա­ջոր­դող ա­ղե­տա­բեր այդ ար­շա­վանք­նե­րի ժա­մա­նակ մի շարք գյու­ղեր ամ­բող­ջո­վին դա­տարկ­վել և ամա­յա­ցել են, իսկ կո­տո­րած­նե­րից փրկված բնակ­չութ­յու­նը ստիպ­ված է ե­ղել գաղ­թել տար­բեր վայ­րեր[6]: Սյուն­յաց պատ­մութ­յան քա­ջա­գի­տակ Կա­րա­պետ վրդ. Շահ­նա­զար­յան­ցը 1859 թ. հրա­տա­րա­կված Ստ. Օր­բել­յա­նի «Պատ­մու­թիւն նա­հան­գին Սի­սա­կան» եր­կի «Սիւ­նիք» խո­րագ­րով ա­ռա­ջա­բա­նում գրում է. «…ան­դա­դար յար­ձա­կումք Սալ­ջու­կեանց, Պար­սից, Թա­թա­րաց եւ այ­լոց միշտ խո­չըն­դոտն ե­ղեն խորհր­դոց նո­ցա. ուս­տի եւ նա­հանգս (Սյուն­յաց — Գ. Ս.) այս օր քան զօր անշ­քա­ցաւ, եւ յա­մա­յու­թիւն դար­ձաւ»[7]: Ընդս­մին` տար­բեր ժա­մա­նակ­նե­րում ի­րար հա­ջոր­դած աս­պա­տա­կութ­յուն­նե­րի, ա­վե­րա­ծութ­յան և բնակ­չութ­յան կո­տո­րա­ծի ու զանգ­վա­ծա­յին ար­տա­գաղ­թե­րի պատ­­ճա­ռով Լո­րա­ձո­րում ըն­կած եր­բեմ­նի շեն ու ծաղ­կուն գյու­ղե­րի մեծ մա­սը վե­րա­ցան պատ­մութ­յան աս­պա­րե­զից: Պատ­մա­կան հավաստի աղբ­յուր­նե­րի գրեթե բա­ցա­կա­յութ­յու­նն­ ա­ռայժմ հնա­րա­վո­րութ­յուն չի ըն­ձե­ռում քիչ թե շատ ըն­դար­ձակ լու­սա­բան­ման են­թար­կել ան­հայ­տութ­յան մշու­շով դա­րե­րի խոր­քում ի պահ մտած վե­րոնշ­յալ գյու­ղե­րի ճշգրիտ տե­ղո­րո­շու­մն­ ու պատ­մութ­յու­նը, թեև մի մա­սի հետ­քե­րը մինչև այժմ էլ ուր­վագծ­վում կամ պահ­պան­վում են: Այ­դու­հան­դերձ, աղբ­յու­րա­գի­տա­կան հետագա տե­ղե­կութ­յուն­նե­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն են ըն­ձե­ռում ար­ձա­նագ­րե­լու, որ վե­րոնշ­յալ գյու­ղե­րի դա­տարկ­ու­մից հե­տո հե­տա­գա ժա­մա­նակ­նե­րում հնա­հիմք եր­բեմ­նի գյու­ղա­տե­ղի­նե­րում հիմ­նադր­վել են Շե­նա­թաղ (հե­տա­գա­յում` Լեռ­նա­շեն) և Գե­տա­թաղ գյու­ղե­րը, ո­րոնք և Լոր, Դար­պաս (հնում` Ը­ղո­ւերծ) և Լծեն գյու­ղե­րի հետ միա­սին Լո­րա­ձո­րում կազ­մել են մեկ միաս­նա­կան գյու­ղա­խումբ: Այդ կա­պակ­ցութ­յամբ դի­պուկ է նկա­տել ուղեգիր Հ. Տեր-Գրի­գոր­յա­նը, որ Լո­րա­ձո­րում «…հին ա­ւե­րակ­նե­րի հետ­քե­րից և գիւ­ղե­րի ա­նուն­նե­րից երևում է, որ այս գիւ­ղե­րը հնու­մը միա­ցած ամ­բող­ջա­պէս կազ­մել են մի մեծ քա­ղաք կամ գիւ­ղա­քա­ղաք, և այժ­մեան գիւ­ղերն այդ քա­ղա­քի կամ գիւ­ղա­քա­ղա­քի թա­ղերն են միայն, ինչ­պէս և դրանք կոչ­ւում են, օ­րի­նակ Շէ­նա­թաղ կամ Շէն-թաղ, Գե­տա­թաղ –Գե­տի-թաղ, Դա­րա­բաս–­դար­բաս կամ դու­ռը…»[8]:

Լո­րա­ձո­րը միջ­նա­դա­րում հա­րուստ է ե­ղել պատ­մա­ճար­տա­րա­պե­տա­կան հու­շար­ձան­նե­րով` վան­քե­րով, ե­կե­ղե­ցի­նե­րով և մա­տուռ­նե­րով: Այս ա­ռու­մով ա­ռանձ­նա­նում է հատ­կա­պես հով­տի կենտ­րո­նում գտնվող Լոր գյուղն ու նրա շրջա­կայ­քը[9], որ­տեղ մինչ օրս էլ պահ­պան­վում են մա­տուռ­ներ և սրբա­տե­ղի­ներ[10]: Ինչ­պես նշել է Հ. Տեր-Գրի­գոր­յա­նը. «…Լոր կամ Լո­րա, յու­նա­կան բա­ռից առ­նո­ւած պի­տի լի­նի, այ­սինքն լաւ­րա, որ կը նշա­նա­կէ վանք կամ վան­քեր: Որ վեր­ջին գիւ­ղում իս­կա­պէս վան­քեր են ե­ղել, այդ պարզ ցոյց են տա­լիս շրջա­կայ ա­ւե­րո­ւած վան­քերն ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րի բե­կոր­նե­րը. ինչ­պի­սին են–Դռ­նա­պա­նի ե­կե­ղե­ցին, Ս. Յով­հան­նէս Մկրտչի մա­տու­ռը (Ծա­ռի Սբ. Յով­հան­նէս), Սպի­տակ խա­չի ե­կե­ղե­ցին, Մրցու եկե­ղե­ցին և այլն և այլն, ո­րոնք Լո­ր ­գիւ­ղը շրջա­փա­կում են մի­մեան­ցից ոչ այն­քան հե­ռու, զե­տե­ղո­ւած նոյն գիւ­ղի վա­րե­լա­հո­ղե­րի և այ­գի­նե­րի մէջ»[11]:

XV-XVI դա­րե­րից Լո­րա­ձո­րի հո­վի­տը կոչ­վել է Դա­րա­բա­սի ձոր[12]: Իսկ ար­դեն XVI-XVII դդ. սկսած Դար­պաս գյու­ղը Լո­րա­ձո­րի են­թաշր­ջա­նի հա­մար հա­մար­վում էր որ­պես վար­չա­կան կենտ­րոն: «Ա­ղո­ւերծ կամ Ըղ­վերծ ա­վա­նը` Լո­րա­ձո­րում,- գրում է Մ. Հաս­րաթ­յա­նը,- երևի XVI-XVII դա­րե­րում, ե­թե ոչ ամ­բողջ Սի­սիա­նի, գեթ Տաթևի և Լո­րա­ձո­րի են­թաշր­ջան­նե­րի վար­չա­կան կենտ­րոն դար­ձավ­…: Այս­տեղ կենտ­րո­նա­ցավ և վար­չա­դա­տաս­տա­նա­կան ատ­յա­նը-դա­րա­բա­սը: Գյուղն էլ կոչ­վեց Դա­րա­բաս»[13]:

* * *

Գե­տա­թաղ գյու­ղը գտնվում է Սյուն­յաց աշխարհի Ծղուկ(ք) գա­վա­ռի գե­ղա­տե­սիլ Լո­րա­ձոր կամ Վերին ձոր (Ձորեր)[14] ենթագավառի հովտում, Լո­րա­գե­տի (վե­րին հո­սան­քում` Շե­նա­թաղ, միջին հոսանքում` Գե­տա­թա­ղ (Մեծ գետ), ներ­քին հո­սան­քում` Լծե­նա­գետ, Հա­չե­նա գետ) ձա­խափն­յա սա­րա­լան­ջի վրա, Լո­ր և Ը­ղո­ւեր­ծ գ­յու­ղե­րի միջև[15]: Ծո­վի մա­կերևույ­թից բարձր է 1470 մ.: Կլիման մեղմ է, օդը` ա­ռող­ջա­րար, խմե­լու ջուրը` սառ­նո­րակ: Գյուղն ամ­բող­ջա­պես թաղ­ված է տան­ձե­նու, ըն­կու­զե­նու, խնձո­րե­նու, բա­լե­նու և այլ ծա­ռա­տե­սակ­նե­րով հա­րուստ այ­գի­նե­րի մեջ: Գյու­ղի արևել­յան կող­մում բարձ­րա­նում է Ե­ղիակ լեռ­նա­գա­գա­թը (հնուց ի վեր բար­ձուն­քում ե­ղել է Ե­ղիա մար­գա­րեի ա­նու­նով սրբա­տե­ղի: Մա­տու­ռը թեև այժմ ա­վեր­ված է, բայց մինչև օրս պահ­պան­ված է XI դա­րին վե­րագր­վող խաչ­քա­րը), իսկ արևմտյան կող­մում` Սա­ռըն­ծա­կե­րը[16], որ­տե­ղից սկիզբ է առ­նում և գյու­ղից ներքև՝ ­հան­դա­մա­սում, Լո­րա­գե­տին է խառն­վում Սալ­կուտ գե­տա­կը[17]: Գյու­ղի տե­ղագ­րութ­յու­նը, ո­րն­ ար­տա­ցո­լում է բնա­կա­վայ­րի ի­րա­կան բնաշ­խար­հագ­րա­կան վի­ճա­կը, էա­կան փո­փո­խութ­յան չի են­թարկ­վել, և հա­մա­պա­տաս­խա­նում է նրա այ­սօր­վա դիր­քին: 1897 թ. ամ­ռա­նը գյուղ այ­ցե­լած ազ­գագ­րա­գետ Եր­վանդ Լա­լա­յա­նը գրում է. «Լո­րի և Դա­րա­բա­սի մէջ, Շնա­թաղ գե­տի ձախ ա­փին, ընկ­նում է Գե­տա­թաղ գիւ­ղը: Նրա արևե­լեան կող­մից բարձ­րա­նում է Ե­ղիակ գա­գա­թը, իսկ արևմտեան կող­մից Սառ­նը­ծա­կե­րը: Այս վեր­ջինս այս­պէս է կոչ­ւում, ո­րով­հետև սա­րի գա­գա­թին մի ժայռ քար կայ, ո­րի ծա­կե­րի մէջ սա­ռոյ­ցը (սառ­նը) մնում է և ա­մառ ժա­մա­նակ»[18]: Գե­տա­թա­ղի մա­սին միան­գա­մայն ճիշտ նկա­րա­գիր է տվել Հայր Ղ­ևոնդ Ա­լի­շա­նը. «…ի ներ­քոյ Լո­րի,- գրում է նա,- այն է ի Հս. կայ Գե­տա­թաղ 90 տամբ, առ գե­տե­զերբն և յան­կեան զոր գործ է ընդ նմին վտակ մի ո­րոյ և գե­ղե­ցիկ և բար­գա­ւաճ նշա­նա­կի բու­սա­բե­րու­թիւն»[19]:

Ինչ­պես Լո­րա­ձո­րի մյուս բնա­կա­կա­վայ­րե­րը, Գե­տա­թա­ղ բ­նա­կա­տե­ղին նույն­պես բնա­կեց­ված է ե­ղել հնա­գույն ժա­մա­նակ­նե­րից: Թե նախ­կի­նում ինչ­պես­ է կոչ­վել այն բնա­կա­վայ­րը, որ­տեղ հիմն­վել է Գե­տա­թա­ղ­ ան­վամբ գյու­ղը, գրա­վոր աղբ­յուր­նե­րում ըստ էութ­յան տե­ղե­կու­թ­­յուն­ներ չեն պահ­պան­վել: Այ­դու­հան­դերձ, պատ­մահ­նա­գի­տա­կան նյու­թերն ա­պա­ցու­ցում են, որ տա­կա­վին վաղ ժա­մա­նակ­նե­րից այդ­տեղ գո­յութ­յուն է ու­նե­ցել բնա­կա­տե­ղի: Թերևս ­մարդն այս­տեղ բնա­կութ­յուն է հաս­տա­տել քա­րե­դար­յան ժա­մա­նակ­նե­րից­: Գյու­ղի շրջա­կայ­քում, բլրի վրա պահ­պան­վել են մ.թ.ա. II-I հա­զ. թվագր­վող ամ­րո­ցի հետ­քե­ր: Գյու­ղի հյու­սի­սա­յին եզ­րին նույն­պես առ­կա է մ.թ.ա. II-I հա­զ. թվագր­վող դամ­բա­րա­նա­դաշտ, իսկ շրջա­կայ­քի հին բնա­կա­տե­ղի­նե­րում (Բա­բա­ձա­վար, Խա­չի-հո­ղեր, Սա­րա­հունջ և այլն) հնա­գի­տա­կան պե­ղում­նե­րի արդ­յուն­քում բաց­վել է մ.թ.ա. VIII-VII դդ. դամ­բա­րան և բնա­կե­լի քա­րայ­րեր[20]: Դամ­բա­րան­նե­րում և այլ կար­գի հնութ­յուն­նե­րի ա­վե­րակ­նե­րում հայտ­նա­բեր­վել են կա­վե զա­նա­զան ա­ման­ներ, սա­փոր­ներ, կաց­նի քա­րե կա­ղա­պար­ներ, գյու­ղատն­տե­սա­կան գոր­ծիք­ներ, տնա­յին գոր­ծա­ծութ­յան ի­րեր, պաշ­տա­մուն­քա­յին պա­րա­գան­ներ և այլն[21]:

Մա­տե­նագ­րա­կան վաղ շրջա­նի աղբ­յուր­նե­րը Գե­տա­թաղ գյու­ղան­վան վե­րա­բեր­յալ տե­ղե­կութ­յուն­ներ չեն պահ­պա­նել: Սկզբնաղբ­յուր­նե­րում Գե­տա­թաղը թերևս­ ա­ռա­ջին ան­գամ հի­շա­տակ­վում է տե­ղա­ցի վա­ճա­ռա­կան, ճա­նա­պար­հորդ Բաս­տա­մանց Փիր­զա­տի «Ու­ղե­ւո­րու­թիւն Փիր­զա­տէի Ղա­փա­նեց­ոյ» խո­րագ­րով ձե­ռա­գիր ու­ղեգ­րութ­յու­նում: Փիր­զա­տեն 1586 թ. հայ­րե­նի Գե­տա­թաղից մեկ­նել է Արևմտյան Հա­յաս­տան, ե­ղել Վան և Բա­ղեշ քա­ղաք­նե­րում, Կի­լի­կիա­յի Ա­դա­նա քա­ղա­քում, ա­պա այ­նտե­ղից ան­ցել Կ. Պո­լիս և շուրջ 21 տա­րի (1607 թ.) ճա­նա­պար­հոր­դել Եվ­րո­պա­յի բազ­մա­թիվ երկր­նե­րով: Օ­րագ­րութ­յուն-ու­ղե­գրութ­յու­նում Փիր­զա­տը հա­ջոր­դա­բար նշում է այն երկր­ներն ու քա­ղաք­նե­րը, որ­տեղ նա ե­ղել է. «Ես մե­ղա­ւոր Փիր­զա­տա Ղի­զիլ­պա­շէն, եր­կիր Ղա­պա­նէն[22], Իւ­րո­տէն ձո­րէն, Կե­ղոս Գե­տա­թա­ղէն, Պաս­տա­մէ­ցէց ազ­գէն: Զա­քէ­րի թոռն Միր­զին, Հո­ռո­մի­սին տա­ղայ, Ի­սա­յոսն Փա­րուն, Պա­հալ­վէն աղ­բեր: Էն տա­րին որ Հա­յոց թիվ էր ՌԼԵ (1586), որ ես իմ տա­նէն ե­լայ, գլոխս ա­ռայ աս­կա­կան (աս­տան­դա­կան ?) մու­լո­րե­ցի օ­տար աշ­խարհ. ե­կայ առ­ջի քա­ղաքն Վան. էն­կից ելայ Կի­նե­ցի Պա­ղիշ (Բա­ղեշ-Բիթ­լիս) — Գ. Ս.) քա­ղաքն. Էն­կից Կի­նե­ցի Հի­զու (Հի­զան, Խի­զան-քա­ղաք, գյու­ղա­քա­ղաք Բաղեշի գա­վա­ռում — Գ. Ս.)[23] քա­ղաքն. Էն­կից Ղա­րա Հէ­միդ քա­ղաքն. Էն­կից Որ­բայք. Էն­կից Ա­տա­նայ (Ա­դա­նա — Գ.Ս.) ք. Էն­կից Աղ­շա­հէր (Աղ­շե­հեր, Ագ­շե­հեր-գյու­ղա­քա­ղաք պատ­մա­կան Փոքր Հայ­քում, Շա­պին-Գա­րա­հի­սա­րի շրջա­նում — Գ.Ս.)[24]. Էն­կից Գո­նիայ (Ղո­նիա, Ի­կո­նիա — Գ. Ս.) ք. Էն­կից Ղա­րա­հա­սէր ք.:… Էն­կից նա­ւով Մալ­թայ եր­կիրն… Էն­կից Մի­լեան քա­ղաքն. Էն­կից Թո­րին քա­ղաքն… Էն­կից ի Սպա­նիայ` Մատ­րիլ քա­ղաքն… Էն­կից Փա­ռանկ եր­կիր. Փա­րիզ քա­ղաք…»[25]:

Հարկ է նշել, որ Փիր­զա­տի ու­ղեգ­րա­կան նո­թե­րը ու­շագ­րավ տե­ղե­կութ­յուն­ներ են պա­րու­նա­կում Եվ­րո­պա­յի տար­բեր քա­ղաք­նե­րի հայ­ հա­մայնք­նե­րի բնակ­չութ­յան թվա­քա­նա­կի, նրանց զբաղ­վա­ծութ­յան և գոր­ծող ե­կե­ղե­ցի­նե­րի մա­սին: Փաս­տագ­րա­կան այդ տվյալ­նե­րը, ո­րոնք մինչև այժմ էլ չեն կոր­ցրել ի­րենց պատ­մա­գի­տա­կան և աղբ­յու­րա­գի­տա­կան նշա­նա­կութ­յու­նը, հիմք են ծա­ռա­յում Արևմտյան Հա­յաս­տա­նի և հայ գաղ­թաշ­խար­հի պատ­մութ­յանն առնչ­վող բազ­մա­զան հար­ցե­րի լու­սա­բա­նման հա­մար[26]: Հայ ա­զա­տագ­րաան մտքի պատ­մութ­յան հե­տա­զո­տող Ա­շոտ Հով­հան­նիս­յա­նը գտնում է, որ Փիր­զա­տը ա­զա­տագ­րա­կան առա­քե­լու­թյամբ է ե­ղել Եվ­րո­պա­յում[27]:

Գետաթաղի համայնապատկերը Եղիակ լեռան գագաթից

Գե­տա­թա­ղի հնութ­յան վկան է կա­մա­րա­կապ, ա­ռանց գմբե­թի, չորս սյուն­նե­րի վրա կա­ռուց­ված եռանավ Սբ. Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցին, ո­րը հա­մար­վում է V-VI դդ. բա­զի­լիկ կա­ռույց[28]: «Վե­րոնշ­յեալ չորս գիւ­ղե­րից,- գրում է Հ. Տեր-Գրի­գոր­յա­նը,- Շէն­թաղ, Գե­տա­թաղ և Լո­րը ու­նին հո­յա­կապ քա­րա­շէն ե­կե­ղե­ցի­ներ…»[29]: Գե­տա­թա­ղի ե­կե­ղե­ցին հա­մար­վում է Սյու­նի­քի ցարդ կան­գուն լա­վա­գույն ե­կե­ղե­ցի­նե­րից մե­կը[30]: Մ . Հասրաթյանի դի­տարկ­մամբ՝ «V-XVII դդ. միջ­նա­դա­րի այս եր­կա­րատև ըն­թաց­քում Հա­յաս­տա­նի, մաս­նա­վո­րա­պես Սյու­նի­քի պատ­մա­կան անց­քե­րի բախ­տա­կիցն է ե­ղել նաև փոք­րիկ մե­կու­սի Լո­րա­ձո­րը:… Գե­տա­թա­ղի և Լո­րի XVII դա­րում գրե­թե հիմ­քից վե­րա­կա­ռուց­ված ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, որ­պես V-VI դա­րե­րից եկող բա­զի­լիկ շեն­քեր (հատ­կա­պես Գե­տա­թա­ղի­նը) այն ժա­մա­նակ­նե­րի զո­րեղ ա­պա­ցույց­ներն են»[31]: Ե­կե­ղե­ցու հա­րա­վա­յին մա­սում կանգ­նեց­ված գե­ղա­քան­դակ խաչ­քա­րին ար­ձա­նագր­ված է. «ԵՍ ՄԽԻԹԱՐ Ե­ՐԵՑ ԿԱՆԳ­ՆԵ­ՑԻ ԶԽԱՉՍ ԵՂ­ԲԱԻՐ ԻՄ… ԹՎ. ՉԼ» (1281)[32]: Ե­կե­ղե­ցու ճար­տա­րա­պե­տա­կան հո­րին­ված­քի վե­րա­բեր­յալ Ս. Էփ­րիկ­յա­նը գրել է. «Գե­տա­թա­ղը ու­նի չորս սիւ­նե­րու վրայ հաս­տա­տո­ւած կա­մա­րա­կապ և ա­ռանց գմբէ­թի գե­ղե­ցիկ ե­կե­ղե­ցի մը: Ձե­ղու­նի մէջ և խո­րան­նե­րու վե­րին կող­մե­րը կան գաղտ­նի պա­հա­րան­ներ և պաշտ­պա­նու­թեան տե­ղեր: Խո­րան­նե­րու մօտ կան մէկ մէկ գե­ղե­ցիկ խա­չար­ձան­ներ»[33]: Ե­կե­ղե­ցին ու­նե­ցել է շրջա­պա­րիսպ: Ե­կե­ղե­ցու գե­ղե­ցիկ քան­դա­կա­զարդ դռան ճա­կա­տին ար­ձա­նագր­ված է. «ԷՍ Ե­ԿԵ­ՂԵ­ՑԻՍ ԿԵՂ ՇԻՆԵՑ: ԹԻՎՆ ՌՃԺ—ՌՃ­ԺԱ 1650»[34]: Տա­ռե­րի թվա­կան նշա­նա­կութ­յու­նը թյու­րի­մա­ցա­բար նշված է 1650, սա­կայն ստաց­վում է 1661 կամ 1662 թվա­կա­նը: Կաս­կա­ծից վեր է, որ Գե­տա­թա­ղում ե­կե­ղե­ցի ե­ղել է 1661 (կամ թե 1662) թվա­կա­նից շատ ա­ռաջ: Գու­ցե և վաղ միջ­նա­դա­րից, սա­կայն դրա վե­րա­բեր­յալ ստույգ տե­ղե­կութ­յուն­ներ չեն պահ­պան­վել: Պետք է նկա­տել, որ շատ դեպ­քե­րում «շի­նեց» կամ «շի­նել» տեր­մի­նը օգ­տա­գործ­վել է ոչ միայն «հիմ­նար­կել», «կա­ռու­ցել» ի­մաս­տով, այլև «վե­րա­կա­ռու­ցել, նո­րո­գել» նշա­նա­կութ­յամբ, ինչ­պես ժա­մա­նա­կին նշել է Հ. Օր­բե­լին[35]: Ուս­տի, հակ­ված ենք կար­ծե­լու, որ ար­ձա­նա­գրութ­յու­նում առ­կա «շի­նեց» տեր­մի­նը բո­վան­դա­կա­յին ա­ռու­մով առնչ­վել է ե­կե­ղե­ցու հիմ­քից վե­րա­կա­ռուց­ման մե­ծա­ծա­վալ աշ­խա­տանք­նե­րին, ինչ­պի­սի տե­սա­կետ որ ժա­մա­նա­կին հայտ­նել է Մ. Հաս­րաթ­յա­նը[36]: Ե­կե­ղե­ցու հա­րա­վա­յին ճա­կա­տին, մուտ­քից ձախ ա­գուց­ված է XII-XIII դդ. թվագր­վող խաչ­քար: XIII-XIV դդ. խաչ­քա­րեր կան նաև ե­կե­ղե­ցու ներ­սում: Շի­նութ­յան ա­վան­դա­տան պա­տին, մուտ­քից վերև ագուցված է խաչ­քար (1451 թ.), բե­մի ճա­կա­տին և մկրտա­րա­նի խոր­շում ագուց­ված են XV-XVI դդ. խաչ­քա­րեր: Եկեղեցուց հարավ գտնվում է գյուղի հին գերեզմանոցը (XIX դ.), որի խաչքարերն ագուցված են եկեղեցու պատերին:

Գետաթաղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին. V-VI դդ. Սբ. Աստվածածին եկեղեցու հարավային մուտքը

Եղիակ լեռան գագաթի սրբավայրը

 Սյուն­յաց երկ­րի քա­ղա­քա­կան-տնտե­սա­կան հա­մե­մա­տա­բար կա­յուն վի­ճա­կն ուղեկցվել է հոգևոր կյան­քի ու նյու­թա­կան մշա­կույ­թի զար­թոն­քով, ձե­ռա­գիր-մատ­յան­նե­րի ըն­դօ­րի­նակ­ման ու պատ­կե­րա­զարդ­ման աշ­խա­տանք­նե­րի աշ­խու­ժաց­մամբ: Պահ­պան­ված մա­տե­նագ­րա­կան աղբ­յուր­նե­րը հա­վաս­տում են, որ Գե­տա­թա­ղը ե­ղել է Սյու­նի­քի արդ­յու­նա­վետ գրչօ­ջախ­նե­րից մե­կը, ուր ստեղծ­ված ձե­ռագ­րե­րից մի քա­նի­սը հա­սել են մինչև մեր օ­րե­րը և պահ­­վում են Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի ան­վան Մա­տե­նա­դա­րա­նում: Գե­տա­թա­ղի Սբ. Աստվածածին ե­ղե­ղե­ցին տա­կա­վին մի­ջին դա­րե­րից ու­նե­ցել է գրչա­տուն, իսկ XVII դա­րից պահ­պան­վել են այդ­տեղ ըն­դօ­րի­նակ­ված թե՛ մա­գա­ղաթ­յա, թե՛ թղթյա բա­զմաթիվ մատ­յան­ներ, ո­րոնց զգա­լի մա­սն ու­նեն գե­ղար­վես­տա­կան հար­դա­րանք: Միա­ժա­մա­նակ աչ­քի են ընկ­ել նշա­նա­վոր գրիչ­ներ ու ծաղ­կող­ներ, ո­րոնց բեղմ­նա­վոր գոր­ծու­նեութ­յան արդ­յուն­քում կորս­տից փրկվել և մեզ են հա­սել մի շարք ձե­ռագ­րեր: XVII դա­րի ա­ռա­ջին կե­սում Գե­տա­թա­ղում ճա­նաչ­ված գրիչ ու նկա­րիչ էր Ղու­կա­սը, ո­րը գրչագ­րել է յոթ ձե­ռա­գիր: Որ­պես ծաղ­կող՝ նրա անու­նը Ա­վե­տա­րա­նի հի­շա­տա­կա­րա­նում գրչագր­ված է այս­պես. «Արդ` գրե­ցաւ զհո­գե­լից տառս թվա­կա­նիս ՌԿԵ (1616), յեր­կիրն Ո­րո­տան, ի գեղւս որ կո­չի Գե­տա­թաղ, ընդ հով­հա­նեաւ Ս. Աս­տո­ւ­ածնիս, ձե­ռամբ Ղու­կաս անար­ժա­նիս, ի խնդրոյ Զա­քա­րիա կրօ­նա­ւո­րի…»[37]:

1619 թ. Ղու­կաս գրի­չը ըն­դօ­րի­նա­կում է XII դ. նշա­նա­վոր աստ­վա­ծա­բան, մա­տե­նա­գիր և շա­րա­կա­նա­գիր Ներ­սես Լամբ­րո­նա­ցու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի թագն ու պսա­կը հա­մար­վող «Խորհր­դա­ծու­թիւնք ի կարգս ե­կե­ղեց­ւոյ և մեկ­նու­թիւն խորհր­դոյ Պա­տա­րա­գի» ձե­ռա­գի­րը (ստա­ցող` Սար­գիս ե­պիս­կո­պոս, Ղա­զար քա­հա­նա): Հի­շա­տա­կա­րա­նում ա­սված է. «Դար­ձեալ գրե­ցաւ սա յեր­կիրն Ո­րո­տան, ի գեւղս որ կո­չ­[ի] Գե­տա­թաղ, ընդ հո­վա­նեաւ Ձագ­յա­րոյց Ս. Աս­տո­ւա­ծած­նիս, ձե­ռամբ Ղու­կաս ան­պի­տան դպրի… յի­շե­ցեք մա­քա­րա­փայլ ա­ղաւ­թիւք ձե­րովք զՂա­զա­րոս պա­տո­ւա­կան քա­հա­նա­յին և իւրքն ա­մե­նայն կցորդ նմին, ա­մէն: Գրե­ցաւ ՌԿԸ (1619) թվին. եւ Քրիս­տո­սի փառք յա­ւի­տեանս. ա­մէն»[38]:

1621 թ. Ղու­կաս գիր­չը ըն­դօ­րի­նա­կել է մի Ժո­ղո­վա­ծու` Ներ­սես րա­բու­նա­պե­տի հա­մար: Ձե­ռագ­րի հի­շա­տա­կա­րա­նում աս­վում է. «Արդ` գրե­ցաւ եր­գա­րանս Ներ­սէ­սի, և Գրի­գո­րի, յեր­կիրս Ո­րո­տեան, ի գեւղս Գե­տա­թաղ, ընդ հո­վա­նեաւ Ս. Աս­տո­ւած­ած­նիս, ձե­ռամբ Ղու­կաս ա­նար­հեստ դպ­­րի, ՌՀ (1621) թվին, և ի խնդրոյ Ներ­սէս քաջ րա­բու­նա­պե­տի…»[39]: 1622 թ. Ղու­կա­սը գրիչ­ներ Գրի­գո­րի և Հա­կոբի հետ ըն­դօ­րի­նա­կում է մի «Յայս­մա­ւուրք» (ստա­ցող` Ա­րիս­տա­կես վար­դա­պետ)[40]: Ինչ­պես հի­շա­տակ­ված է ձեռագրում, Ա­րիս­տա­կես վար­դա­պե­տը ե­ղել է Մով­սես մեծ րա­բու­նա­պե­տ «քաջ իմաստասերի» ա­շա­կեր­տը, որը Սյու­նի­քում հիմ­նադ­րել է բազ­մա­թիվ գրչատ­ներ և կու­սա­նաց վան­քեր: 1623 թ. Ղու­կաս գրի­չը ըն­դօ­րի­նա­կում է «Ա­ւե­տա­րան», որի հի­շա­տա­կա­րա­նում աս­վում է. «Արդ` յանց ե­ղեալ կա­տա­րե­ցաւ սբ. Ա­ւե­տա­րանս Աս­տու­ծոյ մե­րոյ Քրիս­տո­սի և քա­րոզս Յի­սու­սի տեառն Աս­տու­ծոյ մե­րոյ եր­կիրս յՈ­րո­տան, ի գևղս Գե­տա­թաղ, ընդ հով­հա­նեաւ Ս. Աս­տո­ւա­ծած­նիս, ի թվա­կա­նու­թեանս Հա­յոց ՌՀԲ (1623)»[41]: Ավետարանում պահպանվել են երեք ավետարանիչների պատկերները` Մատթեոս, Ղուկաս, Հովհաննես[42]: Ղու­կաս գրչի ըն­դօ­րի­նա­կած մեկ այլ Ավե­տա­րա­նի (ստա­ցող` Հով­հան­նես կրո­նա­վոր) հի­շա­տա­կա­րա­նում աս­վում է. «Դար­ձեալ յի­շե­ցէք զՂու­կաս մե­ղա­ւոր գծողս, որ բա­զում ջա­նիւ գրե­ցի և ծաղ­կես­ցի զսուրբ Ա­ւե­տա­րանս յեր­կիրս Ո­րո­տան, ի գեօղս Գե­տա­թաղ ընդ հո­վա­նեաւ սբ. Աս­տո­ւա­ծած­նիս, ի խնդրո Ո­վա­նէս կրօ­նա­ւո­րին ի ՌՃԻԲ (1673) թվին»[43]: Ա­վե­տա­րա­նում պահ­պան­ված նկար­նե­րը կա­տար­ված են վար­պե­տո­րեն, գու­նա­զար­դու­մը բազ­մե­րանգ է, ուր օգ­տա­գործ­ված է նաև ոս­կի: Լու­սանց­քա­զար­դե­րում աչ­քի են ընկ­նում երկ­րա­չա­փա­կան, բու­սա­կան նուրբ զար­դե­րը, ճկուն թռչուն­ներն ու բան­ված­քա­զարդ խա­չե­րը: Ու­շագ­րավ է, որ ձե­ռա­գիրն ու­նի X-XI դդ. մա­գա­ղաթ­յա պահ­պա­նակ­ներ: Հե­տա­գա հի­շա­տա­կութ­յու­նից երևում է, որ ձե­ռա­գի­րը տար­վել է Կա­րին (Էրզ­րում), իսկ 1916 թ. հանձն­վել է Էջ­միած­նի Մայր Ա­թո­ռի մա­տե­նա­դա­րա­նին[44]: Բարձր գնա­հատելով Ղու­կա­ս գրչի նկար­չա­կան արվեստը՝ «Վա­յոց ձո­րի և Ո­րո­տա­նի ման­րան­կար­չութ­յու­նը» մե­ծար­ժեք աշ­խա­տութ­յան հե­ղի­նակ Ա. Գ­ևորգ­յա­նը, գրում է. «Հար­դար­ման այս ե­ղա­նա­կով նկա­րի­չը հա­մա­տե­ղել և հա­րա­զա­տո­րեն վե­րար­տադ­րել է գլա­ձոր­յան, կի­լիկ­յան ման­րան­կար­չութ­յու­նը:… Ղու­կա­սի մոտ բա­վա­կա­նին հա­ջող­ված է նկար­նե­րի գու­նա­յին հա­մադ­րու­մը: Դրանք ու­նեն հա­գեց­ված գու­նա­շար, որ­տեղ գե­րիշ­խում է կա­նա­չը, կա­պույ­տը և մուգ կար­մի­րը, ո­րոնք ոս­կու զու­գակ­ցութ­յամբ ստեղ­ծել են հա­ճե­լի մի­ջա­վայր»[45]: Ղու­կաս գրչի ըն­դօ­րի­նա­կած վեր­ջին մատ­յա­նը 1628 թ. վեց մա­գա­ղաթ­յա փոք­րա­դիր թեր­թե­րի վրա Ներ­սես Շնոր­հա­լու Տա­ղա­րանն է («Ներ­սէս Շնոր­հա­լի աշ­խարհ ամե­նայն, առա­ւօտ լու­սոյ»)[46]:

Գե­տա­թա­ղի գրչա­տու­նն իր գոր­ծու­նեութ­յու­նը շա­րու­նա­կել է նաև XVII դա­րի երկ­րորդ կե­ս: Ձե­ռագ­րե­րի ըն­դօ­րի­նակ­ման աստ­վա­ծա­հա­ճո ար­վես­տը շարունակել են նաև գրիչ­ներ Ավետ ու Սա­մո­ւե­լ քահանաները: 1639 թ. գրչագր­ված Շա­րակ­նո­ցում գրիչ Ա­վե­տը հայտ­նում է, որ ձե­ռա­գիրն ըն­դօ­րի­նա­կել է լավ և ըն­տիր օ­րի­նա­կից: Ձե­ռագ­րի հի­շա­տա­կա­րա­նում այդ մասին աս­վում է. «Արդ` գրե­ցաւ ե­ղա­նա­կա­ւոր տառս, որ կո­չի Շա­րակ­նոց, ի թվին Հա­յոց ՌՁ և Ը (1639)-ի­… ի յեր­կիրս Ո­րո­տան, ի գևղս որ կո­չի Գե­տա­թաղ…» (ստա­ցող` Տեր Մի­նաս քա­հա­նա)[47]: Սա­մո­ւել քահանա գրի­չը 1657 թ. նույն­պես ըն­դօ­րի­նա­կել է Շա­րակ­նոց, ո­րի հի­շա­տա­կա­րա­նում աս­վում է. «Փառք…, որ ետ կարողութիւն տկար Սամուէլ գրիչի, սուտանուն քահանայի…: Արդ` գրե­ցաւ սա յեր­կիրն Ո­րո­տան, ի գեղն Գե­տա­թաղ, ընդ հո­վա­նեաւ Ս. Աստո­ւածած­նիս, ձե­ռամբ Սա­մո­ւէ­լիս, ի թո­ւա­բե­րու­թեանս մե­րում հայ­կա­զեան սե­ռի ՌՃԶ (1657)»[48]:

Գետաթաղի գրչա­տունն ու­նե­ցել է սե­փա­կան մա­տե­նա­դա­րա­նը, որ­տեղ պահ­վել են մատ­յան­ներ[49]: Դա­տե­լով գրչա­տան բազ­մա­բո­վան­դակ գոր­ծու­նեութ­յու­նից՝ են­թադր­վում է, որ գյուղն ու­նե­ցել է դպրա­տուն, իսկ դպրա­պետն էր Ներ­սես րա­բու­նա­պե­տը: Գյու­ղի գրչա­տան ձե­ռագ­րե­րի մա­սին, ցա­վոք, մա­տե­նագ­րա­կան աղբ­յուր­նե­րը սա­կավ տե­ղե­կութ­յուն­ներ են հա­ղոր­դում և մեզ դրանց չնչին մասն է հա­սել միայն: Այդ փրկված մա­սունք­ներն էլ, ինչ­պես տես­նում ենք, հիմ­նա­կա­նում վե­րա­բե­րում են XVII դա­րին:

Գե­տա­թա­ղում գրչագրված մատ­յան­նե­րը փաս­տա­կան վկա­յութ­յուն­ներ են այն մա­սին, որ գյու­ղը ե­ղել է հայ գրչութ­յան և ման­րան­կար­չութ­յան նշա­նա­վոր և հա­րուստ կենտրոններից մե­կը: Այդ­տեղ ըն­դօ­րի­նակ­ված ձե­ռագ­րե­րը փա­ռա­հեղ վկա­յախոսներ են գե­տա­թաղ­ցի­նե­րի գե­ղա­գի­տա­կան բարձր ճա­շա­կի ու գրա­սի­րութ­յան: Ընդ­հան­րա­պես, Գե­տա­թա­ղում ստեղծ­ված ձե­ռա­գիր մատ­յան­նե­րի գո­յութ­յան փաս­տն ինք­նին թույլ է տա­լիս եզ­րա­կաց­նել, որ գյու­ղում գրչա­գիր-մատ­յան­նե­րի ըն­դօ­րի­նա­կութ­յունն ու պատ­կե­րա­զար­դու­մը ե­ղել է չա­փա­զանց հար­գի:

Այս­պի­սով` Գե­տա­թաղ գյու­ղում գրչագր­ված ձե­ռա­գիր մատ­յան­ներն աղ­յու­սա­կի տես­քով ու­նեն հետևյալ պատ­կե­րը. 

N	Ձեռագրի անունը կամ բովանդակությունը	Գրիչը	Ստացողը	Ժամանակը	Ձեռագրի հասցեն
1	Աւետարան	Ղուկաս	Զաքարիա	1616	ԺԷԱ, էջ 579, ՑՁՄԱՄ հ. Բ, էջ 253:
2	Խորհր­դա­ծու­թիւնք ի կարգս ե­կե­ղեց­ւոյ և մեկ­նու­թիւն խորհր­դոյ Պա­տա­րա­գի	Ղուկաս	Սար­գիս եպիս­կո­պոս, Ղա­զար քա­հա­նա	1619	ԺԷԱ, էջ 686, ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 297:
3	Ժո­ղո­վա­ծու	Ղուկաս	Ներ­սես րա­բու­նա­պե­տ	1621	ԺԷԲ, էջ 22, ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 461:
4	Յայս­մա­ւուրք	Ղու­կա­ս, Գրի­գո­ր, Հա­կոբ	Ա­րիս­տա­կես վար­դա­պետ	1622	ԺԷԲ, էջ 72, ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 298:
5	Ա­ւե­տա­րան	Ղուկաս	—	1623	ԺԷԲ, էջ 95:
6	Ա­ւե­տա­րան	Ղուկաս	Հով­հան­նես կրո­նա­վոր	1624՞	Գևորգյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 142:
7	Ներ­սէս Շնոր­հա­լի աշ­խարհ ամե­նայն, առա­ւօտ լու­սոյ	Ղուկաս	—	1628	ԺԷԲ, էջ 297, ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 919:
8	Շարակնոց	Ավետ	Տեր Մի­նաս քա­հա­նա	1639	ԺԷԲ, էջ 765, ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 78:
9	Շարակնոց	Սա­մո­ւել	—	1657	ԺԷԳ, էջ 779:

 

 Գետաթաղը XVII դարում համարվում էր Տաթևի վան­քա­պատ­կան գյու­ղե­րից մե­կը: Վերին ձոր ենթագա­վա­ռի վան­քա­պատ­կան գյու­ղե­րի, այդ թվում նաև Գետաթաղի տնտե­սա­կան ­վի­ճա­կի վե­րա­բեր­յալ աղբ­յու­րա­գի­տա­կան անգնա­հա­տե­լի նյութ է հա­ղոր­դում Ե­րե­միա վար­դա­պե­տի կող­մից 1692 թ. կազմ­ված «Տա­թե­ւու թե­մի պտուղն այս է այժմ ժա­մա­նա­կի: ԺԴ ­գա­ւա­ռացն» հար­կա­ցու­ցա­կը, ո­րի հիմ­քի վրա 1730 թ. ոմն Ա­լեք­սանդ­րը ար­ձա­նագ­րել է վան­քի տի­րույթ­նե­րի ցան­կը: Այս պտղա­ցու­ցա­կի ստեղծ­ման և գրառ­ման ժա­մա­նա­կի մա­սին ուղիղ տե­ղե­կութ­յուն է հայտ­նում բնագ­րի հետևյալ հատ­վա­ծը. «Զայս Յօ­հան­նէս վար­դա­պե­տի դաւ­թա­րիցն ա­ռեալ աստ գրե­ցաք: Թո­ւին ՌՃՀԹ. (1730), որ Ե­րե­միայ վար­դա­պե­տին գրեալն թո­ւին ՌՃԽԱ. (1692): Մա­յի­սի Ժ­ էր, Տաթևու վան­քին բահ­րէքն, որ է մուլքն ես տէր Ա­ղէք­սանդրս գրե­ցի յայն սիա­հիցն»[50]: Պտղա­ցու­ցա­կում «Վերինձորու գա­ւառ»-ում նշված է նաև Գետաթաղ գյու­ղն իր հարկաչափով. «Գետաթաղն ԳՌ ԸՃ» (3800)[51]: Հար­կա­տու գյու­ղե­րից «պտղի», այ­սինքն` տա­սա­նոր­դ ­հար­կը գանձ­վել է դրա­մով և դա­հե­կա­նով[52]: Դատելով հար­կաչափի միավորից, Գետաթաղը եղել է միջին մեծության գյուղ:

Հատված «Պտուղ» ցուցակից, որտեղ նշված է Գետաթաղն իր հարկաչափով (1692 թ.)

Գե­տա­թա­ղի` XVII դա­րա­վեր­ջին ար­դեն իսկ նշա­նա­վոր բնա­կա­վայր լի­նե­լը հա­վաստ­վում է այն փաս­տով, որ գյու­ղի մա­սին հի­շա­տակ­ություն կա Իս­րա­յել ­Օ­րու՝ Հա­յաս­տա­նը պարս­կա-թուր­քա­կան տի­րա­պե­տութ­յու­նից ազա­տագ­րե­լու ծրագրային նկատառումներով եվ­րո­պա­կան տե­րությ­ո­­ւ­ն­ներ­­ին ­­­հղած­ 169­9 ­­թ. ս­­եպ­տեմ­բե­­րի 22-ի­­ ­զ­­ե­կու­ցա­գրում, որում նշված է, որ գյու­ղը կա­րող է տրա­մադ­րել 5000 մարդ. «Գե­տա­թա­ղը` 5000 մարդ»[53]: Ն­­կա­տ­­ենք­, որ­­ Օրու`­ գյու­ղի բնակ­չութ­յան թվի վե­րա­բեր­յալ հաղորդած տվ­յա­լը ­­որ­քա­ն­ է­­լ­ որ­ այդ­ և հե­տա­գա ժա­մա­նա­կաշր­­ջա­նի հա­մար­ այնքան էլ ստույգ չէ­, այ­դու­հան­դերձ, գյու­ղի հի­շա­տակ­ման փա­ստ­ն ինք­նին պեր­ճա­խոս վկա­յում­ է­ XVII դա­րա­վեր­ջին Սյու­նի­քում նրա ու­նե­ցած որոշակի դե­րա­կա­տա­րութ­յան մա­սին:

XVIII դա­րը Սյու­նի­քի բ­­նակ­չութ­յա­ն ­հա­մար մա­քառ­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջան էր: 1726, ա­պա` 1729 թթ. Սյու­նի­ք ­խու­ժած Օս­ման­յան բա­նա­կի գոր­ծած աս­պա­տա­կութ­յուն­նե­րի և ավա­րա­ռութ­յուն­նե­րի հետևան­քով երկ­րա­մա­սի բազ­մա­թիվ գյու­ղեր, այդ թվում նաև Լո­րա­ձո­րի հով­տում ըն­կած եր­բեմ­նի շեն ու ծաղ­կուն բնա­կա­վայ­րե­րը դար­ձան սա­կա­վա­մարդ կամ ամ­բող­ջո­վին դա­տարկ­վե­ցին[54]: «Գե­տա­թաղ գյու­ղի և գե­տա­թաղ­ցի­նե­րի պատ­մութ­յու­նից» ձե­ռա­գիր աշ­խա­տութ­յան հե­ղի­նակ Ա. Հով­սեփ­յա­նը գյու­ղի հնաբ­նակ­նե­րից գրի է ա­ռել հետևյալ ու­շագ­րավ տե­ղե­կութ­յու­նը. «…Թուր­քիան եր­կու ան­գամ 1726 և 1729 թթ. հար­ձակ­վեց Սյու­նի­քի վրա, ա­վե­րեց ու ա­մա­յաց­րեց այն: Այն բնա­կութ­յու­նը, որ­տեղ այժմ տե­ղա­վոր­ված է Գե­տա­թա­ղը, հա­վա­սա­րեց­վեց հո­ղին, բնակ­չութ­յան մեծ մա­սը բնաջնջ­վեց, իսկ մնա­ցած մա­սը հե­ռա­ցավ ան­հայտ տե­ղեր: Այդ բնա­կութ­յու­նը նո­րից վե­րա­կանգն­վեց 1760 թվա­կա­նին…»[55]: Այս­պի­սով` տար­բեր վայ­րեր գաղ­­թած գե­տա­թաղ­ցի­նե­րից շա­տե­րը XVIII դ. 60-ա­կան թվա­կան­նե­րին կրկին վե­րա­դար­ձել են ի­րենց բնօր­րա­նը և վե­րա­շինել պատ­մութ­յան դժխեմ ճա­կա­տա­գրի բե­րու­մով ա­վեր­ված հին գյու­ղը:

Գե­տա­թա­ղը, որ­պես Տաթևի վան­քի վան­քա­պատ­կան գյու­ղ, հի­շա­տակ­վում է 1781 թ. Տաթևի վան­քում Բաղ­դա­սար վրդ. Քա­րա­հուն­ջե­ցու կազ­մած սկզբնաղբ­յու­րա­յին կարևոր նշա­նա­կութ­յուն ու­նե­ցող «Քեօ­թուկ մա­տեան ցան­կա­լի եւ վա­յե­լուչ գիրքս այս ա­նո­ւա­նեալ Պատ­մա­գիրք Սիւ­նեաց» (ստա­ցող` Հո­վա­կիմ եպս. Սյու­նե­ցի)[56] վեր­տա­ռութ­յամբ ձե­ռագ­րում[57], ո­րն­ իր հիմ­քում ո­րո­շա­կիո­րեն աղերս­վում է Ստ. Օր­բել­յա­նի հար­կա­ցու­ցա­կի (Հին ցու­ցակ) և 1692 թ. «Պտուղ» հար­կա­ցու­ցա­կի հետ: «Քեո­թուկ» ան­վան­ված «Տա­թե­ւու Սրբոյ Ա­թո­ռոյն թէ­մի պտուղն այս է այժ­մոյս ժա­մա­նա­կի» հար­կա­ցու­ցա­կի «Ծղուք գա­ւառ»-ում նշված է նաև Գե­տա­թաղ գյուղն իր հար­կա­չա­փով. «Գե­տա­թաղն Գ Ռ» (3000) [58]:

Հատված «Քեո­թուկ» ցուցակից, որտեղ նշված է Գետաթաղն իր հարկաչափով (1781 թ.)

 Սյունիքը մեծ փոր­ձութ­յուն­նե­րի են­թարկ­վեց նաև Իրա­նի Ա­ղա Մու­համ­մա­դ շահի 1795 և 1797 թթ. ա­ղե­տա­բեր ար­շա­վանք­նե­րի ժամանակ: Սյու­նի­քում կա­տար­ված սոս­կա­լի ոճիր­նե­րի մա­սին վա­վե­րագ­րում աս­վում է. «1795 թ. գար­նան, Ա­ղա-Մու­համ­մէդ շա­հը… Ար­տա­ւիլ հաս­նե­լից յե­տոյ` ա­ռա­քում է զԿա­ջար Մա­համ­մէդ-Հա­սան-խա­նը զօ­րախմ­բով, որ Երասխ գե­տի վե­րայ շի­նո­ւած Խու­դա­ֆե­րին ասած կա­մուր­ջի վե­րայ հսկէ, որ­պէս զի Իբ­րա­հիմ-Խա­լի­լը խոր­տա­կել չտայ զայն, միևնոյն ժա­մա­նակն էլ հրա­մա­յում է Մուս­տա­ֆա խա­նին մէկ զօ­րա­գուն­դով յար­ձա­կո­ւի Կա­պա­նի (Սիւ­նեաց, Ղա­փա­նի) հայ բնա­կիչ­նե­րի վե­րայ, որ և նրանց տու­նը տե­ղե­րը քան­դում, կոր­ծա­նում է, աս­պա­տա­կում է նրանց հօ­տե­րը նա­խիր­ներն ու ջո­կե­րը, սու­րի բե­րա­նով մա­շում է այն­տե­ղի բնա­կիչ­նե­րի մեծ մասն ու հա­րիւր ու վեց գլուխ ցցում նի­զակ­նե­րի վե­րայ` բազ­մա­թիւ մա­տաղ գե­րի­նե­րի և գե­ղու­ղէշ գե­րու­հի­նե­րի հետ ըն­ծայ է ու­ղար­կում շա­հին…»[59]: Աս­պա­տա­կութ­յուն­նե­րի պատ­ճա­ռած չա­րիք­նե­րին և զրկանք­նե­րին միա­նում են նաև սովն ու հա­մա­ճա­րակ­նե­րը: Հու­սա­հա­տութ­յան եզ­րին հա­սած բնակ­չութ­յան մի մա­սը բռնում է գաղ­թի ճա­նա­պար­հը: Պահ­պան­ված տե­ղե­կութ­յուն­նե­րը փաս­տում են, որ Գե­տա­թա­ղը, թեև սա­կավ բնակ­չութ­յամբ, այ­դու­հան­դերձ այդ և հե­տա­գա դա­րե­րում կա­րո­ղա­ցել է պահ­պա­նել իր գո­յութ­յունը:

XVIII դա­րի վեր­ջին և XIX դա­րի 20-ա­կան թվա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին Լո­րա­ձո­րի գյու­ղե­րը, այդ թվում նաև Գե­տա­թա­ղը հա­մալր­վել են­ Ար­ցա­խից և Նա­խիջևա­նից ե­կած բնա­կիչ­նե­րով[60]: Ե. Լա­լա­յա­նը գրում է. «Գե­տա­թա­ղի բնա­կիչ­նե­րը մեծ մա­սամբ Հին-Նա­խիջևա­նից գաղ­թա­կան­ներ են…»[61]: Տա­րա­ժա­մա­նակ­յա աղբ­յուր­նե­րը փաս­տում են, որ Նա­խիջևա­նից եկած բնա­կիչ­նե­րը վե­րը նշված չա­րա­ղետ ի­րա­դար­ձութ­յու­ննե­րի պատ­ճա­ռով հայ­րե­նի գյու­ղը լքած գե­տա­թաղ­ցի­նե­րի սե­րունդ­ներն էին, ո­րոնք հետզ­հե­տե վե­րա­հաս­տատ­վե­լ են Գե­տա­թա­ղում և շե­նաց­րել այն. վե­րա­կանգն­վել են ա­վեր­ված տնե­րը, կա­ռուց­վել են նո­րե­րը և այլն: Հար­ցի առ­թիվ հե­տա­քրքրա­կան դի­տար­կում է ա­րել Մ. Հաս­րաթ­յա­նը: Գե­տա­թա­ղի վե­րա­բեր­յալ նա գրում է. «Գե­տա­թա­ղի մա­սին տե­ղա­կան ա­վան­դութ­յուն կա, որ 1828-30 թթ. ներ­գաղ­թել են Նա­խիջևա­նի հայ­կա­կան գյու­ղե­րից…: Մինչ­դեռ իմ ստու­գում­նե­րը պար­զե­ցին, որ դրանք և Սի­սիա­նի մի քա­նի այլ գյու­ղեր գաղ­թեց­ված են ե­ղել դե­պի Նա­խիջևան 1795-1826 թթ. ե­րեք ան­գամ և ռու­սա­կան կա­յուն տի­րա­պե­տութ­յու­նից հե­տո վե­րա­դար­ձել են ի­րենց բնա­կա­վայ­րե­րը, ո­րոնց գու­մար­վել են Ղա­րա­բա­ղից, Պարս­կա­հայ­քից ևս­ ե­կած ըն­տա­նիք­ներ»[62]:

1831 թ. ըն­տա­նե­կան ցու­ցա­կագ­րութ­յան տվյալ­նե­րով գյուղն ու­ներ 43 բնա­կիչ[63]: 1840 թ. հու­նի­սի 20-ին տե­ղի ու­նե­ցած երկ­րա­շար­ժի պատ­ճա­ռով վնաս­վել է Սբ. Աստ­վա­ծա­ծին եկե­ղե­ցին: Պահ­պան­ված ար­խի­վա­յին վա­վե­րագ­րում աս­վում է. «Ի վի­ճա­կին Տաթևու. Գե­տա­թա­ղայ քա­րա­տաշ ե­կե­ղե­ցոյ չորս կող­մեայ տա­նեաց քա­րինսն թա­փե­ցան և յեր­կուց ճեղ­քեալ»[64]: 1842 թ. գյուղն ու­ներ 5 ծուխ` 43 (26 ար., 17 իգ.) բնա­կիչ[65]: Տաթևի վի­ճա­կի 1848 թ. «Ցու­ցակ ա­նո­ւանց գիւ­ղօ­րէից և թո­ւայ տանց և սե­ռի և ա­մաց բնակ­չաց» չա­փա­բե­րա­կան մատ­յա­նի տվյալ­նե­րի հա­մա­ձայն` գյուղն ու­ներ 11 ծուխ` 111 (55 ար., 56 իգ.) բնա­կիչ[66]: 1863 թ. գյուղն ար­դեն ու­ներ 17 ծուխ` 177 (90 ար., 87 իգ.) բնա­կիչ[67], 1870 թ.` 24 ծուխ` 171 (104 ար., 67 իգ.) բնա­կիչ[68]: 1886 թ. ըն­տա­նե­կան ցու­ցա­կա­գրութ­յան տվյալ­նե­րով Գե­տա­թա­ղը մտնում էր Դար­պա­սի գյու­ղա­կան հա­մայն­քի մեջ և արդեն ու­ներ 33 ծուխ, ա­ճ­­ել ­էր նաև բնակչ­ութ­յան­ թի­վը­­` 265 (146 ար., 119 իգ.)[69]: 1897 թ. հուն­վա­րի 28-ին (հին տո­մա­րով) անց­կաց­ված հա­մա­ռու­սաս­տան­յան ա­ռա­ջին մար­դա­հա­մա­րի տվյալ­նե­րի հա­մա­ձայն Գե­տա­թաղն ու­ներ 1 ե­կե­ղե­ցի (Սբ. Աստ­վա­ծա­ծին), 1 քա­հա­նա, 39 ծուխ` 362 (163 ար. 199 իգ.) բնա­կիչ[70]:

XI­­X դ.­ 70-80-ա­կան թվա­կան­նե­րին ­Լո­րա­ձո­րի գ­ր­­եթ­ե ­բոլ­­որ­­ ­գ­յ­­ուղ­­ե­­րից­­, այդ թվում նաև Գե­տա­թա­ղից տաս­նյակ­ ­ե­րի­տա­սա­րդնե­ր, ­որ­ոշ դեպ­քե­րու­­մ ­ն­­աև­ ըն­­տա­նի­­քնե­ր, արտ­­ա­գնա­ ա­շ­­խա­տ­­ան­քի են մեկ­նել Բա­քու[71]: Գյու­ղա­ցիութ­յան մի մասն էլ, Բաք­վից բա­ցի, գաղ­թեց Անդր­կասպ­յան եր­կիր, Աշ­գա­բադ և շրջա­կա քա­ղաք­ներ, ին­չի պատ­ճա­ռով զգա­լիո­րեն կրճատ­վեց բնակ­չութ­յան թի­վը: Ա. Հով­սեփ­յա­նի վկա­յութ­յամբ. «Այդ ժա­­մա­նա­կ­­աշ­րջ­­ան­ու­մ (նկա­տի ո­ւնի­­ XIX ­դ­­ա­րի 70­-80­-ակ­ան թթ.­ — Գ­. Ս.) Գետ­ա­­թ­­աղ­ու­մ ­չկա­ր ­մի­ ըն­տան­իք, ­ո­րի­ց գոն­­ե­ մի­ տ­ղ­ամ­­ա­ր­­դ­ չ­գն­ար­­­ Բ­­աք­ու­ ­փող վաս­տա­կե­լու­: Գնաց­ող­­ներ­­ի ­որ­ոշ մաս­ը մնո­ւմ­ էր­ Բ­­աք­­վում մ­­ի քա­նի­­ տա­րի և գյո­­ւղ­ էր գ­­ա­լիս ժամ­ան­ակ ա­ռ ­ժա­մա­նակ­: Աս­տի­ճա­նա­բար սրա­նց­ մ­­ի­­ մա­սը­ հիմն­ա­վո­­րվում­­ էր­ քա­ղա­­քու­մ,­ ­տ­­ե­ղա­փոխ­ում իր­ ­ըն­տ­­ա­նիք­­ը, խզում­ կ­­ա­պը գյու­ղի հետ»[72]: Առևտրաարդ­յու­նա­բե­րա­կան զա­նա­զան գոր­ծա­ռույթ­նե­րից զատ, Բաք­վում հաս­տատ­ված գե­տա­թաղ­ցի­ներն ու­նեին նաև հյու­րա­նո­ց­­ներ: Օ­րի­նակ, Ար­տեմ Փի­լի­պոս­յա­նին էր պատ­կա­նում «ծՏՐՊ» ա­ն­­վամբ հյ­­ու­րա­նո­ցայ­ին հ­­ա­մա­լի­րը[73]: Բաք­վում հաս­տա­տված գե­տա­թաղ­ցի­նե­րը հե­­տա­գա­յո­ւմ­ այն­քան մե­ծ թ­իվ են ­­կազ­մում, ո­ր մ­տա­հոգ­ված գյու­ղում իր­են­ց ­հա­մա­գյու­ղա­ցի­նե­րի ս­­ոց­իալ-տնտե­սակ­­ան ու­ հա­սա­րա­կա­կան­­ կ­­յան­քի պա­յման­ներ­ի բա­րե­լավ­ման խնդրով, 1907 թ. հիմ­նում են «Սալ­կուտ» ան­վամբ հայ­րե­ն­­ակ­ցա­կա­ն­ միութ­յու­նը[74]: Կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը հան­գա­նա­կութ­յուն­նե­րի մի­ջո­ցով պար­բե­րա­բար տա­րաբ­նույթ օգ­նութ­յուն է ցու­ցա­բե­րել հա­մագ­յո­ւղա­ցի­նե­րին: Միութ­յան ջան­քե­րով 1907 թ. գյու­ղում հիմն­վել է երկ­դաս­յան դպրոց, ո­րը գոր­ծել է մինչև 1910 թ.: Դպրո­ցի նպաս­տը տրա­մադ­րում էր միութ­յու­նը: 190­6 թ. վ­­ե­րջե­րին և հատ­կա­պես 1907 թ. սկզբնե­րին, երբ Ար­ցա­խում և Զան­գե­զու­րում բռնկվում է սով[75], բաք­վաբ­նակ գե­տա­թաղ­ցի­նե­րը «Բաք­վի նպաս­տա­մա­տույց հանձ­նա­ժո­ղո­վի» մի­ջո­ցով գյուղ են ու­ղար­կում 400 փութ ալ­յուր[76]: Իսկ բաք­վաբ­նակ Շա­միր և Դա­նիել Սա­հակ­յան­նե­րն, ի հի­շա­տակ իր­ենց հան­գուց­յալ հոր Հա­կո­բի, 1916 թ. հու­լի­սի սկզբնե­րին 100 ռ. են տրա­մադ­րում գյու­ղի աղբ­յու­րի վե­րա­նո­րոգ­ման հա­մար[77]:

XX դա­րասկզ­բի վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալները ցույց են տալիս, որ Գե­տա­թա­ղի բնակ­չութ­յան թիվն աստիճանաբար ա­ճել է: 1908 թ. ապ­­րի­լի 20-ի դրութ­յամբ այն հաս­նում էր 543-ի (393 ար., 150 իգ.)[78]: 1912 թ. գյուղն ու­ներ 1 ե­կե­ղե­ցի, 42 ծուխ` 576 (296 ար., 280 իգ.) բնա­կիչ[79]: 1914 թ. «Կով­կաս­յան տա­րեց­­ույ­ց»-ում Գե­տա­թա­ղը (ԽպՑՈ­ՑՈչ) նշված է զուտ հա­յաբ­նակ գյուղ, որ ուներ 508 բնա­կիչ[80]:

Գե­տա­թա­ղի բնակ­չութ­յու­նը զգա­լիո­րեն նվա­զեց Ա­ռա­ջին աշ­խար­հա­մար­տի տա­րի­նե­րին, երբ ե­րի­տա­սար­դութ­յու­նը զանգ­վա­ծա­բար զո­րա­կոչ­վեց գոր­ծող բա­նակ­­:

Խորհր­դա­յին կար­գե­րի հաս­տա­տու­մից հե­տո ըն­կած ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում` 1922 թ. գյուղն ու­ներ 414[81], 1926-ին` 338, 1939-ին` 394 բնա­կիչ[82]:

1926 թ. գյու­ղում հիմն­վել է յո­թամ­յա դպրո­ց, ո­րը 1949-1969 թթ. դարձել է ու­թամ­յա, 1969-1975 թթ.` հնգամյա, իսկ 1976/77 ուս. տարում որպես տարրական դպրոց միացել է Դարպասի միջնակարգ դպրոցին: Տար­բեր տա­րի­նե­րին դպրո­ցի տնօ­րեն­ներ են ե­ղել Մես­րոպ Զա­քար­յա­նը, Ռու­բեն Գալստ­յա­նը, Գուր­գեն Ա­ռուս­տամ­յա­նը և Ար­կա­դիա Ստե­փան­յա­նը: Ան­բա­սիր գոր­ծու­նեութ­յան հա­մար «Վաս­տա­կա­վոր ու­սուց­չի» բարձր կոչ­ման են ար­ժա­նա­ցել ու­սու­ցիչ­նե­ր Բե­նիկ Պո­ղոս­յա­նը և Գուր­գեն Ա­ռուս­տամ­յա­նը: 1926 թ. գյուղն ու­նե­ցել է ակումբ և գրա­դա­րան:

Սյու­նի­քի այլ բնա­կա­վայ­րե­րի թվում Գե­տա­թա­ղը մե­ծա­պես տու­ժել է 1931 թ. ապ­րի­լի 27-ին տե­ղի ու­նե­ցած ա­հեղ երկ­րա­շար­ժից: Երկ­րա­շար­ժից հե­տո վե­րա­կանգ­նո­ղա­կան շի­նա­րա­րա­կան աշ­խա­տանք­նե­րի շնոր­հիվ գյու­ղում կյանքն աս­տի­ճա­նա­բար մտել է բնա­կա­նոն հու­նի մեջ:

Երկրորդ աշխարհամարտի տա­րի­նե­րին գյու­ղից գոր­ծող բա­նակ են զո­րա­կոչ­վել 134 հոգի: Չեն վե­րա­դար­ձել 63-ը: Պա­տե­րազ­մի դաշ­տում սխրա­գոր­ծութ­յուն­ներ կա­տա­րած գե­տա­թաղ­ցի­նե­րից շա­տե­րը (Գուր­գեն Բագ­րա­տի Ա­ռուս­տամ­յան, Բե­նիկ Ար­շա­կի Պո­ղոս­յան, Գե­րա­սիմ Ա­վե­տի­սի Հայ­րա­պետ­յան, Ար­տա­վազդ Վար­դա­նի Սեր­գեյան և այլք) բա­նա­կի հրա­մա­նա­տա­րութ­յան և կա­ռա­վա­րութ­յան կող­մից ար­ժա­նա­ցել են տար­բեր աս­տի­ճա­նի հու­շա­մե­դալ­նե­րի և պարգևնե­րի: Ի հի­շա­տակ Հայ­րե­նա­կան Մեծ պա­տե­րազ­մում զոհ­ված գե­տա­թաղ­ցի­նե­րի՝ ե­րախ­տա­պարտ հա­մագ­յու­ղա­ցի­նե­րը 1967 թ. գյու­ղում կա­ռուց­ել են հու­շար­ձան (քան­դա­կա­գործ` Ա. Բա­գո­յան): Հետ­պա­տե­րազմ­յան շրջա­նում Գե­տա­թաղն ապ­րել է տնտե­սա­կան վե­րելք: Աս­տի­ճա­նա­բար բա­րե­լավ­վել է բնակ­չութ­յան սո­ցիալ-տնտե­սա­կան պայ­ման­նե­րը: Ա­ճել է նաև բնակ­չութ­յան թի­վը. 1959-ին հաս­նում էր 284-ի, 1970-ին` 224-ի, 1979-ին` 203-ի[83]: Բնակ­չութ­յան թվա­ճի վրա բա­ցա­սա­բար է նե­րազ­դել հետ­պա­տե­րազմ­յան տա­րի­նե­րին տե­ղի ու­նե­ցած ար­տա­հոս­քը, երբ մեծ թվով գե­տա­թաղ­ցի­ներ­­ Բաք­վից­ ­­բա­ցի­ հաս­տատ­վել են նաև Սում­գա­յիթ և Գրոզ­նի քա­ղաք­նե­րում:­­

Գե­տա­թա­ղի կոլտն­տե­սութ­յու­նը հիմն­վել է 1930 թ.: Կոլտն­տե­սութ­յու­նը հա­ջոր­դա­բար նա­խա­գա­հել են. Ա­րամ Մաթևոս­յա­ն (1930-1938), Սեդ­րակ Կա­րա­պետ­յա­ն (1938-1939), Թևան Հո­վա­կիմ­յա­ն (1939-1940), Մա­նու­չար Ա­ռուս­տամ­յան (1940-1941), Պետ­րոս Սարգս­յան (1941-1942 թթ.), Ա­ղա­բեկ Դավթ­յան (1941-1943), Ե­ղիշ Հով­հան­նիս­յան (1943-1947), Ա­րա­րատ Հով­սեփ­յան (1947-1950), Սե­րոբ Կա­րա­պետ­յան (1950-1951), Հով­սեփ Հախ­վերդ­յան (1951-1954), Ե­ղիշ Հով­հան­նիս­յան (1954-1958), Սմբատ Բաղ­դա­սար­յան (1958-1961), Գե­րա­սիմ Հայ­րա­պետ­յան (1961-1962), Վլա­դիկ Ղու­կաս­յան (1962-1963), Գուր­գեն Ա­ռուս­տամ­յան (1963-1968), Ռա­ֆիկ Ստե­փան­յա­ն (1968-1979), Մել­սիկ Ստե­փան­յան (1979-1986) և Ա­նու­շա­վան Ա­սատր­յան (1986-1991): Նշենք, որ Գե­տա­թա­ղը տնտե­սա­կան զգա­լի վե­րելք է ապ­րել հատ­կա­պես կոլտն­տե­սութ­յան վար­չութ­յան եր­կա­րամ­յա նա­խա­գահ Ռ. Ստե­փան­յա­նի օ­րոք. կարճ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում կոլտն­տե­սութ­յու­նը դար­ձել է Սի­սիա­նի շրջա­նի առա­ջա­վոր ցու­ցա­նիշ­ներ ու­նե­ցող տնտե­սութ­յուն­նե­րից մե­կը: Կատա­րած շնոր­հա­կալ աշ­խա­տան­քի հա­մար Ռ. Ստե­փան­յա­նը երկու անգամ` 1973 և 1980 թթ. պարգևատր­վել է «Պատ­վո նշան» շքան­շա­նով: Կոլտն­տե­սութ­յան լու­ծա­րու­մից և սե­փա­կա­նաշ­նոր­հու­մից հե­տո գյու­ղա­պե­տեր են ե­ղել Քա­ջիկ Անդ­րեաս­յա­նը (1991-1993) և Արթուր Դավթ­յա­նը (1993), որն աշ­խա­տում է մինչ այժմ:

Գե­տա­թա­ղը հայտ­նի է գի­տութ­յան տար­բեր բնա­գա­վառ­նե­րի մի շարք գոր­ծիչ­նե­րով: Ծա­գու­մով Գե­տա­թա­ղից են Մոսկ­վա­յի Ն. Բաու­մա­նի ան­վան բարձ­րա­գույն տեխ­նի­կա­կան ինս­տի­տու­տի գծագ­րութ­յան և երկ­րա­չա­փութ­յան ամ­բիո­նի հիմ­նա­դիր վա­րիչ, տեխ­նի­կա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Քրիս­տա­փոր Հա­րութ­յու­նի Ա­ռուս­տամ­յա­նը, բժշկա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Լ­ևոն Հա­րութ­յու­նի Ա­ռուս­տամ­յա­նը, ֆի­զի­կա­մա­թե­մա­տի­կա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Արտ­յոմ Վար­դա­զա­րի Ար­զու­ման­յա­նը, կեն­սա­բա­նա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Սեր­յո­ժա Գրի­շա­յի Մար­տի­րոս­յա­նը, ֆի­զի­կա­մա­թե­մա­տի­կա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի թեկ­նա­ծու Ռո­մա Գրի­շա­յի Մար­տի­րոս­յա­նը, ար­վես­տա­գի­տութ­յան թեկ­նա­ծու Նել­լի Գրի­շա­յի Մար­տի­րոս­յա­նը, ֆի­զի­կա­մա­թե­մա­տի­կա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի թեկ­նա­ծու Մի­քա­յել Սու­քիա­սի Ստե­փան­յա­նը, պատ­մա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր Գ­ևորգ Սրա­պիո­նի Ստե­փան­յա­նը:

Գե­տա­թաղ­ցի­ներն ան­մասն չեն մնա­ցել Ար­ցախ­յան ա­զա­տա­մար­տին: Գե­տա­թաղ­ցի­ներ են «Սի­սա­կան» ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան գու­մար­տա­կի փոխհ­րա­մա­նա­տար, ներ­կա­յումս ՀՀ ­ԶՈՒ ա­վիա­ցիա­յի փոխգն­դա­պետ Հրաչ Հրան­տի Կա­րա­պետ­յա­նը (Փոք­րիկ) և Սամ­վել Ար­կա­դիա­յի Բա­բա­յա­նը (ներ­կա­յումս ՀՀ ­ԶՈՒ փոխգն­դա­պետ: Դա­սա­խո­սում է Վազ­գեն Սարգս­յա­նի ան­վան ռազ­մա­կան ինս­տի­տու­տում): Նրանք մաս­նակ­ցել են ԼՂՀ­-ում և ՀՀ ­սահ­ման­նե­րում մղված ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան մար­տե­րին:

2001 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 10-19-ը անց­կաց­ված մար­դա­հա­մա­րի տվյալ­նե­րով Գե­տա­թաղն ու­նե­ր 202 (101 ար., 101 իգ.) բնա­կիչ, ո­րից մշտա­բնակ` 104 (100 ար., 94 իգ.)[84]: Ար­տա­գաղ­թի պատ­ճա­ռով աս­տի­ճա­նա­բար նվա­զել է բնակ­չութ­յան թի­վը: 2011 թ. գյու­ղի ծխա­մատ­յա­նում գրանց­վել է ըն­դա­մե­նը 2 ծնունդ: 2014 թ. հուն­վա­րի 1-ի դրությամբ գյուղն ու­ներ 39 ծուխ` 209 բնա­կիչ (117 ար., 92 իգ.), ո­րից մշտաբ­նակ` 130, 2015 թ.` 35 ծուխ` 203 բնա­կիչ (106 ար., 97 իգ.)` մշտաբ­նակ` 120, 2016 թ.` 28 ծուխ` 194 բնա­կիչ (104 ար., 90 իգ.)` մշտաբ­նակ` 112[85]:

Այս­պի­սով` 1831-2016 թթ. Գե­տա­թա­ղի բ­­նակ­չութ­յան շարժ­ըն­թացն ու­նի հետև­յալ պատ­կե­րը.

Տա­րեթ­իվ	Ծուխ	ար.	իգ.	Բնակչ. ընդ. թի­վը
1831	—	—	—	43
1842	5	26	17	43
1848	11	55	56	111
1863	17	90	87	177
1870	24	104	67	171
1886	33	146	119	265
1897	39	163	199	362
1908	—	393	150	543
1912	42	296	280	576
1914	—	—	—	508
1922	—	—	—	414
1926	—	—	—	338
1939	—	—	—	394
1959	—	—	—	284
1970	—	—	—	224
1979	—	—	—	203
2001	—	101	101	202
2014	39	117	92	209
2015	35	106	97	203
2016	28	104	90	194

 

2011/12 ուս. տա­րում գյու­ղում գոր­ծել է տար­րա­կան դպրոց` 3 ա­շա­կեր­տով: Գյու­ղը ներ­կա­յումս չու­նի դպրոց: 2013 թ­-ից դպրոց հա­ճա­խող ըն­դա­մե­նը 10 ե­րե­խա կրթութ­յուն է ստա­ցել հարևան Դար­պաս գյու­ղի միջ­նա­կարգ դպրո­ցում[86]: 2015/2016 ուս. տա­րում 8 ա­շա­կերտ սո­վո­րում է Դար­պա­սի, 1 ա­շա­կերտ` Լո­րի միջ­նա­կարգ դպրո­ցնե­րում[87]:

Հա­մայնքն ու­նի ըն­դա­մե­նը 4 աշ­խա­տա­տեղ (նրանք հա­մայնք­նա­պե­տա­րա­նի աշ­խա­տա­կից­ներ են): Գե­տա­թա­ղում հիմ­նա­կա­նում զբաղ­վում են ա­նաս­նա­պա­հութ­յամբ և այ­գե­գոր­ծութ­յամբ:

---

[1] Տե՛ս Ավետիսյան Հ., Գնունի Ա., Բոբոխյան Ա., Սարգսյան Գ., Բրոնզ-երկաթեդարյան Սյունիքի սրբազան լանդշաֆտը: Հնագիտական հետազոտություններ, Երևան, 2015. էջ 142:

[2] Մեսրոպ Մագիստրոս արքեպ. Տէր Մովսիսեան, Հայկական երեք մեծ վանքերի Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկե­ղե­ցիները եւ վանական շինութիւնները, Երուսաղէմ, 1938, էջ 60:

[3] Տէր-Գրիգորեանց Յ., Զանգեզուրից դէպի Հին-Նախիջեւան, «Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1891, յունուարի 5, N 5:

[4] Տե՛ս Հասրաթյան Մ., Պատմա-հնագիտական ուսումնասիրություններ, Երևան, 1985, էջ 139:

[5] Տե՛ս Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի պատմու­թիւն Տանն Սիսական, ի լոյս ընծայեաց Մկրտիչ Էմին, Մոսկվա, 1861, էջ 371:

[6] Տե՛ս Հասրաթյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 139:

[7] Կ. Վ. Շահնազարեանց, Սիւնիք (տե՛ս Պատմութիւն նահանգին Սիսական արա­ր­եալ Ստե­փաննոսի Օրբէլեան արքեպիս­կո­պո­սի Սիւնեաց ի լոյս ածեալ հանդերձ ծանօ­թա­գրու­թեամբք Կարապետ վարդապետ Շահնազարեանց, հ. Ա, Փարիզ, 1859, առա­ջա­բան, էջ 29):

[8] Տէր-Գրիգորեանց Յ., Զանգեզուրից դէպի Հին-Նախիջեւան, «Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1891, յունուարի 5, N 5:

[9] Լոր գյուղում ցարդ կանգուն է 1271 թ. կառուցված շքեղ մատուռ-խաչքարը, որին կոչել են նաև «Լորիկ իշխանի մատուռ»: Մատուռին արձանագրված է. «ԵՍ ՈՐՈՏՇԱՀ, ԳՐԻԳՈՐ ՈՒ ԼՈՐԻԿ ԿԱՆԳՆԵՑԱՔ ԶԽԱՉՍ ՀԱՒՐ ԻՄ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԵՒ ՄՈՒՐ ԻՄ ՈՎ ԿԱՐԴԱՅՔ ՅԻՇԵՑԵՔ Ի ՔԻ

 Ի Թ: ՉԻ: ՄԱՄԻԿ» (Հասրաթյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 143):

[10] Լոր գյուղի մասին մանրամասն տե՛ս Դավթյան Շ., Լոր. հնամենի գյուղ, 100-ամյա դպրոց, Երևան, 2005:

[11] Տէր-Գրիգորեանց Յ., Զանգեզուրից դէպի Հին-Նախիջեւան, «Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1891, յունուարի 5, N 5:

[12] Տե՛ս Հասրաթյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 142:

[13] Նույն տեղում, էջ 137:

[14] Լո­րա­ձո­րը սկսվում է ջրա­ռատ մեծ Տա­մուկ (Դա­մու­րի), Ա­րա­մազդ (Գազբոյլ) սա­րե­րի և Հա­չե­նա ձյու­նա­ռատ լե­ռան ստո­րոտ­նե­րից: Հյու­սի­սից հա­րավ ձգվող Լո­րա­ձո­րի ոչ մեծ նեղ հո­վի­տը արևմուտ­քից սեղմ­ված է Պատ­պատ լեռ­նաշղ­թա­յի արևել­յան ան­տա­ռա­շատ լան­ջե­րի, արևել­քից մեծ մա­սամբ Ե­ղիակ սա­րի հա­րա­վա­յին ոչ ան­տա­ռա­պատ արևմտյան լան­ջի միջև: Սյունիքի ամենանշանավոր բնակավայրերից մեկի` Օրբելյան իշխանների նստավայր Որոտն գյուղի անունից Ծղուկք գավառի հարավ-արևելյան մասը` Լորաձորը XIII դարից կոչվում էր նաև «յերկիրն Որոտան»: Մխի­թարյան միա­բան Մանուել վրդ. Քաջունին գրում է. «Որոտան գետը իր քովի սահմանովը մէկտեղ իբրև պզտի գաւառ մը կը յիշուի…» (Հնա­խօ­սութիւն Հայաստանի ի պէտս դպրոցաց ի Հ. Մանուէլէ Քաջունւոյ Մխիթարեան վարդապետէ, Վենետիկ, 1855, էջ 109): Ուշագրավ է նաև Ղ. Ալիշանի դիտարկումը. «Որպէս երևւի ի բանիցս ցարդ յիշեցելոց` Որոտն գլխաւոր գիւղ կամ աւան էր կողմանս՝ յԺԳ դարէ և այսօր, մինչեւ կոչել կողմանցն ԵՐԿԻՐ ՈՐՈՏԱՆ… կամ ՈՐՈՏԱՆ ՁՈՐ…» (Ալիշան Ղ., Սիսական, Տեղագրութիւն Սիւնեաց աշխարհի, Վենետիկ, 1893, էջ 218):): XVIII դարում Լորաձորը հայտնի էր նաև «Վերին ձոր» անունով, կազմելով Ծղուկք գավառի ենթագավառը (տե՛ս Մեսրոպ Մաշ­տո­ցի ան­վան հին ձե­ռագ­րե­րի ինս­տի­տու­տ-Մա­տե­նադարան (այսու­հետ` Մա­տենա­դարան), ձեռ. N 6271, 216ա):

[15] Տե՛ս Հան­րա­մատ­չե­լի հան­րա­գի­տակ բա­ռա­րան, հ. Ա, կազ­մեց` Համբարձում Ա­ռա­քե­լեան, Թիֆ­լիս, 1915, էջ 377:

[16] Ըստ Ս. Էփրիկեանի` «…այսպէս կը կոչուի, որովհետեւ սարի գագաթը ժայռ մը կայ, որոյ ծակերուն մէջ սառոյցը (սառնը) ամառ ժամանակ ևս կը մնայ» (Էփրիկ­եա­ն Ս., Պատկերա­զարդ Բնաշ­խարհիկ բ­առա­րա­ն,­ հ. Ա­, գիր­ք Ա, Վենետիկ-Ս. Ղա­զար, 1903-1905, էջ 484):

[17] Տե՛ս նույն տեում, է­ջ 509:

[18] Լալայեան Ե., Սիսիան: Նիւթեր ապագայ ուսումնասիրութեան համար, Ազգագրական հանդէս, Գ գիրք, Թիֆլիս, 1898, էջ 163:

[19] Ալիշան Ղ., նշվ. աշխ., էջ 220:

[20] Տե՛ս Պետական ցուցակ Հայաստանի Հանրապետության պատմության և մշա­կույ­թի անշարժ հուշարձանների. Սյունիքի մարզ: Հայաստանի Հանրապետու­թյան պաշ­տո­­նական տեղեկագիր, N 8¹-20 փետրվարի, Երևան, 2006, էջ 75-76:

[21] Տե՛ս Հասրաթյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 140:

[22] Մատենագրական աղբյուրներում «Խափան» կամ «Ղափան» տեղանունը երբեմն օգտա­գործ­վել է ոչ թե ներ­կայիս Կապանի շրջանի, այլ որպես Սյունիքի պատմա­աշխար­հագրական համարժեք անվա­նում: Մինաս արքեպ. Փերվազյանը 1722 թ. մի առիթով գրում է. «…Խափընստանն, որ է տուն Սունեաց…» (ԸՐՎÿվՏ-Րցր­րՍՌպ ՏՑվՏ­Քպ­վՌÿ Չ տպՐՉՏռ ՑՐպՑՌ XVIII ՉպՍՈ, րոՏՐ­վՌՍ ՊՏ­­ՍցՎպվՑՏՉ, Ց. II, փ. II, տՏՊ ՐպՊ. Ը. ԼՏՈ­վվՌրÿվՈ, ժՐպՉՈվ, 1967, ՊՏՍ. N 169, ր. 18). Այդ է նշել նաև Ղուկաս Սե­բաս­տացի պատմիչը. «…յաշխարհն Սիւ­նեաց, որ այժմ կոչի Խափան» (Ընտիր պատ­մութիւն Դաւիթ Բէգին, եւ պատե­րազմաց հայոցն Խափանու որթ եղեն ընդդեմ թուրքաց ի մերում ժամանակի այն է յամի Տեառն 1722, հրատարակութեամբ ի լոյս ընծաեայց հանդերձ յաւել­վածքով Աբգար Գուլամիրեան, Վաղարշապատ, 1871, էջ 5):

[23] Տե՛ս Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան (կազմողներ` Հակոբյան Թ., Մելիք-Բախշյան Ստ., Բարսեղյան Հ.,), հ. 3, Երևան, 1977, էջ 412-413 (այսուհետ` ՀՀՇՏԲ):

[24] Տե՛ս նույն տեղում, հ. 1, Երևան, 1986, էջ 24, 186:

[25] Ուղեւորութիւն Փիրզատէի Ղափանեցւոյ, «Բազմավէպ», հ. Խ, Վենետիկ, 1882, էջ 317-318, տե՛ս նաև Ալիշան Ղ., Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք, Հայոց եւ Վենետաց ի ԺԳ-Դ եւ ԺԵ-Զ դարս, Վենետիկ-Ղ. Ղազար, 1896, էջ 458-459:

[26] Փիրզատի օրագրություն-ուղեգրության մանրամասն քննությունը տե՛ս Մադոյան Ա., Փիրզատ. Սյունեցի ճանա­պար­հորդը, «Սյունյաց երկիր», Կապան, 2013, մայիսի 24, N 13:

[27] Տե՛ս Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հ. Բ, Երևան, էջ 76:

[28] Տե՛ս Հասրաթյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 141:

[29] Տէր-Գրիգորեանց Յ., Զանգեզուրից դէպի Հին-Նախիջեւան, «Նոր-Դար», Թիֆլիս, 1891, յունուարի 5, N 5:

[30] Հասրաթյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 141-142:

[31] Նույն տեղում, էջ 141:

[32] ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին` Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 22 (այսուհետ` ԺԷԲ), տե՛ս ­նաև ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 461:

[33] Էփրիկ­եա­ն Ս., նշվ. աշխ., էջ 484:

[34] Դիվան հայ վիմագրության, պրակ II, էջ 128, տե՛ս ­նաև Հնութիւնք վանօրէից Սիւնեաց աշխարհի: Գիրք հինգերորդ, կազմեց` Մ. Փա­փազեանց, Վաղարշապատ, 1892 (առանց էջակալման):

[35] Տե՛ս ԿՐոպսՌ Կ., կՏՎՌվՈսՖվՈÿ վՈՊտՌրՖ ըցՑՈ Չ ըՈչՈՐՈվպ (ԼջոՐՈվվօպ ՑՐցՊօ), ժՐպՉՈվ, 1963, ր. 419.

[36] Հասրաթյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 141-142:

[37] ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Ա (1601-1620), կազմեցին` Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհան­նիսյան, Երևան, 1974, էջ 579 (այսուհետ` ԺԷԱ), տե՛ս ­նաև Ցուցակ ձեռագրաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, կազմեցին` Օ. Եգանյան, Ա. Զեյթունյան, Փ. Անթաբյան, հ. Բ, Երևան, 1970, էջ 253 (այսուհետ` ՑՁՄԱՄ):

[38] ԺԷԱ, էջ 686, տե՛ս ­նաև ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 297:

[39] ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, հ. Բ, կազմեցին` Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Երևան, 1978, էջ 22 (այսուհետ` ԺԷԲ), տե՛ս ­նաև ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 461:

[40] Տե՛ս ԺԷԲ, էջ 72, տե՛ս ­նաև ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 298:

[41] ԺԷԲ, էջ 95:

[42] Տե՛ս Գևորգյան Ա., Վայոց ձորի և Որոտանի մանրանկարչությունը XIII-XVII դդ., Երևան, 2003, էջ 144:

[43] Նույն տեղում, էջ 142: Ձեռագրի այս թվականը ավելացվել է հետագայում, որն անշուշտ պետք է ավելի վաղ լիներ, թերևս` 1624 թ.:

[44] Նույն տեղում, էջ 142, 143:

[45] Նույն տեղում, էջ 143:

[46] ԺԷԲ, էջ 297, տե՛ս ­նաև ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 919:

[47] Տե՛ս ԺԷԲ, էջ 765, տե՛ս ­նաև ՑՁՄԱՄ, հ. Բ, էջ 78:

[48] ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ(1641-1660), հ. Գ, կազմեցին` Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Երևան, 1984, էջ 779:

[49] Գևորգյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 144:

[50] Մա­տենա­դարան, ձեռ. N 6271, 342ա, 342բ, տե՛ս նաև Ժամանա­կա­գրութիւն Ստե­փա­­ն­նոսի Օր­բէ­լեանի, հրա­տա­րա­կու­թյան պատ­­­­­րաստեց` Աշ. Աբրա­համ­յանը, Երևան, 1942, էջ 44:

[51] Տե՛ս Մատենադարան, ձեռ. դ 6271, 216ա:

[52] Տե՛ս Գրիգորյան Գ., Դրամական հարաբերությունների զարգացումը Սյունիքում և Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի խնդիրը, ԼՀԳ, Երևան, 1966, N 2, էջ 56:

[53] Լեո, Հայոց պատմություն, հ. Գ, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 56:

[54] Տե՛ս Կնյազյան Հ., Ազատագրական պայքարը Դավիթ Բեկի գլխավորությամբ, Երևան, 1963, էջ 116-117, 120, 151: Հմմ. Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. IV, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1972, էջ 169, 174:

[55] Հովսեփյան Ա., Գե­տա­թաղ գյու­ղի և գե­տա­թաղ­ցի­նե­րի պատ­մութ­յու­նից (ձե­ռա­գրի ի­րա­վուն­քով), Բա­քու, 1967, էջ 9:

[56] Ի դեպ, Սյուն­յաց թե­մի ա­ռաջ­նորդ և Տաթևի վան­քի` 1922-1926 թթ. վա­նա­հայր Ար­տակ եպս. Սմբատ­յա­նի (Տա­վու­շե­ցի) «Հա­մա­ռօտ պատ­մու­թիւն Տա­թե­ւի վան­քի» ու­սում­նա­սի­րութ­յան մի հե­տաքր­քիր տե­ղե­կութ­յու­նից պարզ­վում է, որ այդ ձե­ռա­գրի պատ­վի­րա­տու և ստա­ցող Սյուն­յաց թե­մի ա­ռաջ­նորդ և Տաթևի վան­քի վա­նա­հայր Հո­վա­կիմ ե­պիս­կո­պո­սը ե­ղել է Սի­սիա­նի Ան­գե­ղա­կոթ գյու­ղից. «Տ. Յո­վա­կիմ արք. Ան­գե­ղա­կո­թե­ցի: Ստե­փան­նոս եպս. Օր­բէ­լեա­նի ձե­ռա­գիր պատ­մու­թիւ­նը նո­րից ար­տա­գրել է տա­լիս, որ այժմ կոչ­ւում է Տա­թե­ւի Քթուկ» (Արտակ եպս. Սմբատեան (Տաւուշեցի), Համառօտ պատ­մութիւն Տաթեւի վանքի, «Տաթեւ» (Տարեգիրք գրականու­թեան եւ արուեստի), Զ տարի, Հալէպ-Սուրիա, 1930, էջ 348-349):

[57] Բաղ­դա­սար վրդ. Քա­րա­հուն­ջե­ցու ձեռագիր ավելի ուշ շրջանում` 1864 թ. արտագրել է Տաթևի վանքի գրիչ Գևորգ Կ. Աբրամելիքյանցը (Տփխիսեցի): Ստացող` Հով­հաննես Ասլանյանց (տե՛ս Մատենադարան, ձեռ. N 2924):

[58] Մա­տե­նա­դա­րան, ձեռ. դ 1488, 218բ, 219ա:

[59] Նիւթեր ազգային պատմութեան համար: Երեւելի Հայկազունք ի Պարս­կա­ստան, աշխատասիրութեամբ Գալուստ Շեր­մա­զանեանի, Ռոստով (Դօնի վե­րայ), 1890, էջ 52-53:

[60] Տե՛ս Լիսիցյան Ստ., Զանգեզուրի հայերը, Երևան, 1969, էջ 67:

[61] Լալայեան Ե., նշվ. աշխ., էջ 164:

[62] Հասրաթյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 141:

[63] Տե՛ս Կորկոտյան Զ., Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուր­ամ­յակում (1831-1931), Երևան, 1932, էջ 146, տե՛ս նաև ՀՀՇՏԲ, 1, էջ 842:

[64] Հայաստանի ազգային արխիվ (այսուհետ` ՀԱԱ), ֆ. 56, ց. 1, գ. 780­, թ. 29:

[65] Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 72­, թ. 572-573:

[66] Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 627­, թ. 105-106:

[67] Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 161­, թ. 502-509:

[68] Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 190­, թ. 1183-1191:

[69] Տե՛ս հՉ­ՏՊ րՑՈՑՌրՑՌփպրՍՌւ ՊՈվվօւ Տ վՈրպսպվՌՌ իՈՍՈՉՍՈջրՍՏչՏ ՍՐՈÿ, ՌջՉսպփպվվօւ Ռջ տՏրպՎպռվօւ րտՌրՍՏՉ 1886 չ. ժսՌրՈՉպՑտՏսՖրՍՏռ չՍոպՐվՌՌ, ՁՌՒսՌր, 1893 (ո. ր.), տե­­՛ս նաև ՀԱԱ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 224, թ. 942-960:

[70] Տե՛ս ՀԱԱ,ֆ. 56, ց. 16, գ. 379, թ. 2, տե՛ս նաև Լալայեան Ե., նշվ. աշխ., էջ 164, տե՛ս նաև ՀՀՇՏԲ, հ. 1, էջ 842:

[71] Տե՛ս Ստեփանյան Գ., Բաքու քաղաքի հայության պատմությունը (պատմաժողովրդագրական ուսումնասիրություն), Երևան, 2011, էջ 87-88:

[72] Հովսեփյան Ա., նշվ. աշխ., էջ էջ 52:

[73] Տե՛ս նույն տեղում:

[74] Տե՛ս «Մշակ­», Թիֆլիս, 190­8, ապրի­լի 25, N 88:

[75] Տե՛ս իՈՉՈՐÿվ հ., նՍՏ­վՏՎՌփ­պր­­ՍՌպ ­­ցրսՏՉՌÿ ­ԽՈ­­ՐՈոՈչՈ­ Ռ չՏս­ՏՊ 1906-­1907 չչ., հ.­ կպՑպՐոց­Ր­չ,­­ 1907­.

[76] Տե՛ս Համառօտ հաշիւ Բագւի նպաստամատոյց խառն յանձնաժողովի, Բագու, 1908, յաւելւած N 1, էջ 20:

[77] Տե՛ս Աւչեան Ա., Գետաթաղ, «Հորիզոն», Թիֆլիս, 1916, հուլիսի 7, N 149:

[78] Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 17, գ. 237, թ. 2:

[79] Տե՛ս Դավթյան Շ., Սիսիանի բնակավայրերի պատմությունը (Ուրվագծեր), Երևան, 1997, էջ 22, տե՛ս նաև կՐՌսՏՋպվՌպ Ս տՈՎÿՑվՏռ ՍվՌչպ ժսՌջՈՉպՑտՏսՖրՍՏռ չցոպՐվՌՌ վՈ 1914 չ., ՁՌՒսՌր, 1914.

[80] Տե՛ս ԽՈՉՍՈ­ջրՍՌռ ­ՍՈսպ­վՊՈՐՖ վՈ 1914 ­չ.,­ ՁՌՒսՌր, 1915, ր. 141.

[81] Տե՛ս Դավթյան Շ., Սիսիանի բնակավայրերի պատմությունը, էջ 20:

[82] Տե՛ս ՀՀՇՏԲ, հ. 1, էջ 842:

[83] Տե՛ս Ասլանյան Ա., Ավետիսյան Խ., Զանգեզուր: Աշխարհագրական ակնարկ, Երևան, 1975, էջ 144:

[84] Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության 2001 թ. մարդահամարի արդյունքները» (ՀՀ Սյունիքի մարզի ցուցանիշները), Երևան, 2003, էջ 73:

[85] Տվյալները մեզ է տրամադրել գյուղապետարանը:

[86] «Ժողովուրդ», Երևան, 2013, հունիսի 26:

[87] Տվյալները մեզ է տրամադրել գյուղապետարանը: