«Տավերս» մշակութային հասարակական կազմակերպություն Աշունը գյուղի վրա տարածվում էր վերջին հովեկների հեռանալուց հետո, երբ գյուղը մեկեն լռում էր, ափսոսում գնացողներին, խաղաղվում ու թախծում։ Լուռ ու լքված էին լինում մանավանդմեր գետերը: Աշնա՛ն գետերը … Մեր մանկության արթու ու անուշ պատկերները… Աշնանը գետերը հոգնած էին, ծույլ, խաղաղ, մեղմ, զուլալ, լույսի պես ջինջ ու թափանցիկ: Լավ է, որ ամառը մնաց հետևում, գետերն էլ են հանգստանում։ Անցած օրերի աշունը չի մոռացվում, այն չի կրկնվում, այն այլևս չենք զգում ջահել օրերի պես: Աշնան գետերի ու ձորակների ջրերը լույսի աղբուր էին, լույս էին ճառագում, մեղմ ու կարկաչուն երգ էին դառնում, ու թե կռանում էիր՝ ջուր խմելու, այդ երգը լսվում էր խաշամի տակից: Լույս էր ամենուր՝ ձորակներում լույս, խաշամի տակ լույս, ամռանը գոյացած ճահճուտներում լույս: Եվ այս բոլորը աշնան արևի տակ, նրա պես գուրգուրող-փաղաքշող ու ջերմ: Կապույտ երկինքն ու արեգակը իջել էին գետակների ջրերին ու ստիպում էին ծնկի գալ, խաշամը հետ տալ և խմել լույսի մեջ թաթախված ջուրը: Գետերի խառնարանում նույնպես լույս էր, որ անհավանական էր թվում գարուններից հետո: Աշնան անձրևներին ջրերին իջնում էր խաղաղություն: Գետերի վրա կռացած ընկուզենիներից թափվող ընկույզը շարվեշարան գնում էր ջրի հոսանքն ի վար, մինչև որ մի տեղ ընկնում էին ջրապտույտի մեջ ու սպասում, որ կգան իրենց հետևից: Աշնան գյուղը երազ էր, որ անցավ-գնաց իրեն սիրող, իրեն պաշտող մարդկանց հետ: Նրանք այլևս չկան: Խաշամը ջրերի մեջ: Խաշամն ամենուր էր: Երջանկություն էր խմել խաշամի տակ հոսող ջուրը: Այն զրուցում էր մարդու հետ, ուզում էր, որ իրեն քաղցր խոսքեր ուղղեն: Միայն տարիներ անց պիտի իմանայինք, որ ջուրը խոսում է, հասկանում է, տրամադրվում է: Երանելի էին շնան մառախուղի երամները, վերջին քամիները, անտառի ձայները՝ քամուց փոխանցվող, կոտրատվող ու տապալվող ծառերի ձայները, ինչ-որ աղաղակներ… Եվ լինում էր, որ ուշ ժամին փակում էին դուռ ու լուսամուտ՝ այդ սարսափազդու ձայները չլսելու հույսով։
Աշնան օրերի մի անըմբռնելի զգացման մասին փորձում եմ խոսել, թեև սա դժվար է ներկայացնել սովորական բառերով (այս զգացումը սակավ, բայց եղել է նաև տարվա այլ եղանակներին): Զգացել եմ գետերի խառնարանում, դամբարանադաշտերի արևկողում, Կարմիր քարերի վրա, Օղձեն քարի դիմացի ճանապարհին ու ոլորապտույտին, Քեղցահանդում, հետո նրանից այս կողմ ընկած ձորում, Մաչի քարում… Բերդի քարի ժայռերին կպած, Խրավանդի լանջերին, Խուստուփաձորում, Քրկտորի բարձունքում…Դա մեղմ ու անսահման և անըմբռնելի խաղաղություն է, հոգեկան անդորր, օդում թևածող շնչառություն, ձգող, տանող ուժ, երանության զգացում և անզուսպ կարոտ ու կարոտ: Ինչ-որ ոգեղեն բան կարծես իջել է տարածքի ու քեզ վրա …Եվ դու դառնում ես իրական հավատավոր՝ գուցե թե այն է, ինչ կոչվում է Սուրբ Հոգի: Իսկ ինչո՞ւ ո՛չ: Եվ այս պահերը գալիս էին մթնժոռեքին, երբ երկրի վրա սահմանագծվում են լույսն ու մութը, և գյուղը աստիճանաբար ընկղմվում էր խաղաղության մեջ: Աշնան օրեր, աշնան գունավոր երազներ, երազներ ու նաև աշնան տխուր ու ցավոտ հիշողություններ, որ մոռացվեցին նոր պատերազմի ու դժվար ապրուստի պայմաննրում, որ արթնացան, երբ կարիք եղավ հետ նայելու․․․
Չգիտեմ՝ ինչու սկսեցի փորփրել տեղ-տեղ մարած, դեն նետված հիշողությունները: Ահա և Շիկահող գյուղի հանրագիտարանը ինձ հետ տարավ, ու գտա անցած օրերի պատմություններ, չնայած դրանք ո՛չ հանրագիտարանային, ո՛չ էլ թանգարանային արժեք ունեն: Փորձեցի շրջանցել, բայց տեսա, որ չեմ կարող, ու առավել նախընտրելի են սովորական զրույցները, որ այսկերպ պիտի լրացնեն հանրագիտարանը՝ այն բազմաբովանդակ ու անսովոր դարձնելու համար: Կուզեի գրառել մեր գյուղի բոլոր երեխաների բոլոր հուշերը, նրանց մանկության ու պատանեկության դիպվածները: Հետո կամ երբևէ ով կկարդա՝ կկարդա, ով ժամանակ ու ցանկություն չունեցավ՝ կթողնի եկող համագյուղացիներին, այսուհանդերձ այն հույսով եմ արձանագրում, որ գյուղը միշտ կունենա իրեն սիրահար ու աշխարհը ուսին պահող գյուղացին:
Ես Շիկահող գյուղի հանրագիտարան եմ գրում՝ թերություններով, բացթողումներով, ավելորդություններով հանդերձ: Շիկահող գյուղի և մոտակա հարակից գյուղերի անցած-գնացած պատմության էջերն եմ լրացնում… Բոլորից շատ տխուր պատկերներ այցելում են աշնան երկարատև անձրևների տեսքով: Անձրևը ինձ տանում էր հեռավոր 1960-ականներ, 5-րդ դասարան:
Եվ միշտ ապշել եմ, թե որտեղից 5-րդ դասարանի երեխաներին մանկական դաժանություն և մինչև իսկ մանկական հաշվեհարդարի ունակություն: Ես երկուսն էլ վայելեցի, այն էլ երկու վայրում` Երևանում ու Հայրենի գյուղում: Ես՝ օրենքից դուրս հայտարարված ու արժանացած արհամարհանքի: Եվ ամենածանրը`ծաղր ու ծանակի: Չափազանցություն չկա…
Չորրորդ դասարանն ավարտելուց հետո՝ օգոստոսի վերջին օրերին, հայրս որոշում կայացրեց` ինձ ուղարկելու մայրաքաղաք՝ ուսումս այնտեղ շարունակելու: Պիտի ապրեի հորաքրոջս տանը, հաճախեի մոտակա՝ մեծ խաչմերուկի մի անկյունում գործող դպրոցում, որը Երևանում հայտնի էր որպես խիստ և կարգապահ դպրոց, և այն ավելի շատ հանրահայտ էր Չուրիկյանի դպրոց անունով: Չուրիկյանը կին էր, նրանից բոլորը քաշվում էին, նա իսկական դեսպոտ էր, ոչ պակասն էլ ուսուցիչներն էին: Թե ինչու պիտի սովորեի, հայրս բացատրում էր՝ գյուղում օտար լեզվի ուսուցիչ չկա, էնտեղ ֆրանսերեն են սովորում, գնա, սովորի, պետք է գալու: Անկեղծ ասած մենք անգամ ռուսերենի ուսուցիչ էլ չունեինք, և տարվա մեջ մի քանի ռուսերենի ուսուցիչներ էին գալիս ու գնում: Մեկն էլ նույնիսկ եկավ Ալթայի երկնամասի Բառնաուլ քաղաքից: Ես գյուղից գնալու ցանկություն չունեի, բայց Չուրիկյանի պես մեկն էլ հայրս էր ու օգոստոսի 29-ին գնացքը ինձ Երևան տարավ: Հորաքրոջս հարևանները, բոլոր հյուր եկած Շիկահողցիները ողջունում էին իմ «ուսումնատենչ» հակումները, ողջունում էին իմ երևանյան կենսագրության սկիզբը: Բոլորը խոսքները մեկ արած ասում էին, որ բախտս բերել է, լավագույն դպրոց եմ ընկել, բոլոր երեխաները գերազանցիկ են, մաքրասեր են, լավ ակորդեոն են նվագում, ֆոտոապարատներ ունեն, և նրանցից շատ բան ունեմ սովորելու: Սեպտեմբերի 1-ը ինձ համար իսկական աղետ էր: Ամբողջ դպրոցը ողողված էր մուգ կապույտ շալվարներով, շրջազգեստներով, ճերմակ վերնաշապիկներով, փայլուն կոշիկներով ու կարմիր վզկապավոր տղաներով ու աղջիկներով: Բոլորի կրծքին պիոներական կրծքանշան էր, պատանիների կրծքին` Լենինի պատկերով կոմերիստական կրծքանշան: Ես մոլորվածի պես կանգնել նայում էի ակնապիշ. իմ հագին գյուղից բերած շալվարն էր, գորշ վերնաշապիկ: Հորաքույրս չէր հասցրել գնումներ կատարել: Բոլորի ուշադրության առարկան էի: Ինձ բանտարկեցին 43 աշակերտ ունեցող դասարանում, և սկսվեց 5-րդ դասարանցու բանտային կյանքը: Դասղեկը կին էր, որն առաջին հայացքից ինձ դուր չեկավ: Նա ողջունեց, խոսեց երկար բարակ և մի քանի ծնողի ներկայությամբ գուշակեց, որ այս դասարանի երեխաների գերազանցիկների մասը մեծ մարդիկ են դառնալու: Չգիտեմ, կատարվեց թե ոչ նրա գուշակությունը: Գուցե որևէ մեկին հետագայում հաջողվել է նշանակվել Ազգային ժողովի պատգամավո՞ր: Չգիտեմ, չեմ հետաքրքրվել: Սա այն դպրոցն էր, որ Երևանում առաջինն էր հրաժարվել թանաքամանից ու ծայրով գրչից, և բոլորը գրում էին ինքնահոս գրիչներով` բայց ներսում թանաք: Ի՞նչ տարբերություն, ես չէի հասկանում: Դժվարանում էի գրել ինքնահոսով, թանաքը թափվում էր ձեռքերիս ու տետրերիս, շորերիս ու ինձ գցում անհարմար կացության մեջ: Գյուղից բերել էի թանաքամաններ ու ծայրով գրիչներ` հինգթևանի աստղը վրան: Հորաքրոջս խնդրանքով որոշում կայացրին 15 օր թույլատրել գրիչ, «մինչև կվարժվի»: Դժվար էի վարժվում: Եվ դպրոցում սկսվեց «գյուղից եկածի» հանդեպ ծաղրի շարանը: Առաջինը հենց թանաքամանն ու գրիչն էին: Երկրորդը` երբ երգի ուսուցչուհին հենց իր առաջին ժամին պահանջեց ինձ թվարկել նոտաները, ես կարկամեցի: Ասացի` նոտաները ի՞նչ են: Դասարանը պայթեց հռհռոցից: Հետո անարգանքի սյունին գամվելու առիթները չէին ուշանում: Բայց համառորեն սկսեցի կարդալ, սովորել այն առարկաները, որոնց ուսուցիչները դուր էին գալիս` հայոց լեզու, բուսաբանություն, ռուսերեն ու մանավանդ ֆրանսերեն: Օտարն այստեղ ֆրանսերենն էր, պիտի սովորեի, քանի որ հայրս հենց այս լեզվի ու գանգրահեր այս ուսուցչուհու համար էր ինձ կտրել մեր տնից ու մանավանդ մեր գյուղից, ընկերներից: Օրերից մի օր մաթեմատիկայի՝ շրթներկով թաթախված ուսուցչուհին, որ նաև դասարանի դասղեկն էր, ինձ կանչեց գրատախտակի մոտ ու ավետեց. «Երեխաներ, այս տղան իրե՛նց գյուղից Երևան է եկել կեղծ գնահատականներով, ուզում է խաբել մեզ: Բայց մենք նրան ցույց կտանք, թե որ դպրոցում է նա հիմա սովորում»: Ասաց, ինձ մեկնեց կավիճը և պահանջեց լուծել գրատախտակին մատանիներով զարդարված իր ձեռքով գրված ինչ որ վարժություն: Ես լուռ կանգնած նայում էի գրատախտակին ու ոչինչ չէի տեսնում: Իսկ ինչ է կեղծ գնահատականը, դա էլ չէի հասկանում: Ուսուցչուհին սրեց մատները ու թեթև խփեց գլխիս: Ասաց` սովորեցնելու «համոզիչ» ձայնով. նախ և առաջ պիտի կատարել փակագծի միջի գործողությունը… Ի՜նչ փակագիծ, ի՜նչ փակագծից դուրս… Ես արդեն մեր գյուղում էի: Սեպտեմբերն է, աշուն, գյուղում խնձորի բերքահավաքն է, իսկ մեր խնձորների ճյուղերը այնպես էին կռացել որ հայրս մեծ խչմարներ էր ամրացրել: Ահա և ես խնձորենու վրա եմ (աքսորից առաջ պատվաստել էր պապս), քույրերս ու փոքրիկ եղբայրս ծառի տակ են: Ես դույլը լցրել եմ կարմիր, վառ կարմիր խնձորով և պարանով իջեցնում եմ ցած… Մերոնք հատիկ-հատիկ դասավորում են քթոցների մեջ… Դասղեկի հուժկու ապտակից վայր ընկա խնձորենուց… Ինձ թվում էր, որ դասղեկն ու դասարանը ուզում էին, որ ես լաց լինեմ: Բայց պնդաճակատ էի: Գուցե գիտեի, որ իսկական ապտակների ու արցունքների ժամանակը դեռ գալու է: Ես վաստակեցի առաջին «2»-ը և հրմշտվեցի վերջին նստարան: Ես ամենավերջում էի նստում: Մի օր էլ ծաղրեցին մեր գյուղի անունը: Օրերից մի օր էլ թափեցին թանաքը, և նստեցի անգործ: Չէ՛, իրոք պնդաճակատն էի: Սկսեցի ստանալ բարձր գնհատականներ` “2”-ի և “3”-ների կողքին հայտնվեցին “4”-եր ու “5”-եր։ Դեպքերից մի փոքր առաջ անցնեմ: Տարիներ անց, ուշացումով, հորաքույրս պատմեց. «Գիտե՞ս, թե ինչո՞ւ էր էդ թաղվածը քեզ էդպես տանջում: Ինձնից շոկոլադի յուղ էր ուզել, տարել էի, ասաց քիչ է, էլի բեր: Ասացի՝ համբերի՛ր, ասեմ՝ Սպարտակը բերի: Ուշանում էր, ինքն էլ գազազում էր»: Իմացել էր, որ հորաքրոջս ամուսինը Կարամելի գործարանում է աշխատում։ Ինչ որ է, ես քաղցր շոկոլադի պատճառով ենթարկվում էի գրեթե ամենօրյա դառը նվաստացումների: Չէի էլ մտածում թողնել, վերադառնալ գյուղ: Մտածում էի` իսկ ի՞նչ կասեն գյուղում: Ասեն, չասեն, միևնույն է, շաբաթն ուրբաթից շուտ եկավ:
Որքան հիշում եմ`սեպտեմբերի 28-ին էր: Հայոց լեզվի ուսուցչուհի, արդեն ճերմակին տվող մազերով ուսուցչուհի Սեդա Մկրտչյանը տվեց տարվա առաջին ստուգողական թելադրությունը: Ես խնդրեցի նրան թույլատրել գրել գրչով (ոմանք տնօրենի ահից դա չէին անում): Նա ժպտաց ու մեղմ ասաց` գրի՛ր: Գրավորն ավարտեցինք քար լռության մեջ, շարժում չկար դասարանում․ նրանից քաշվում էին: Ես անհամբեր սպասում էի գրավորի արդյունքներին: Երկու օր անց ուսուցչուհին եկավ տետրերի հսկայական տրցակով: Եկավ ու հանդիսավոր լռության մեջ հերթով բացում էր տետրերը, դիտողություն անում և փոխանցում գնահատականը: Հերթը տետրիս հասավ: Նա հայտնեց անունս, տետրը մի կողմ դրեց ու շարունակեց գործը: Լարվեցի։ Վերջում վերցրեց տետրս, բացեց այն ու քար լռության մեջ սաստող ձայնով ասաց. «Դե՛, հիմա, նայեցե՛ք, երեխանե՛ր: Միակ “հինգը” դասարանում: Ոչ մի սխալ, ոչ մի գիծ: Հապա ձեռագիրը: Տեսնո՞ւմ եք՝ ինչ լավ է գրել գրչով: Եվ դեռ ասում են, թե եկել է կեղծ գնահատականներով»: Մութ, խոնավ, քերված պատերով դասարանում միակ կարմիր գույնը իմ դեմքին էր: Ես դա տեսնում էի: Ուսուցչուհին ինձ հանձնեց տետրը և պատվիրեց ցույց տալ «Երևանի տնեցիներին» և վերադարձնել: Դպրոցի շենքը հիմա էլ կա ու ընկած է արդեն թևերը փռած հսկայական խաչմերուկի մի անկյունում: Անկյունագծով դիմացը Բանվորի արձանն էր, դպրոցի լուսամուտների դեմ անցումն է ու մայթը, որի վրա կրպակներ էին շարված: Կրպակների ետնամասում տարածվում էին այգիներ, ծառեր, թփուտներ, որ տարին բոլոր ջրում և փարթամ էր պահում Գորիսի Քաշունի գյուղից Երևան եկած Լազրը: Այս մարդը ջրում էր ծառերը, փխրեցնում ու երբեք չէր դադարեցնում երգը: Երգում ու ջրում էր: Լազրի՝ տարիների աշխատանքը հողին հավասարեցվեց տարիներ առաջ, այգին սեփականաշնորհեցին, ծառերը սկզբում էտեցին, հետո կտրեցին ու արմատախիլ արին: Շուտով այգու տեղում վեր բարձրացավ մետաղից ու բետոնից մի հսկայական կառույց, որ ոչ այն է պահեստ է, ոչ այն է` գործարան: Կորավ գնաց ջրվորի հետ միասին:
Բայց այս ո՞ւր հասա:
Կարճ կապեմ։
Դպրոցի բակից վազքով անցա փողոցը, կանգ առա մայթին, հենց այն է ուզում էի ձախ թեքվել ու պոկվել տուն, դեմս կտրեցին դասարանի 4-5 տղաներ:
-Ի՞նչ է պատահել.- հարցրի:
-Ոչ մի բան:
-Թողեք գնամ:
-Ու՞ր:
-Տուն:
-Դու ո՞վ ես, որ “5” ես ստացել:
-Ես լռեցի: Զարմացած էի:
-Իմացի՛ր, սրանից հետո դու “5” չպիտի ստանաս: Ասացին ու թվարկեցին գերազանցիկներին` 1 տղայի ու 4 աղջկա անուն, որոնք “5”-ի իրավունք ունեին: Հիմա էլ հիշում եմ անունները, բայց դեմքերը մոռացել եմ: Խլեցին պայուսակս, հանեցին օրագիրս, տետրերս (ստուգողականի հետ միասին) ու մի գիրք և նետեցին միակողմանի ընթացող բեռնատարների անիվների տակ ու փախան: Սպասեցի: Ավտոների հոսքը դադարեց: Հավաքեցի ամենը, լցրի պայուսակս, ինչ-որ մղումով նայեցի դպրոցի կողմը: Դիմացի մայթից պլշած ինձ էին նայում կապույտ շրջազգեստներով ու ճերմակ վերնաշապիկներով գերազանցիկ աղջիկները: Նրանք անչափ լավն էին ու գեղեցիկ: Ավելին քան աշնան գույները ու Երևանը: Ես իրավունք չունեի լաց լինելու: Լաց չեղա, բայց հենց մայթին կայացրի վճռական որոշում` վերջ, ես վերադառնում եմ գյուղ: Ինչ ուզում են, թող ասեն, ինչ կուզե թող լինի:
Մի քանի օրից գնացքը ինձ հասցրեց մեր գյուղի մոտակա երկաթուղային կիսակայարան: Ինձ դիմավորեցին գյուղի փոստատարը և վարար անձրևն ու սարերին իջած ամպերը: Ձիով, իսկ Կռնասի անտառներում մի երկու տեղ ոտքով, չդադարող անձրևի տակ մենք գյուղ հասանք: Հայրս դիմավորեց գյուղի կենտրոնում: Հավաքեց իրերս, մի երկու բան շալակս տվեց, ու մենք միասին մեր դարավոր ցեխոտ ճանապարհով անցանք կամուրջը ու հանդարտ քայլեցինք դեպի տուն: Հետո իմացա, որ գրասենյակի տաքուկ անկյունում անձրևից անգործ մնացած ու թղթախաղով տարված համագյուղացիներս չարախնդացել ու հռհռացել էին: Չարախնդացել էին. «Նայե՛ք, տեսե՛ք Համբոն ու Գիքորը Թիֆլիսից եկել են մեր գյուղը»: Այս զույգ պիտակը բավական ժամանակ զրնգում էր գյուղում` Համբոն ու Գիքորը: Էն ժամանակ վիրավորվում էի, հիմա ծիծաղելի է: Գուցե և տեղին պիտակներ էին, չգիտեմ: Տանը ուրախացան միայն տատս ու տան փոքրիկը`6-ամյա եղբայրս: Մյուսները հասկանում էին ու իմ արարքի մեջ ամոթալի ինչ որ բան էին նկատում: Չէ՞ որ ես չէի արդարացրել հորս հույսերը: Ավարտվեց իմ կյանքի «Փառահեղ միամսյա էջը», և սկսվեց նորը: Չգիտեի, որ մրուրից դուրս եկել, մրջուրն եմ ընկել: Անձրևը այդպես էլ չէր դադարում, և առավոտյան երեխաները վազելով դպրոց էին գնում: Քաշվում էի, չվազեցի: Թրջվելով քայլեցի մենակ: Կանգ առա իմ սիրելի քարե կամրջին, դիտեցի խառնարանը, գետերը երկարատև անձրևներից վարարել էին: Հետո բարձրացա դեպի դպրոց: Ներս մտա, խավար միջանցքով քայլեցի դեպի դասարան, որտեղ իմ բարևին ոչ ոք չպատասխանեց: Տղա ու աղջիկ, 22 հոգի հետևները շուռ տվին, ու ես մնացի պատի տակ կանգնած: Դասարանում ես օտար դեմքեր տեսա: Հարևան գյուղից էին։ Սրանցից մեկը չարությամբ նայեց իմ կողմը: Ուզեցի տեղ գտնել նստելու համար, տեղ չտվին: Զանգը հնչեց: Այն մեր եկեղեցու փոքր զանգն էր, որ տարիներ հետո գողացան գյուղից, բայց հետո ինձ հաջողվեց հայտնաբերել ու գնել այն: Զանգը հնչեց, և տղաները սկսեցին միմյանց աչքով անել, այդ պահին ինձ մոտեցավ դասարանի «շտանգիստ» տղան ու հարվածեց դեմքիս: Միևնույն է, ես լաց չեղա, իսկ տանը պատմելու սովորություն չունեի, և ինձ հարվածելու պատմութունը չիմացվեց: Դպրոցի ուսմասվարին հայտնի հարձավ, որ ինձ չեն ընդունել: Մտավ դասարան, բոլորին տեղը դրեց և ինձ նստեցրեց կենտրոնում: Մեր ուսմասվարը, որ միաժամանակ լեզու և գրականություն էր դասավանդում, Լիբանանից էր, այլ մշակույթ էր կրում, տանել չէր կարող խարդավանքները, նման չէր տեղացի ուսուցիչներին: Ինչ որ է, սկսվեց «Սառը պատերազմ»-ի շրջանը: Դասարանցիներից ինձ ոչ ոք չէր բարևում, ընկերություն չէր անում, ոչինչ չէր հարցնում: Ինձ հետ չէին քայլում։ Նման բան լինում էր 1937-ին: Իսկ մեր գերազանցիկները, որոնք աղջիկներ էին, զբաղված էին զուբրյոշկայով: Շուտով մի ուսուցչուհի երեսովս տվեց, թե չկարողացա Երևանում սովորել ու փախա գյուղ, իսկ մեկ ուրիշը երեխաների ներկայությամբ ինձ դիտողություն արեց. “Դաշնակցականի ընտանիքից ես, հազիվ կլինի”: Չգիտեի՝ ինչ էի արել, որ հազիվ կլինի: Ընդհանրապես մեր ընտանիքին ու էլի ընտանիքների գյուղում հաճախ երեսով էին տալիս անբարեհույս անցյալը, նույնիսկ որևէ վեճի ժամանակ հորս ասում էին դաշնակցականի մեկը: Ընտանիքը պիտակավորում էին, բայց գյուղով մեկ աշնանը հարձակվում էին պապիս տնկած ու պատվաստած, կոլխոզի կողմից բռնագրավված այգու 254 խնձորենիների և տասնյակ բերքատու այլ ծառերի վրա ու կատարում էին թե՛ իրենց և թե՛ կոլխոզի պլանները: Գյուղի իմ հասակակիցների շնորհիվ ես կարոտեցի Չուրիկյանի դպրոցը: Հորիցս թաքուն հավաքեցի երևանյան դպրոցն հիշեցնող ամեն բան, լցրի մի պայուսակ ու բարձրացա տանիքի տակ, այն տեղավորեցի սարից բերված ծաղկաբույր խրձերի մեջ: Մեկ-մեկ բարձրանում էի, բացում պայուսակս, թերթում միակ գիրքս՝ ֆրանսերենը, կարդում էի կիսատ պռատ, նայում ստացած գնահատականներիս: Մի օր էլ չդիմացա, դասղեկիս նշանակած “2”-ը քերեցի նրա ստորագրության հետ միասին, իսկ “3”-ը “5” դարձրի: Ա՛յ, իսկական կեղծիքը սա էր, որ միայն ես իմացա: «Սառը պատերազմ»-ի շրջանը տևեց մինչև գարուն, ու չեմ էլ հիշում ինչ առիթներով ինձ սկսեցին մարդու տեղ դնել: Դասարանը հաշտվեց, ուսուցիչներն էլ ձայնները կտրեցին: Է՜հ, երևի Խրուշչևյան հալոցքը մեր գյուղն էլ հասավ: Մեր գյուղ հասավ, իսկ Երևան՝ ո՛չ:
Սա արդեն ոչ թե լաց լինելու, այլ ծիծաղելու պատմություն է:
Իմ գյուղ վերադառնալու լուրը ի վերջո Երևանյան դպրոց հասավ: Կոմսոմոլի ու պիոներիայի պատվիրակներ եկան հորաքրոջս տուն և բակում, հարևանների ներկայությամբ հանդիսավոր պայմաններում գրավոր մի տեքստ կարդացին, որի համաձայն, որպես անկարգապահ ու դասերից հաճախակի բացակայող, Դրուժինայի խորհրդի որոշմամբ ես հեռացված էի Լենինյան պիոներիայի շարքերից: Էս բոլորը մի կողմ, բա օտար լեզո՞ւն: Չէ՞ որ այս ամենի մեղավորը օտար լեզուն էր: Նոր ուսումնական տարեսկզբին գյուղը ցնծության մեջ էր: Դպրոց մտավ համալսարանը նոր ավարտած մի հիասքանչ զույգ։ Ջահել ամուսիններ էին, ամուսինը լեզվի և գրականության ուսուցիչ էր, կինը՝ գերմաներենի, ովքեր մտադիր էին երեխաներին շրջկենտրոն տանել, հետ կանգնեցին այդ մտքից, երեխաները ոգևորված սովորում էին, ծնողները պահանջում, թվում էր, նրանք պիտի ամբողջ կյանքն անցկացնեն գյուղում: Գյուղում առաջին անգամ հնչում էր գերմաներենը, ուսուցչուհու գեղեցկությամբ ու կուլտուրայով տարված գերմաներենը դարձավ սիրելի ու առաջնային: Կանայք նրանից նույնիսկ քաշվում էին: Նրանք մեր հազարարամյա գյուղի պատմության լավագույն ուսուցիչներն էին: Երևի առաջին անգամ գյուղի երեխաները ուզում էին, որ ամառային արձակուրդները ավարտվեն: Սպասում էին։ Ամառն անց կացավ և ուսումնական տարին սկսվեց առանց նրանց: Ասացին, որ գյուղում ծանր են պայմանները, որ արդեն Երևանում աշխատում են: Մի քանի տարի անց օտար լեզվի չիմացության պատճառով ես դուրս մնացի բուհական ընդունելության քննություններից:
Չգիտեմ, Շիկահողի աշնան գետերն այս ամենը իմացա՞ն, թե չէ, բայց ոչինչ չպակասեց նրանց աշնանային շիկնանքից ու արևով ծիրանված պղպջակներից․․․
Աշունքին այսքան գիժ չէ մեր գետը․․․
