Սերգեյ Ջհանգիրյան 
տրպատականի հայերի մեծ մասը ապրում էր գավառներում՝ Սալմաստ, Ղարադաղ, Ուրմիա, Սուլդուզ, Միանդաբ, Խոյ, Մակու և այլն: Նշված գավառներից համեմատաբար բարեկեցիկը Սալմաստն էր, որտեղ որոշ չափով ավելի կանոնակարգված էր նաև կրթական գործը[1]: Սալմաստի գյուղերում 1913-1914 ուսումնական տարում գործում էր 10 դպրոց՝ 1047 աշակերտով[2]: Մյուս գավառներում՝ մասնավորապես Ղարադաղում, Սուլդուզում և Միանդաբում, կրթությունը խաթարված վիճակում էր:
Ինչպես հիշում ենք, դեռ 1855 թվականին Ատըրպատականի Գևորգ եպիսկոպոսը բարձրացրել էր հայերի հավատափոխությունն արգելելու հարցը. այն վտանգավոր չափերի էր հասել[3]: Իրավիճակը անփոփոխ մնաց հետագա տարիներին: Հավատափոխության և ուծացման քաղաքականությունը, ըստ էության, արձանագրվում է նաև XX դարի սկզբներին: Քրիստոնեությունից հրաժարվելու դեպքեր տեղի էին ունենում ոչ միայն տնտեսապես հետամնաց գյուղական գավառներում, այլև այնպիսի մի հայաշատ և համեմատաբար բարեկեցիկ քաղաքում, ինչպիսին Սալմաստն էր, որտեղ հայերի շրջանում իսլամի ընդունումը արդեն պարբերական բնույթ էր կրում[4]: Որոշ գավառներում իրավիճակն ավելի ծանր էր: Ատրպատականի Սուլդուզ և Միանդաբ գավառների հայ գյուղացիները իրենց կենցաղավարմամբ, հագուստով, սովորություններով արդեն ոչնչով չէին տարբերվում քրդերից: Բացի այդ, այդ երկու գավառների հայերը այլևս չէին խոսում մայրենի լեզվով[5]: Այս ամենը մեծ մտահոգության տեղիք էր տալիս Ատրպատականի հայոց թեմին և Թավրիզի հայ մտավորականությանը: Տեղական մամուլի էջերում պարբերաբար տագնապներ էին հնչեցնում: Առաջ անցնելով նշենք, որ Միանդաբում 1931 թվականի դրությամբ ապրում էր արդեն ընդամենը 8 հայկական ընտանիք[6]:
Ազգապահպանման համար առաջին հերթին աշխատանքներ էին տարվում դպրոցների գոյության և ֆինանսավորման ուղղությամբ: Հաճախակի դրամական հանգանակությունների կոչեր էին հնչեցվում և կազմակերպվում ինչպես թեմի, այնպես էլ Թավրիզի պարբերական մամուլի կողմից: Սակայն փաստերը ցույց են տալիս, որ այս բոլորը կրթական գործին էական հաջողություններ չեն բերում:
«Ղարադաղ» թերթի խմբագրությունը գրում է. «Նախապատերազմյան տարիներին Ատրպատականի հայությունը, թվով ավելի քան 50.000 էր: Երկար տարիներից ի վեր այն իր ազգային մարմինն ուներ, հանձինս Թեմական պատգամավորական ժողովի և նրանից բխող ստորադաս վարչական մարմինների: Պատգամավորական այս ժողովը իր մի քանի անգամ փոփոխված կազմերով չի տվել բաղձալի արդյունք՝ գոնե մի հիմնավոր գործ: Նրա գործունեության բաժիններից մեկը՝ ուսումնական-կրթական գործը, միանգամայն անտես է առնված: Կրթական տուրքի խնդիրը միայն Թավրիզի դպրոցների ապահովումն ի նկատի ունի: Պարսկահայության հոծ զանգվածները, գավառներում ցիրուցան եղած, խարխափում են անծայր տգիտության մեջ»:
«Ղարադաղում համատարած խավար է տիրում, խորը տգիտություն է թագավորում,- գրում է «Աղաղանը»,- այնպես, որ ղարադաղցին ոչ բոլորովին անիրավացի կերպով վաստակել է «էշ»[7] մականունը»[8]:
Թեմական առաջնորդի պատահական այցելությունները և մեկ-երկու գյուղական դպրոցների բացման խոստումներ առնելը դրությունը ոչնչով չեն փոխում[9]: 1913-1914 ուսումնական տարում Ատրպատականի գավառներում (առանց Թավրիզի) գործում էր 33 դպրոց՝ 84 ուսուցչով և 2869 աշակերտով[10]:
Կրթական-դպրոցական գործը սկզբնական շրջանում գտնվում էր հոգևորականների ձեռքում, որոնք իրենց իմացածի չափ անում էին ամեն ինչ, որպեսզի գրաճանաչ դարձնեն ժողովրդին:
XIX դարի վերջից Ղարադաղում սկսում են կրթական առաջին միջոցառումները:
1860-ական թվականներից՝ Դզմար գավառակի Խանագահ գյուղի գյուղապետ մելիք Ազա Մելիք-Ազարյանի ժամանակներից, կար մի դպրոց, ուր սովորում էին թե՛ տեղի, թե՛ հարևան գյուղերի երեխաները: Այդ դպրոցում սկզբնական շրջանում պաշտոնավարած ուսուցիչներից հետո (անունները չեն հիշատակվում), բավական ժամանակ պաշտոնավարել է Մարգար վարժապետը, ով 1885 թվականին տեղափոխվել է Թիֆլիս և ձեռնադրվել որպես քահանա: Վերջինիս հաջորդել է Ռաֆայել Մովսիսյանը: Խանագահի դպրոցի վերաբերյալ մանրամասն տեղեկություններ է մեզ հաղորդում Թիֆլիսում հրատարակվող «Նոր Դար» պարբերականը.
«Այն մի գետնափոր, մի պատժարան, մի նեղ, խոնավ և անլույս խուց է: Բարձրությունն արշին ու կես, մոտ երկու արշին լայնություն, իսկ երկարությունը՝ հինգ արշին: Եվ երբ վառարանը վառում են, ծխով լցվում է ողջ ուսումնարանը, և ձեր առաջ ներկայանում է մի աղվեսի բուն: Նստարաններ չկան, դասագրքերը մի քանիսն են, այն էլ՝ պատառոտված: Այդ մի քանի գիրքը հինգ տարի առաջ Ալեքսանդր Մելիք-Ազարյանցի կողմից են նվիրվել»[11]:
Խանագահի այս դպրոցը, պարբերաբար փակվելով ու վերաբացվելով, գործել է մինչև 1898 թվականը, որից հետո գյուղում բացվել է ուրիշ դպրոց[12]:
1898 թվականին կառուցվում է Դզմար գավառակի Խանագահ գյուղի նոր դպրոցի շենքը՝ բաղկացած 4-5 սենյակներից: Այն կառուցվում է տիկին Ազիզ Տեր-Հակոբյանի (Մելիք-Ազարյան գերդաստանից) ծախսերով՝ ի հիշատակ իր և իր ամուսնու՝ հանգուցյալ Մնացական Տեր-Հակոբյանի անվան: Գյուղի եկեղեցուց մի քանի քայլ վերև գտնվող շենքը նախագծում է ուստա Հակոբը՝ Վինա գյուղից: Կառուցող գլխավոր վարպետը՝ Դովունց Հարութը, նույնպես եղել է Վինայից[13]: «Ազիզյան-Մնացականյան» երկսեռ դպրոցը ուներ երեք բաժանմունք՝ 40 աշակերտներով (որոնցից 3-ը՝ աշակերտուհի): Սահմանադրական հեղափոխության տարիներին դպրոցի աշակերտների թիվը նվազում է: Պատճառը դարձյալ պետական մակարդակով ծայրագավառների անհետևողական կառավարում էր: «Ղահրաման խանի (Խանագահի գյուղատեր) անհաշիվ և անարգել տուգանքներ պահանջելը գյուղացիներից այնպիսի նեղ դրության մեջ դրեց վերջիններիս, որ նրանց միակ հոգսը մի կտոր չոր հաց գտնելն է դառնում՝ իրենց զավակներին քաղցած չթողնելու համար: Ուր մնաց նրանք մտածեին կրթության մասին, մանավանդ, որ այս տարի (1911) բերքը շատ պակաս էր»[14],- գրում է մի ղարադաղցի գյուղացի: Այնուամենայնիվ, խանագահցին կարևորում է դպրոցը և իր չունեցածից անգամ բաժին է հանում կրթության գործին: Դպրոցի ծախսերի ¾ մասը հոգում էր Ազիզ Տեր-Հակոբյանը, մնացածը՝ գյուղացիները: Ուսումնական տարին սկսվում էր հոկտեմբեր ամսին: Դասավանդվում էր հայոց լեզու, կրոնագիտություն, ռուսաց լեզու, թվաբանություն, թելադրություն, ուղղագրություն, երգեցողություն և մարմնամարզություն: 1898-1906 թվականներին այս դպրոցում դասավանդել է վանեցի արմենական Մովսես Տեր-Կարապետյանը[15]: Խանագահի դպրոց սովորելու էին գալիս հարևան Իրգութին, Ղշլաղ, Սարդու, Նորաշեն, Օղա գյուղերից: 1919 թվականի գաղթի ժամանակ թուրքերը ավերում են Ազիզյան-Մնացականյան դպրոցը, տանում են դարպասները, դռները, լուսամուտներն ու ծածկը: 1922 թվականին՝ գյուղի վերակառուցման ժամանակ, մասնակի նորոգում են նաև դպրոցը, որը գործում է մինչև 1946 թվականի վերջնական գաղթը: Դպրոցի վերջին ուսուցիչն էր «Ղարադաղի հայերը» ազգագրական-բանահյուսական արժեքավոր աշխատության հեղինակ Հովհաննես Հովսեփյանը[16]:
1885 թվականին Մեշափարա գավառակի Յուսուֆլու գյուղում գյուղապետ Աղաջան բեկ Մելիք-Մուշկամբարյանի կողմից բացվում է դպրոց, որտեղ ուսուցիչ էր մարաղացի Խաչատուր անունով մի երիտասարդ: Այդ դպրոցը հաճախում էին նաև հարևան մի շարք գյուղերի երեխաներ: Այստեղ ուսանել է Թեհրանում հրատարակվող «Ալիք» թերթի հոդվածագիր Խաչատուր Մինասյանը: Դժբախտաբար Յուսուֆլու գյուղի դպրոցը երեք տարվա կյանք ունեցավ: 1888 թվականին քուրդ Ահմադ խանի կողմից գյուղը ավերվում է, սպանվում է գյուղապետ Աղաջան բեկը, իսկ ուսուցիչ Խաչատուրը փախչում է Մինջվան գավառակի Վինա գյուղը, ինչից հետո հիմնվում է Վինայի դպրոցը (1888 կամ 1889 թվականին): 1888 թվականին Յուսուֆլուի ավերումից հետո հավանաբար այն այլևս հայերի կողմից չի բնակեցվում: 1912 թվականին Ղարադաղի հայաբնակ գյուղերի ցանկում Յուսուֆլուն այլևս չի նշվում, իսկ 1949թ. արդեն հիշատակվում է որպես թրքաբնակ[17]:
1886 թվականին Թիֆլիսում մի խումբ պանդուխտ ղարադաղցիներ՝ Դզմար գավառակի Սարդու գյուղից Սիմոն Բաղդասարյանը, Արիստակես Տեր-Գրիգորյանը, Գալուստ Եգանյանը, Արիստակես Մելիք-Հովսեփյանը և ուրիշներ, հիմնում են «Ղարադաղի հայրենակցական միությունը»՝ նպատակ ունենալով Ղարադաղում հիմնել դպրոցներ, հրատարակել թերթ: Ձեռք են բերում հրատարակչական սարքավորումներ և պարագաներ: Արիստակես Տեր-Գրիգորյանի կողմից Սարդու գյուղի եկեղեցուն կից կառուցվում է մեկ սենյականոց դպրոց: Իսկ 1895 թվականին նույն գյուղում Արիստակես Տեր-Գրիգորյանի և Գալուստ Եգանյանի կողմից հիմնվում է տպարան: Սակայն շատ չանցած, ընդառաջելով Ատըրպատականի թեմակալ Պարզյան առաջնորդի խորհուրդներին և նկատի ունենալով մի շարք խոչընդոտներ՝ դադարեցնում են տպարանի աշխատանքը: Տառերի մեծ մասը վերադարձնում են Թիֆլիս, մի մասն էլ մնում է գյուղում[18], իսկ տպարանի փայտաշեն կառույցը ոչնչանում է ժամանակի ընթացքում: Պահպանվել է այդ տպարանում հրատարակված հայտարարություններից մեկը[19].
«Պատիվ ունենք հայտնելու Ղարադաղի հարգելի հասարակությանը, որ առաջիկա սեպտեմբերին բացվում է Սարդուի միդասյան վարժարանը և ընդունվում են երթևեկ և գիշերօթիկ աշակերտներ:
Աշակերտների ընդունելությունը սկսում է սեպտեմբերի մեկից մինչև հոկտեմբերի մեկը. յետ այնուհետ չի ընդունվիլ: Վարժարանում դասատվությունը կտևէ մինչև 8 ամիս և տարեվճարն է 12 ղռան: Ընդունելության միջոցին պրն. Արիստակես Տեր Գրիգորյանի կողմից ընծայվում է աշակերտներին մի ջուխտ կոշիկ (նպատակ ունեն շահագրգռել ծնողներին, որ երեխաներին դպրոց ուղարկեն՝ Ս. Ջ.) իսկ քննությանը՝ մի ձեռք ամառային շոր (մինչև տարեվերջ դպրոցում երեխաներին պահելու նպատակով, որ դաշտային աշխատանքների պատճառով երեխաներին դպրոցից չհանեն՝ Ս. Ջ.): Վարժարանում կարելի է գնել դպրոցական բոլոր պիտույքները ամենաթեթև գներով:
Դաստիարակ՝ Գալ. Եգանյան, Նախագահ՝ Արիստակես Տեր Գրիգորյան: Սարդու 01.08.1896թ.»:
1890-ական թվերին Թավրիզի հայ բողոքական եկեղեցու ծախսերով և քարոզիչ Աբրահամ Մելիք-Ջհանյանի ջանքերով Քեյվան գավառակի Սըղըն գյուղում կառուցվում է դպրոց: Աբրահամ Մելիք-Ջհանյանը Քեյվանի վերջին հայ մելիք՝ Ջհանգիր բեկ Մելիք-Ջհանյանի եղբայրն էր: Նա միսիոներական կրթություն էր ստացել, տիրապետում էր եվրոպական մի քանի լեզուների, անգլերենից թարգմանել էր Ալֆրեդ Տեննիսոնի «In memoriam» ոտանավորների ժողովածուն, որը տպագրվել է Թիֆլիսում 1895թ.[20]: Ինչևէ, շուտով այդ լուրը հասնում է Հայ առաքելական եկեղեցու Թավրիզի առաջնորդարան՝ թեմակալ Ստեփանոս եպիսկոպոս Մխիթարյանին: Նա խստիվ կարգադրում է գյուղացիներին ընդդիմանալ: Կրթության այդ նորակառույց շենքը, որը կոչված էր քեյվանցի մանուկներին գիր ու գիտություն սովորեցնելու, քարուքանդ է արվում թեմակալի պահանջով: Ավերակները XX դարի 50-ականներին դեռևս պահպանվում էին[21]: Փաստորեն, XIX դարի վերջում Ղարադաղում խաների ու բեկերի լծի տակ իրենց գոյը քարշ տվող, ուծացման վտանգի տակ ապրող, համատարած տգիտության ու անգրագիտության մեջ գտնվող հայկական գյուղերում դպրոց քանդում էին ոչ միայն քրդական ու թուրքական հրոսակախմբերը: Ընդհանրապես Թավրիզի բողոքական միսիոներները բավականին ակտիվ էին և պարբերաբար քարոզիչներ էին ուղարկում Ղարադաղի հայաբնակ գյուղերը, հոգևոր գրականություն ցրում գյուղացիների մեջ՝ չնայած համատարած անգրագիտությանը: Գյուղացիներից շատերը այդ նյութերը ներկայացնում էին գյուղի քահանաներին ընթերցման և որպես երեխաներին գրագիտություն սովորեցնելու նյութ: Քահանաներից շատերը չէին խորշում այդ անելուց և արժանանում էին Թավրիզի առաջնորդարանի քննադատությանը[22]:
Հավելված 3[1] «Ղարադաղ», 1914, 1 օգոստոսի, թիվ 12, էջ 4:
[2] «Ղարադաղ», 1914, 1 մայիսի, թիվ 6, էջ 4:
[3] Մենք նշել էինք, որ պարսկահայերի կրոնափոխությունը ավելի վաղ էր սկսվել: Այս մասին կարելի է տեսնել նաև՝ Բայ-բուրդյան Վ., Ստեփաննոս Երեց Տերտերյանի (Հազարջրիբեցու) «Պատմագիրքը» («Հանգիտագիրքը»)` որպես սկզբնաղբյուր XVII-XVIII դարերի Իրանի և իրանահայության պատմության, ԵՊՀ հրատ., Երևան, 2020, էջ 56:
[4] «Ղարադաղ», 1914, 1 օգոստոսի, թիվ 12, էջ 4:
[5] «Ղարադաղ», 1914, 1 հուլիսի, թիվ 10, էջ 7:
[6] «Ալիք», 1931, 9 հուլիսի, թիվ 16, էջ 3:
[7] Ընդհանրապես ղարադաղցին հայտնի էր իր ինքնահեգնանքի հասնող յուրահատուկ հումորի զգացումով. յուրաքանչյուր գավառակի գյուղացի հարևան գավառակի գյուղացիներին ասում էր`«ստուքեր էշ ըն» կամ «ստուքեր մարդ տըռնիս չըն»:
[8] «Աղաղան», 1912, հունվար, թիվ 1, էջ 27:
[9] «Ղարադաղ», 1914, հունվար, թիվ 1, էջ 2-3:
[10] «Ղարադաղ», 1914, 1 մայիսի, թիվ 6, էջ 4:
[11] «Նոր Դար» Թիֆլիս, 1891, թիվ 175:
[12] «Ալիք», 1949, 24 մայիսի, թիվ 113:
[13] Հովսեփյան, 2009, հատ. I, էջ 71:
[14] «Աղաղան», 1912, մարտ, թիվ 2, հավելված, էջ 8՝ Բենյամին Նապոլյան:
[15] «Ալիք», 1949, 24 մայիսի, թիվ 113:
[16] Հովսեփյան, 2009, հատ. I, էջ 73:
[17] «Ալիք», 1949, 24 մայիսի, թիվ 113:
[18] Գյուղում մնացած տառերը Գալուստ Եգանյանը փոխանցում է իր Դանիել որդուն, որն էլ հետագայում դրանք տալիս է իր եղբոր՝ Սուրենի որդուն՝ Վազրիկ Տեր-Սահակյանին: Վերջինս բնակվում էր Թեհրանում և ԱՄՆ գաղթելուց առաջ դրանք տրամադրում է Նոր Ջուղայի հայկական եկեղեցուն (Վազրիկ Տեր-Սահակյանի հետ զրույցից):
[19] «Ալիք», 1949, 24 մայիսի, թիվ 113:
[20] Կարապետ Եպիսկոպոս, Նիւթեր հայ մելիքութեան մասին, Բ պրակ, Դօփեանք և Մելիք Շահնազարեանք, Ելեքթրաշարժ տպարան Մայր Աթոռայ, Ս. Էջմիածին, 1914, էջ 181:
[21] «Ալիք», 1949, 25 մայիսի, թիվ 114:
[22] «Նոր Դար», Թիֆլիս, 1892, թիվ 6:
Շարունակելի
