Գա­վա­ռի զգա­լի մա­սը լեռ­նա­յին է և­ ան­տա­ռա­ծածկ: Ս­ևա­սա­րի տա­րած­քի լեռ­նե­րը կազ­մում են Հայ­կա­կան Տավ­րո­սի շա­րու­նա­կութ­յու­նը, որ Ստ­րա­բո­նի[2] կող­մից ան­վան­վում է Հայ­կա­կան[3]: Կա­րե­լի է կար­ծել, որ սա Ստ­րա­բո­նի կող­մից տրված պայ­մա­նա­կան ան­վա­նում է, քա­նի որ ո՛չ տե­ղա­ցի­նե­րը, ո՛չ էլ հայ մա­տե­նա­գիր­նե­րը այդ ան­վա­նու­մը երբ­ևէ չեն օգ­տա­գոր­ծել: Գա­վա­ռի լեռ­նե­րը, գտնվե­լով Ա­րաքս գե­տի և Ուր­միա (­Կա­պու­տան) լճի միջև, կազ­մում են ինք­նամ­փոփ բարձ­րա­դիր Ղա­րա­դա­ղի շրջա­նը կամ հին հայ­կա­կան Ար­տա­վան­յան և Ալևան գա­վառ­նե­րը: Հայ­կա­կան լեռ­նե­րի գա­գաթ­նե­րից հայտ­նի է Հաշ­տա­սա­րը (2954մ): Է­րա­տոս­թե­նես Կի­րե­նա­ցին[4] այս լեռ­նե­րում հի­շա­տա­կել է Դ­րունք Հա­յոց լեռ­նանց­քը, ո­րը XIV դա­րի պար­սիկ հե­ղի­նակ Համ­դալ­լահ Ղազ­վի­նին[5] ան­վա­նել է «Ար­մի­նի­յան անցք»: Այս լեռ­նանց­քից ճա­նա­պար­հը տա­նում է դե­պի Քա­րա­վա­զի կա­մուր­ջը (ներ­կա­յումս՝ Խու­դա­փե­րի­նի կա­մուր­ջը)[6], ո­րի հյու­սի­սա­յին եզ­րին` Ա­րաք­սի ձախ ա­փին` Ս­յուն­յաց աշ­խար­հի Մ­յուս Բաղք կամ Քա­շու­նիք գա­վա­ռում, գտնվում էր Ս­յու­նի­քի Ա­կորզ կամ Նա­կոր­զան քա­ղա­քը[7]: Ղա­րա­դա­ղը Մա­րան­դից բա­ժան­վում է մի գե­ղե­ցիկ լեռ­նաշըղ­թա­յով, ո­րին տե­ղա­ցի­ներն ան­վա­նում են Սիլ­յան­սար: Լեռ­նաշղ­թա­յի ա­մե­նա­բարձր գա­գա­թը, որ գտնվում է նրա կենտ­րո­նում, նույն ա­նունն է կրում՝ բրգաձև, ա­հար­կու տես­քով, կար­ծես թե մի հզոր ձեռք այն բռնել և պտ­տել է: Դեռ ան­հի­շե­լի ժա­մա­նակ­նե­րից այդ լե­ռը տե­ղա­ցի­նե­րի հա­մար պաշ­տա­մուն­քի ա­ռար­կա էր[8]:

Ղա­րա­դա­ղի լեռ­նաշղ­թան ար­ևել­քից եզ­րա­փա­կում է Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հի կենտ­րո­նա­կան հրաբ­խա­յին բարձ­րա­վան­դա­կը: Դի­զա­փայ­տի և Սյու­նի­քի լեռ­նե­րից Ղա­րա­դա­ղը բա­ժան­ված է Ա­րաքս գե­տի հու­նով, ո­րը տեղ-տեղ բա­վա­կա­նին նեղ է, որոշ տեղեր էլ՝ լայն ու հար­թա­վայ­րա­յին: Մինչև Ս­յու­նի­քի և Ղա­րա­դա­ղի լեռ­նե­րին հաս­նե­լը Ա­րաք­սի հու­նը հար­թա­վայ­րա­յին և­ ան­կա­յուն է: Հու­նի ան­կա­յու­նութ­յու­նից է, որ եր­կար չէին դի­մա­նում Ա­րաք­սի վրա հռո­մեա­ցի­նե­րի կա­ռու­ցած կա­մուրջ­նե­րը, և­ այդ պատ­ճա­ռով է, որ Ա­րաք­սը հռո­մեա­կան բա­նաս­տեղ­ծութ­յան մեջ ան­վան­ված է «կա­մուր­ջի չհամ­բե­րող»[9]: Հաս­նե­լով հին Ջու­ղա՝ Ա­րաքսն ուղղ­վում է դե­պի ար­ևելք և ճեղ­քում Զան­գե­զու­րի և Ղա­րա­դա­ղի լեռ­նաշղ­թան, կազ­մում նեղ ու մռայլ կիրճ: Ա­րաք­սը, Մեղ­րիի մոտ խցկվե­լով ժայ­ռե­րի մեջ, կազ­մում է քա­րա­վազ­ներ և­ ա­հա­գին աղ­մուկ է հա­նում ան­ձուկ ճեղք­վածք­նե­րի մեջ: Այս ա­հեղ և վայ­րե­նի տե­սա­րա­նը մի ճա­նա­պար­հորդ ան­վա­նել է «դժո­խաձև» և­ ա­վե­լաց­րել, որ ու­րիշ ոչ մի տեղ հնա­րա­վոր չէ տես­նել լեռ­նա­յին ար­գելք­նե­րի դեմ այս­քան ուժգ­նութ­յամբ կռվող գետ, որ փրփրած այս ու այն կողմ է զարն­վում՝ նեղ կիր­ճը լցնե­լով ջրա­յին փո­շիով[10]:

Ս­ևա­սա­րի լեռ­նե­րը դեռ մոտ անց­յա­լում հա­մար­յա թե ծածկ­ված էին կու­սա­կան ան­տառ­նե­րով, ո­րոնք, չնա­յած ան­դա­դար ան­տառ­հա­տում­նե­րի (ողջ Ատր­պա­տա­կա­նում մեծ պա­հան­ջարկ էր վա­յե­լում ղա­րա­դաղ­ցի­նե­րի պատ­րաս­տած փայ­տա­ծու­խը), ներ­կա­յումս պահ­պան­վել են բա­վա­կան չա­փով: Տե­ղի ան­տառ­նե­րը մեծ մա­սամբ կազմ­ված են կաղ­նի, թխկի, հա­ցի և­ այլ լեռ­նա­յին գո­տի­նե­րին հա­տուկ ծա­ռա­տե­սակ­նե­րից: Պտ­ղա­տու ծա­ռե­րից բա­վա­կան տա­րած­ված են ըն­կու­զե­նին, կե­ռա­սե­նին, նռնե­նին, թթե­նին, խնձո­րե­նին, տան­ձե­նին և­ այլն: Ան­տա­ռա­յին գո­տի­նե­րը հա­րուստ են հա­տապտ­ղա­յին թփե­րով ու ծա­ռե­րով, ինչ­պես, օ­րի­նակ՝ մո­շին, վայ­րի վար­դե­նին, վայ­րի հա­ղար­ջը, զկե­ռը, սեզ­նը, մո­րին:

Ս­ևա­սա­րի ան­տառ­նե­րը լիքն են ե­ղել վայ­րի կեն­դա­նի­նե­րով, սա­կայն ան­տառ­նե­րը անխ­նա­յո­րեն հա­տե­լու և տե­ղա­ցի­նե­րի մոտ տա­րած­ված որ­սի սո­վո­րութ­յուն­նե­րը կեն­դա­նա­կան աշ­խար­հին էա­կան վնաս են հասց­րել: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ դեռ կա­րե­լի է հան­դի­պել արջ, գայլ, աղ­վես, շնա­գայլ, խոզ, նա­պաս­տակ: Ղա­րա­դա­ղի տա­րած­քից է պար­բե­րա­բար Ս­յու­նիք և Ար­ցախ անց­նում տա­րա­ծաշր­ջա­նի ա­մե­նա­խորհր­դա­վոր և հազ­վագ­յուտ գի­շա­տիչ­նե­րից մե­կը՝ բծա­վոր բո­րե­նին: Թռչ­նաշ­խար­հը գրե­թե նույնն է, ինչ­պես Ս­յու­նի­քում և Ար­ցա­խում: Բա­վա­կան տա­րած­ված են լո­րը, կա­քա­վը, մրրկա­հա­վը: Չ­նա­յած խիստ տա­րած­ված է կա­քա­վի որ­սը, այ­դու­հան­դերձ նրանց խմբե­րը Ղա­րա­դա­ղի քա­րափ­նե­րի մշտա­կան զարդն են կազ­մում:

Գա­վա­ռի ջրե­րի մա­սին ան­կա­րե­լի է եր­կու տո­ղով գրել: Լեռ­ներն ու ձո­րե­րը բա­վա­կան հա­րուստ են աղբ­յուր­նե­րով: Գե­տե­րը թափ­վում են Ա­րաքս: Տա­րած­ված են նաև հան­քա­յին և տաք աղբ­յուր­ները[11], ո­րոնց ա­վե­լի ման­րա­մասն կանդ­րա­դառ­նանք գա­վա­ռակ­նե­րին և գ­յու­ղե­րին նվիր­ված մա­սում: Ե­ղա­նա­կա­յին պայ­ման­նե­րը խիստ բազ­մա­զան են, և կ­լի­մա­յա­կան գո­տի­նե­րը ի­րար են հա­ջոր­դում բա­վա­կան կարճ տա­րա­ծութ­յան վրա՝ Ա­րաք­սի հով­տի ար­ևա­դար­ձա­յի­նից մինչև գա­վա­ռի լեռ­նե­րի բա­րե­խառն գո­տի­նե­րը: Ձմ­ռա­նը կիր­ճերն ու ճա­նա­պարհ­նե­րը փակ­վում են, և գ­յու­ղե­րը կտրվում են ի­րա­րից[12]:

Սևասարի տարածաշրջանում քաղաքներ չեն հիմնվել կամ ձևավորվել: Գավառը երբեք աչքի չի ընկել տնտեսական առաջադիմությամբ: Այն հիմնականում եղել է ագրարային՝ կազմված գյուղական համայնքներից:

Պատ­ճառն այն է, որ գա­վա­ռի տա­րած­քով չէին անց­նում առևտ­րա­յին նշա­նա­կութ­յան ճա­նա­պարհ­ներ: Հնդ­կաս­տա­նից, Չի­նաս­տա­նից, Մի­ջին Ա­սիա­յից Պարս­կաս­տա­նի կենտ­րո­նով ե­կող առևտ­րա­յին մայ­րու­ղի­նե­րը հան­գուց­վում էին Թավ­րի­զում, այ­նու­հետև ձգվե­լով դե­պի հյու­սիս-արև­մուտք՝ ճյու­ղա­վոր­վում և­ անց­նում էին Սե­վա­սա­րին արև­մուտ­քից սահ­մա­նա­կից Մա­րանդ գա­վա­ռի հա­մա­նուն քա­ղա­քով: Մի ճյու­ղը գնում էր Նա­խիջ­ևա­նով դե­պի Այ­րա­րատ նա­հան­գի քա­ղաք­նե­րը, մյուս ճյու­ղը Մա­րան­դից անց­նում էր Հեր (­Խոյ), Վան՝ շա­րու­նակ­վե­լով դե­պի արև­մուտք: Գա­վա­ռին ա­մե­նա­մոտ գտ­նվող միջ­նա­դար­յան նշա­նա­վոր քա­ղա­քա­յին բնա­կա­վայ­րերն էին՝ Մա­րան­դը[13]` (գա­վա­ռի տա­րած­քից մոտ 25կմ դե­պի հա­րավ-արև­մուտք) և Թավ­րի­զը (մոտ 42կմ դե­պի հա­րավ):

Խորհր­դա­հայ նշա­նա­վոր պատ­մա­բան Ս. Ե­րեմ­յա­նը ներ­կա­յիս Ղա­րա­դա­ղի տա­րած­քը նույ­նաց­րել է Ա­նա­նիա Շի­րա­կա­ցու հի­շա­տա­կած Վաս­պու­րա­կա­նի Պարս­պա­տու­նիք գա­վա­ռի հետ:

Ընդ ո­րում, նշա­նա­վոր պատ­մա­բա­նի կար­ծի­քով` Բա­սո­րո­պե­դա-­Պարս­պա­տու­նի­քը ընդգր­կել է 5550 կմ<sup>2</sup> տա­րա­ծութ­յուն[14]: VII դա­րի հայ նշա­նա­վոր գիտ­նա­կան Ա­նա­նիա Շի­րա­կա­ցին Պարս­պա­տու­նիք ան­վամբ գա­վառ հի­շա­տա­կել է իր «Աշ­խար­հա­ցույ­ցում»՝ ընդգր­կե­լով Վաս­պու­րա­կան երկ­րա­մա­սի գա­վառ­նե­րի շար­քում`ա­ռանց տե­ղո­րոշ­ված սահ­ման­նե­րի[15]: Հատ­կան­շա­կան է, որ նախ­քան Շի­րա­կա­ցին և Շի­րա­կա­ցուց հե­տո Պարս­պա­տու­նիք գա­վա­ռա­նու­նը չեն օգ­տա­գոր­ծել հայ մա­տե­նա­գիր­նե­րից ոչ մե­կը:

Ս. Ե­րեմ­յա­նի կար­ծի­քը չի կի­սում պատ­մա­բան Բաբ­կեն Հա­րութ­յուն­յա­նը, ո­րը Ղա­րա­դա­ղը նույ­նաց­նում է Վաս­պու­րա­կա­նի Ար­տա­վան­յան և Փայ­տա­կա­րա­նի Ալևան գա­վառ­նե­րի հետ: Մաս­նա­վո­րա­պես՝ նա Ար­տա­վան­յան գա­վա­ռը տե­ղո­րո­շում է Վաս­պու­րա­կա­նի ծայր ար­ևել­քում՝ Ա­րաքս գե­տի աջ ա­փին՝ Գողթ­նի սահ­ման­նե­րից մինչև Ող­ջի և Ա­րաքս գե­տե­րի միա­խառն­ման վայ­րը, ո­րը գրե­թե հա­մընկ­նում է Ղա­րա­դա­ղի արևմտ­յան եր­կու՝ Դզ­մար և Հա­սա­նով գա­վա­ռակ­նե­րի տա­րածք­նե­րին: Իսկ Ղա­րադա­ղի ար­ևել­յան գա­վա­ռակ­նե­րը՝ Մե­շա­փա­րա, Մինջ­վան (Մնջ­վան), Քեյ­վան, նշա­նա­վոր պատ­մա­բա­նը նույ­նաց­նում է Փայ­տա­կա­րա­նի Ալ­ևան գա­վա­ռի հետ, ո­րը տե­ղո­րո­շում է Փայ­տա­կա­րա­նի ծայր արև­մուտ­քում՝ Ա­րաք­սի աջ ա­փին՝ Ող­ջի գե­տի միա­խառն­ման վայ­րից մինչև Հո­րա­դի­զի հան­դի­պա­կաց լեռ­նա­զանգ­ված­նե­րը[16]:

Բ. Հա­րութ­յուն­յա­նը մեր­ժում է Բո­սո­րո­պե­դան Պարս­պա­տու­նի­քին նույ­նաց­նե­լու և Ղա­րա­դա­ղում տե­ղադ­րե­լու տե­սա­կե­տը: Մեր­ժում է և­ այն, որ, ըստ «­Զո­րա­նա­մա­կի», 50 զին­վոր մար­տա­դաշտ դուրս­բե­րող Պարս­պա­տու­նիք նա­խա­րա­րա­կան տոհ­մը չէր կա­րող տի­րել այդ­պի­սի մեծ տա­րած­քի[17]: Հակ­ված լի­նե­լով այն տե­սա­կե­տին, որ Պարս­պա­տու­նի­քը պետք է գտնվեր Վաս­պու­րա­կա­նի արև­մուտ­քում, Բ. Հա­րութ­յուն­յա­նը այն տե­ղադ­րել է Հե­րից արև­մուտք՝ Կո­տոր[18] գե­տա­հով­տում[19]: Նա գրում է, որ, դա­տե­լով «Աշ­խար­հա­ցույ­ցում» Ար­տա­վան­յա­նին հա­ջոր­դող գա­վառ­նե­րի դիր­քով, Ար­տա­վան­յանն ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ գտնվել է Մարդ­պե­տա­կան հատ­վա­ծում[20]՝ Կո­տոր կամ Կար­միր գե­տից ար­ևելք ըն­կած շրջա­նում[21]: Գա­վա­ռի ան­վան ծա­գու­մը կապ­վում է Պարս­կաս­տա­նում պարթև Ար­շա­կու­նի­նե­րի հարս­տութ­յան անկ­ման և Սա­սան­յան­նե­րի իշ­խա­նութ­յան գլուխ անց­նե­լու հետ: Վեր­ջին պարթև Ար­շա­կու­նի Ար­տա­վա­նի հա­րա­զատ­նե­րը և շատ կողմ­նա­կից­ներ, Սա­սան­յան Ար­տա­շի­րից փրկվե­լով, ա­պաս­տան գտան Ար­շա­կուն­յաց Հա­յաս­տա­նում: Ըստ եր­ևույ­թին՝ հա­յոց ար­քու­նի­քը նրանց կալ­վածք­ներ է տվել Մարդ­պե­տա­կան կող­մե­րում՝ ստեղ­ծե­լով Ար­տա­վան­յան գա­վա­ռը: Թե մաս­նա­վո­րա­պես որ­տե՞ղ էր այն տե­ղադր­վում, հե­ղի­նա­կը դժվա­րա­նում է ա­սել, քա­նի որ ոչ մի հու­շող տե­ղե­կութ­յուն չի պահ­պան­վել: Են­թադ­րա­բար նա այն տե­ղո­րո­շել է Ղա­րա­դա­ղում, որ­տեղ մի քա­նի տե­ղա­նուն­ներ կար­ծես թե խո­սում են դրա օգ­տին:

Ըստ հե­ղի­նա­կի՝ հնա­րա­վոր է, որ Արտավան­յան տե­ղան­վան հետ­քե­րը պահպանում է Վանս­տան գյու­ղը: Պարթև Ար­շա­կու­նի­նե­րի այս­տեղ գտնվե­լու մա­սին կա­րող է վկա­յել Ար­տա­շիր գյու­ղը[22]:

Այս դեպ­քում կրկին հատ­կան­շա­կանն այն է, որ նախ­քան Շի­րա­կա­ցին և Շի­րա­կա­ցուց հե­տո Ար­տա­վան­յան և Ալ­ևան գա­վա­ռա­նուն­նե­րը չեն օգ­տա­գոր­ծել հայ մա­տե­նա­գիր­նե­րից ոչ մե­կը:

Մեր կար­ծի­քով՝ գա­վա­ռի ան­վան­ման հար­ցում ա­ռա­վել հա­վաս­տի է Բ. Հա­րութ­յուն­յա­նի տե­սա­կե­տը, ո­րի հիմ­քը «Աշ­խար­հա­ցույցն» է: Ղա­րա­դա­ղը նույ­նաց­վում է Վաս­պու­րա­կա­նի Ար­տա­վան­յան և Փայ­տա­կա­րա­նի Ալևան գա­վառ­նե­րի հետ: Դ­րա օգ­տին է խո­սում նաև այն հան­գա­ման­քը, որ ի­րենք՝ ղա­րա­դաղ­ցի­նե­րը, և վաղ շրջա­նի հե­տա­զո­տող­ներն ու մտա­վո­րա­կան­նե­րը, Ղա­րա­դա­ղը հա­մա­րել են Փայ­տա­կա­րան աշ­խար­հի մաս: Չ­նա­յած այս ա­մե­նին՝ գտնում ենք, որ այդ գա­վա­ռա­նուն­նե­րը տե­ղա­ցի­նե­րի կող­մից եր­բեք չեն կի­րառ­վել, այլ, այս­պես ա­սած, կենտ­րո­նա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կամ դրսի աշ­խար­հա­գիր­նե­րի կող­մից տվյալ տա­րածք­նե­րին տրված ա­նուն­ներ էին: Իսկ որ­պես ինք­նան­վա­նում՝ ծա­ռա­յել է Սև սար կամ Ս­ևա­սար ան­վա­նու­մը: Այդ մա­սին ակ­նարկ կա XIII դա­րի Ս­յուն­յաց պատ­միչ Ս­տե­փա­նոս Օր­բել­յա­նի «­Պատ­մութ­յուն տանն Սի­սա­կան» աշ­խա­տութ­յան մեջ[23], ո­րը, կար­ծես, անն­կատ է մնա­ցել մեր պատ­մա­բան­նե­րի կող­մից: Հե­տա­գա ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում այդ ան­վա­նու­մը տա­րա­ծաշր­ջան ներ­թա­փան­ցած թուր­քա­լե­զու ազ­գութ­յուն­նե­րի կող­մից, ի­րենց սո­վո­րութ­յան հա­մա­ձայն, բա­ռա­ցի թարգ­ման­վել է, և պատ­ճեն­ված ան­վա­նու­մը, ար­դեն մեր սո­վո­րութ­յան հա­մա­ձայն, տա­րա­ծում է ստա­ցել:

Կոր­յու­նի (V դար), Փավս­տոս Բու­զան­դի (V դար), Ղ­ևոն­դի (VIII դար) աշ­խա­տութ­յուն­նե­րում ներ­կա­յիս Ղա­րա­դա­ղի տա­րած­քը արև­մուտ­քից սահ­մա­նա­կից Մա­րանդ գա­վա­ռի հետ միա­սին հի­շա­տակ­վել է Մա­րաց կող­մեր ան­վամբ: Մա­տե­նագ­րա­կան տե­ղե­կութ­յուն­նե­րի հի­ման վրա կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ Մա­րանդ տե­ղա­նու­նը ստեղծ­վել է հայ­կա­կան մի­ջա­վայ­րում: Այն, հա­վա­նա­կան է, կազմ­ված է մար (ցե­ղա­նու­նից) և հն­դեվ­րո­պա­կան անդ «տեղ, այն­տեղ» (ա նա­խա­մաս­նիկ +ն (նա, այն)+*t>d՝ անդ)՝ «մա­րե­րի տեղ, վայր, բնա­կա­վայր», հա­մե­մա­տել՝ Մա­րաս­տան: -Անդ տե­ղան­վա­նա­կան մաս­նի­կը տա­րած­ված է ե­ղել հա­յոց մեջ՝ Վա­նանդ, Բագրե-վանդ, Ե­ռանդ, Զա­րա­վանդ, Հա­բանդ և­ այլն:

Ա­ռա­ջին ան­գամ հա­յա­տառ ձե­ռագ­րե­րում գա­վա­ռը հի­շա­տակ­վել է Կոր­յու­նի «­Վարք Ս. Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի» աշ­խա­տութ­յան մեջ Մա­րաց կող­մեր (ի կող­մանս Մա­րաց) ան­վան­մամբ՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով Մա­րանդ գա­վա­ռը և Ղա­րա­դա­ղի տա­րա­ծաշր­ջա­նը[24]: Հի­շա­տա­կու­մը կապ­ված է նախ­քան գրե­րի գյու­տը Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի Գող­թան գա­վա­ռում քրիս­տո­նեութ­յան քա­րոզ­ման և տա­րած­ման ուղ­ղութ­յամբ վա­րած գոր­ծու­նեութ­յան հետ, ին­չի հետ­ևան­քով Գող­թա­նի հե­թա­նո­սա­կան քրմե­րը հա­լած­վել կամ փախ­չել են Ա­րաք­սի մյուս ա­փը՝ Մա­րաց կող­մե­րը:

XIII դա­րի պատ­միչ Ս­տե­փա­նոս Օր­բել­յա­նը, նկա­րագ­րե­լով գող­թան­ցի կրո­նա­վոր հայր Գ­յու­տի Ա­րաք­սի ա­փին հիմ­նած վան­քի[25] կալ­վածք­նե­րի սահ­ման­նե­րը, ո­րոնք հատ­կաց­վել են Ս­յուն­յաց իշ­խա­նի կող­մից, նշում է, որ դրանք սկսում էին Ս­ևա­սա­րից մինչև Թ­զե­նու գե­տը, այն­տե­ղից մինչև ուր­կա­նո­ցի այ­գի­նե­րը[26], այն­տե­ղից` մինչև Ա­ղավ­նո գե­տի պը­տույտ­նե­րը, Նա­կոր­զա­նի ե­կե­ղե­ցու դի­մաց[27]: Ս­յուն­յաց պատ­մի­չի նշած Ս­ևա­սա­րը, ան­կաս­կած, ներ­կա­յիս Ղա­րա­դաղն է:

Ո­րոշ աղբ­յուր­նե­րում Ղա­րա­դաղ ան­վան ծա­գու­մը կա­պում են գա­վա­ռի լեռ­նե­րի պարս­կա­կան Սիահ Կուհ՝ کوه سیاه (թարգ­մա­նա­բար՝ սևսար) ան­վան­ման հետ, ին­չը, կարծում ենք, նույն­պես ճիշտ չէ[28]: Ա­վե­լին, այն նույն­պես հայ­կա­կան ան­վան­ման թարգ­մա­նութ­յունն է: Նախ՝ հայ­կա­կան ան­վա­նու­մը ժա­մա­նա­կագ­րա­կան ա­ռու­մով ա­մե­նա­հին հի­շա­տակ­վածն է, և­ երկ­րորդ՝ բա­վա­կան է նշել այն փաս­տը, որ դեռ հնա­գույն ժա­մա­նակ­նե­րից գա­վա­ռի բնակ­չութ­յու­նը կազ­մել են հա­յե­րը, իսկ պար­սիկ­ներ այդ­տեղ եր­բեք չեն բնակ­վել ո՛չ անց­յա­լում, ո’չ էլ ներ­կա­յումս:

Գա­վա­ռի Ս­ևա­սար կամ Սև­սար ան­վա­նու­մը հե­տա­գա մա­տե­նա­գիր­նե­րից հան­դի­պում ենք XVIII դա­րի մա­տե­նա­գիր Ղու­կաս Սե­բաս­տա­ցու մոտ «Դա­վիթ Բեկ կամ պատ­մութ­յուն Ղա­փան­ցոց» աշ­խա­տութ­յու­նում[29]: Ուշ միջ­նա­դա­րի և նոր ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի հայ մա­տե­նա­գիր­նե­րի՝ Զա­քա­րիա Ա­գու­լե­ցու[30] (XVII դար) և Աբ­րա­համ Կ­րե­տա­ցու[31] (XVIII դար) եր­կե­րում մենք ար­դեն հան­դի­պում ենք Ղա­րա­դաղ ան­վա­նու­մը:

Այսպիսով՝ կարծում ենք՝ Սևասարի տարածաշրջանը նույնանում է Վասպուրական նահանգի Արտավանյան և Փայտակարան նահանգի Ալևան գավառներին, չնայած դրան վարչատնտեսական առումով այն ավելի շատ կապված էր Ատրպատականի, Արցախի և Սյունիքի հետ:

[1]     Հա­յոց պատ­մութ­յուն, հատ. II, գիրք I, ՀՀ ԳԱԱ Պատ­մութ­յան ինս­տի­տուտ, «­Զան­գակ» հրատ., Եր­ևան, 2018 (քար­տեզ՝ «­Հա­յաս­տանն ըստ «Աշ­խար­հա­ցոյց»-ի», հեղի­նակ՝ Հա­րութ­յուն­յան Բ. Հ.):

[2]     Ստ­րա­բոն (­մ.թ.ա. 64(63)-մ.թ. 23(24)): Հույն պատ­միչ և­ աշ­խար­հագ­րա­գետ։ Ծն­վել է բարձ­րաշ­խար­հի­կ­ ըն­տա­նիքում։ Ս­ո­վ­ո­րե­լ­ է Ն­յու­սա­յի և Հ­ռո­մի ճար­տա­սա­նա­կան դպրոց­նե­րում։ Ս­տա­ցել է փի­լի­սո­փա­յա­կան կրթութ­յուն: Ստ­րա­բո­նը ճա­նա­պա­րհ­ո­րդ­ել է Հու­նաս­տա­նում,­ Փ­ո­քր Աս­իայ­ու­մ,­ Հա­յաս­տա­նում, Ի­տա­լիա­յում և Ե­գիպ­տո­սում։ Գ­րել է «­Պա­տ­մա­կան­ հի­շա­տա­կա­րան­ներ­»­ խո­րագ­ր­ով աշխ­ա­տութ­յո­ւ­նը­՝ բաղ­կա­ց­ած 43 գրքից (https://www­.encyclopedia­.­am­)­:

[3]     Հայ ժողովրդի պատմություն, հատ. I,­ Հ­ՍՍՀ­ Գ­Ա հր­ատ­., Պատմության ինստիտուտ, Երևան, 1971, էջ 17:

[4]     Է­րա­տոս­թե­նես Կի­րե­նա­ցի (մ. թ. ա. 276,­ Կի­րե­նա — 194, Ա­լեք­սանդ­րիա): Հե­լլե­նիս­տա­կան դա­րա­շրջա­նի հույն աշ­խար­հա­գետ­, աստ­ղա­գետ, մա­թե­մա­տի­կոս և բա­նա­սեր։ Մո­ւս­ե­յո­նի գրա­դա­րա­նի հիմ­նա­դիր, Պտ­ղո­մեոս IV Փի­լո­պա­տոր ար­քա­յի դաս­տիա­րակ:

[5]    ­Համ­դալ­լահ Ղազ­վի­նի (1281-1350): Պար­սիկ մա­տե­նա­գի­ր: Գը­րել է տար­բեր բնույ­թի ստեղ­ծա­գործ­ու­թյ­ու­նն­եր։ 1340թ. ա­վար­տած «Սր­տե­րի զվար­ճութ­յու­նը» պատ­մաաշ­խար­հա­գր­ակ­ան ս­տվ­ար­ աշ­խա­տութ­յու­նը կար­ևո­ր սկ­զբ­նաղբ­յո­ւ­ր է նա­և Հա­յա­ստ­ա­նի XIII-XIVդդ. տնտե­սութ­յան և­ աշ­խար­հագր­ութ­յան ու­սում­նա­սի­րութ­յան հա­մար:

[6]     Ս­յուն­ի­քի­ պ­ատ­մա­կա­ն տա­րած­քո­ւմ­ է գտնվում Քա­րա­վա­զ­ի կա­մ Խո­ւդ­ա­փե­րի­նի­ պ­ատ­մա­կան կա­մուրջ­նե­րը: Ն­րանք եր­կուսն ե­ն­՝ հի­ն և նո­ր:­ Հին կա­մուր­ջը քանդ­ված է, իսկ նոր կա­մուր­ջը­ կան­գո­ւն­ է, բա­յց­ չի օգ­տա­գործ­վում: Պատ­մա­կան­ Սյուն­իք­ի­ Ա­ղա­հեճք­ գ­ա­վա­ռ­ը,­ ի­սկ­ հ­ե­տա­գ­ա­յո­ւմ­ Ար­ցախ աշխ­ար­հի Դի­զա­կի մե­լի­քութ­յու­նը Ա­րաքս գե­տով հար­ևան Ի­րա­նին կապ­ող կ­ա­մուր­ջը դա­րեր շա­րո­ւն­ա­կ­ ե­ղել­ է­ Խու­դա­փե­րի­նը (պարս­կե­րե­նից նշա­նա­կում է Աստ­վա­ծաս­տեղծ) կ­ամ­ Քա­րա­վա­զը, որն ուն­եց­ել­ է­ 1­1 թռիչք, 13­0մ­ եր­կա­րութ­յուն, 6մ լայ­նութ­յու­ն, ջրի մա­կար­դա­կից բարձր է 12մ: Ա­րա­բա­կան և պար­սկա­կան աղբ­յո­ւր­նե­ր­ու­մ կա­մուր­ջը վկայ­ված է Հու­դա­ֆե­րին, Խու­դա­փե­րին ա­նուն­նե­րով (ա­վե­լի ման­րա­մասն­ տե՛ս՝ Քու­մունց Մ., Ը­ռ­քո­յան Զ., Քա­րա­վազ (­Խու­դա­փ­ե­րի­ն)­. կա­մուր­ջը և պատ­մա­կան տա­րած­քը, Գիտ­ա­կան ըն­թեր­ցում­նե­ր (հոդ­ված­ն­ե­րի ժո­ղո­վա­ծու) թիվ 1, Ար­ցա­խի­ պե­տա­կան հա­մալ­ս­ա­րա­ն,­ Ս­տե­փա­նա­կերտ, 2016­):

[7]     Ըստ տե­ղե­կութ­յուն­նե­րի՝ Նա­կորզ­ան­ը IV դա­րի վեր­ջին կա­ռու­ցել է Ան­դոկ­ ի­շխ­ան­ի որ­դի` Պապ թա­գա­վո­րի մո­րեղ­բայր Բա­բիկ իշ­խա­նը: Այն ու­նե­ցել է այլ ա­նուն­ներ ևս՝ Նո­րա­կոր­զան, Նխ­կոր­զան (այս մա­սին­ տե՛ս՝ Dasxuranci M­.,­ T­he­ H­istory of Caucasian Albanians, London, Oxford university press, New Yor­k-Toronto, 1961, p. 64):

[8]    Հովհաննես Հ., «Ղարադաղի հայերը», Ազգագրություն, հատ. I, ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, «Գիտություն» հրատ., Երևան, 2009, էջ 15:

[9]    Լեո, Երկերի ժողովածու, հատ. I, «Հայաստան» հրատ., Երե­վան, 1966, էջ 1­29:

[10]   Ղեւոնդ Ալիշան, Սիսական, «Հայագիտակ» հրատ, Եր­ևան, 2011, էջ 3­21­:

[11]   «Աղաղան», հունվար, 1912, թիվ 1, էջ 9-10 (հեղինակ՝ Բակունի Բ.):

[12]   «Աղաղան», հունվար, 1912, թիվ 1, էջ 27:

[13]   XX դա­րի սկզբին ու­ներ 10000 մահ­մե­դա­կան բնա­կիչ­, ըն­դար­ձակ պարս­պա­պատ շու­կա, հին բերդ, մզկ­իթ, Ա­ռաջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մից հե­տո վե­րած­վել է ան­շուք գյու­ղի: Մա­րան­դը՝ որ­պես քա­ղաք, ա­ռա­ջի­նը հի­շատա­կել է Սե­բեո­սը (VII դար): Ե­ղել է բազ­մա­մարդ հա­յաբնակ քա­ղաք: Ըստ ա­վան­դութ­յան՝ ա­ռաս­պե­լա­կան Նոյ Նա­հա­պե­տի կի­նը՝ Նո­յեմ­զա­րը, այս­տեղ է թաղ­վել: Մարանդ քա­ղա­քում են թաղ­ված սել­ջուկ­յան աշ­խար­հա­կալ սուլ­թա­նութ­յան մե­ծա­նուն ե­րեք սուլ­թան­նե­րից եր­կու­սը՝ Ալ­փաս­լա­նը (1063-1072) և Մե­լիք­շա­հը (1072-1092): Որ­պես գա­վա­ռա­նուն՝ Մա­րան­դը ա­ռա­ջի­նը հի­շա­տակ­վել է Մովսես Խո­րե­նա­ցու կող­մից՝ կապ­ված այդ­տեղ հա­յոց Ար­տաշես Ար­շա­կու­նի (­Խո­րե­նա­ցու հի­շա­տա­կած Ար­տա­շե­սը ո­րոշ պատ­մա­բան­նե­րի շրջա­նում­ ն­ույ­նաց­վում է Տր­դատ Ա Ար­շա­կու­նու հետ) թա­գա­վո­րի հի­վան­դա­նա­լու և մա­հանա­լու հետ:

[14]   ՀԺՊ I, էջ 17:

[15]   Անանիա Շիրակացի, Մատենագրություն, «Սովետական գը-րող» հրատ., Երևան, 1979, էջ 295:

[16]   ՀՊ 2018, հատ. II, գիրք I, քարտեզ՝ թիվ 1, հեղինակ՝ Հարութ-յունյան Բ.:

[17]   Адонцъ Н., Арменiя въ эпоху Юстинiана, С.Пeтeрбургъ, 1908, с. 251.

[18]   Կար­միր, Ագ­չայ, Ակ­չայ, Աղ­չայ, Կզլ­չայ, Ղ­զըլ­չայ, Քըըզլ­չայ, վե­րին հո­սան­քում՝ Կո­տոր, գետ Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հում, Ա­րաք­սի աջ վտա­կը։ Եր­կա­րութ­յու­նը՝ մոտ 170 կի­լոմետր։ Ս­կիզբ է առ­նում Կո­տու­րի (­Վաս­պու­րա­կա­նի լեռներ­) լե­ռն­աշղ­թա­յի արևմտ­յան լան­ջից։ Հո­սում է նախ դե­պի ար­ևելք, ճեղ­քում Կո­տու­րի լեռն­ա­շղ­թա­ն, ա­պա թեք­վում հյու­սիս-ար­ևելք, ըն­դու­նում ձա­խից Է­լենդ (Ա­ղանդ­ռոտ), Աղ­չայ, իսկ ա­ջից՝ Մա­րանդ (­Զիլ­բիր­չայ) վտակ­ներ­ը և Նա­խի­ջև­ա­նի դաշ­տում միա­խառնը­վում Ա­րաք­սին։

[19]   Հա­րութ­յուն­յան Բ., ­Մեծ ­Հայ­քի­ վ­­ար­չա­քա­ղա­քա­կան բա­ժան­ման հա­մա­կարգն ըստ «Աշ­խար­հա­ցոյ­ցի», Եր­ևա­նի հա­մալ­սա­րա­նի հրատ., Եր­ևան, 2001, էջ 370­-371:

[20]   ­Մարդ­պե­տա­կան տի­րույթ­նե­րը հյու­սի­սում սահ­ման­ակ­ցում­ էին Ա­րաքս գե­տին՝ Ջու­ղա­յից մինչև Ող­ջի և Ա­րաք­սի միա­խառն­ման վայ­րեր­ը,­ հ­ա­րա­վից՝ Ուր­միա լճին` նե­րա­ռե­լով Մա­րան­դը (­ՀՊ II, գիրք I, քար­տեզ N1, հե­ղի­նա­կ՝­Բ.­ Հա­րո­ւթ­յո­ւ­նյ­ան­):­

[21]   Հարությունյան 2001, էջ 373­:

[22]   Հարությունյան 2001, էջ 375:

[23]   Ստեփանոս Օրբելյան, Սյու­նի­քի­ պ­ատմություն (թարգմ.,­ ն­ե-րած. և ծանոթ. Ա. Աբրահամյա­նի), «Սովետական գրող» հրատ., Երևան, 1986, էջ 117:

[24]   Կորյուն, Վարք Մեսրոպ Մաշտոցի, «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1994, էջ 40 (ծան. 55):

[25]   Սա այն վանքն է, որ­տեղ ճգնել է Ե­րի­ցակ կրո­նա­վո­րը, ով հե­տա­գա­յում այդ նույն հայր Գ­յու­տի հրա­մա­նով և­ օ­ժան­դա­կութ­յամբ շի­նեց Ե­րից­վան­քի Նոր Ե­րու­սա­ղեմ (Սբ. Նա­խավ­կա) ե­կե­ղե­ցին ու վա­նա­կան հա­մա­լի­րը (Օր­բել­յան 1986, էջ 111):

[26]   Խոս­քը Ե­րի­ցա­վան­քի բո­րո­տա­նո­ցի տի­րույթ­նե­րի մա­սին է, ո­րը հե­տա­գա­յում հայր Գ­յու­տը հա­տկա­ցր­ել է Ե­րի­ցակ կրոն­ա­վո­րին:

[27]   ­Օրբելյան 1­98­6, էջ­ 11­7:

[29]   Ղուկաս Սեբաստացի, Դավիթ Բեկ կամ պատմություն Ղափանցոց, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 1992, էջ 22, 23:

[30]   Զաքա­րի­ա Ագուլեցու­ Օ­րագրությունը,­ ԽՍՀՄ ԳԱ Հայկական ֆիլիալ, «Արմֆանի» հրատ., Երևան, 1938, էջ 94:

[31]   Կա­թո­ղի­կոս Աբր­ա­համ Կ­րե­տա­ցին Ղա­րա­դա­ղը հի­շա­տա­կել է 1736թ. դե­պի Մու­ղա­նի դաշ­տա­վայր­ կա­տա­րած ճա­նա­պար­հոր­դութ­յան դեպ­քե­րը նկա­րագ­րե­լիս. Մու­ղա­նի դաշ­տա­վայ­րու­մ նա պետք է մաս­նակ­ցեր Ն­ադ­իր­ Շ­ա­հի թա­գադրմ­ան ա­րա­րո­ղութ­յան­ը (Աբ­րա­համ Կ­րե­տա­ցի, Պատ­մութ­յուն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Եր­ևան 1973, էջ 77)­:

Սերգեյ Ջհանգիրյան

See author's posts