Մհեր Քումունց Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքի բառապաշարի հին շրջանի իրանական ծագմամբ փախառությունները առանձնանում են ոչ միայն քանակական, այլև գործառական և որակական հատկանիշներով: Բարբառային տարածքի բնակչությունը բավականին երկար ժամանակ փոխշփումներ է ունեցել իրանական ժողովուրդների հետ (հատկապես մինչև թյուրքական տարրի` Ատրպատականում հայտնվելը), որի արդյունքում շատ բառեր է փոխառել: Իրանական ծագմամբ բառերի մի ստվար մասն էլ ընդհանուր հայերենի շերտից է փոխանցվել բարբառախմբին և յուրահատուկ զարգացումներ ունեցել:
Բարբառագիտական աշխատանքներում նվազ ուշադրության են արժանացել հին շրջանի իրանական փոխառությունները: Այդպիսիք հիմնականում քննվում են հին շրջանից (հատկապես գրաբարից) անցած հայերեն բառերի հետ միասին: Այս բնագավառում բառաքննական և ստուգաբանական առաջին փորձը պատկանում է Լ. Հովհաննիսյանին[1]: Ընդհանուրհայերենյան շերտի իրանական ծագմամբ բառերի բառակազմական, ձևաիմաստային հատկանիշների և բարբառային բառապաշարի զարգացման գործում դրանց դերի բացահայտումը կարող է օգտակար լինել հայոց լեզվի պատմության, բարբառագիտության և համեմատական բառագիտության բնագավառների համար:
Իրանական ծագմամբ բառերը, որ ընդհանուրհայերենյան են, այսինքն՝ հայերենին անցել են ավելի վաղ շրջանում և ընդհանուր տարածում ունեն գրաբարում, միջին հայերենում և բարբառների մեծ մասում[2], միանգամայն տարբերվում են նոր պարսկերենի (IX դարից սկսած) փոխառություններից հնչյունական և ձևաիմաստային հատկանիշներով:
Հին հայերենից բարբառախմբին անցած իրանական որոշ փոխառություններ հայերենում տարածված հիմնական իմաստին հակառակ մի նոր իմաստով են գործածվում[3], ինչպես՝ միջ. պրսկ. խոկ > խոկալ (hōg) «միտք» բառը հին հայերենի մատենագրական աղբյուրներում և նոր գրական հայերենում[4] հանդիպում է «միտք, խորհ, մտածմունք» իմաստներով, ՀԼԲԲ-ը խօկ «արհամարհելի, մերժելի» իմաստով նշում է միայն Սյունիք-Արցախում[5], այստեղից՝ խօկէլ «պժգալ, զզվել, զզվանք զգալ» (իմաստի շրջումը կատարյալ չէ): Ճար (պրթ. čār= čārag[6]) «1. միջոց, հնար, 2. դեղ, դարման, բուժանյութ» (ճար անէլ «միջոց գտնել, դարման անել», Ճարը կըտըրէլ «1. միջոցները սպառվել, 2. ուժասպառ լինել», ճար > ճարէլ «ձեռք բերել, գտնել, հայթայթել») բառից միայն բարբառախումբն ունի ճար «թույն» > ճարէլ «թունավորել, դեղել», հմմտ. սնսկ. gar-á «թույն խմել» gara-la «թույն»:
Իրանական փոխառությունները հայերենին անցնելիս կրել են տեղաշարժեր, մասնավորապես իմաստի նեղացում և մասնակիացում[7]: Այդ փոփոխությունները, սակայն, տեղի են ունեցել ոչ միայն հին հայերենում, այլև վերջինից բարբառախմբին անցնելու ընթացքում: Այսինքն՝ իրանական փոխառությունների մի մասի իմաստային փոփոխությունները պայմանավորված չեն զուտ իրանյան լինելու բնույթով. սրանք հայերենի հիմնաշերտի բառեր են, որոնցից այստեղ դրել ենք միայն Սյունիք-Արցախին բնորոշ ձևերը՝ գրբ. վարազ «1. խոզերի ընտանիքին պատկանող կենդանի, վայրի խոզ, կինճ, 2. վարազի պատկերը, որ պարսից Սասանյանների արքունական դրոշմն էր, 3. հատուկ անուններում՝ իբրև պատվանուն՝ Վարազ Շապուհ, Վարազ Վաղան, Վարազ Ներսեհ», Սյունիք-Արցախում՝ վարազ «1. վայրի խոզ, 2. արու խոզ», hիրիկ «ծաղիկի տեսակ»-հի/էրիկ[8] «1. պոչով ոչխար, 2. վատթար», բաշխ «1. ողորմություն, 2. հարկ, 3. ճակատագիր»-բախշ || պախշ «գին», գազան-կէզան[9] բառի ընդհանրական իմաստն է «վայրի կենդանի, գազան», սակայն Սյունիք-Արցախում հանդիպում է նաև «բորենի» իմաստով («քյավթառքօսի»):
Մասնակի կամ ամբողջական իմաստափոխության արդյունքում մի շարք բառեր էլ առկայացել են հասկացության ծավալի մեծացմամբ, բառի ավելի լայն կամ ընդհանուր իմաստներով, ինչպես՝ տախտ «գահ, աթոռ»-թախտ || տախտ «1. փայտից ցածր մահճակալ, 2. բազմոց, 3. գահ, 4. փայտե հարմարանք, որի վրա դարսում են անկողինները, 5. իշխանություն, 6. բարձր տեղի հարթություն», երակ—արակ || ըրակ || յէրակ «1. արյունատար անոթ, 2. վտակ, առու, 3. տրամադրվածություն, տրամադրություն, 4. օղին թորելու մաս, խողովակ, որով անցնում է ստացված օղին», ճախարակ «անիվ կամ անվավոր արհեստագործական սարք, գործիք»-ճ/չըխարակ «1. մանելու գործիք, 2. հնացած սարք, 3. երկար թևերով միջատ, 4. փշատերև մի բույսի անվանում»:
Հայերենի՝ ինքնուրույն գործածություն չունեցող իրանական ծագմամբ արմատների հարցը առանձնապես քննվել է Լ. Հովհաննիսյանի կողմից «Անկախաբար չկիրառվող արմատներ» ենթավերնագրի տակ[10]: Ներկայացնենք նշված հատկանիշով իրանական ծագմամբ արմատների գործառական պատկերը Սյունիք-Արցախում[11]:
Իրանական ծագմամբ որոշ արմատներ հին հայերենում հանդիպում են նաև անկախ գործածությամբ, իսկ ահա բարբառախմբին անցել են քերականական մասնիկավորմամբ և բառակազմական ձևույթներով՝ վարձ-վարցք «հատուցում, վարձ», վաճառ > վաճառական, բաժան > պիժա̈նէլ, յաւէտ > հավիդյան, հավիդէնական, ժիր > ժըրէլ, յարգ > հարգին, հըրգանքին, կամ > գամք, գով > կյօ̈վէլ, կիրթ-կըրթը տէղը (կըրթը պակաս), հրավեր-հըրավէրք, ազն-ազնիվ, զաւր > զօրք, զէն > զինւոր-զինվոր, նշխար > նըշխարք, աւրէն (օրէն) > օրէնք, պահ (պարհ-ք)-պահք, դժոխ «դժնի, ժանտ» > դըժօխք, հրաշ > հըրաշք, քարշ > քաշէլ, բնակ (համանուն՝ բնակ < բուն)-պինա̈կվէլ, շնորհ > շընօրք, պահ > պահէլ, մուրտ > մըրտօց, բոյժ > բուժէլ, խորտակ > խուրտակէլ, պարս > բըրսը/ուդաքար, իրան. աղբյուրից հին հայերենին անցած մուր (գրբ. մոյր || մուր «ողորմություն» > մուրիկ «մուրացկան», մուրալ) արմատը բարբառախմբում գործածվում է միայն հարադրությամբ՝ մուր անէլ «մուրալ», քանդ «փորագրություն քարի վրա» >-քանդէլ, քըրըքանդ, պարտ>պարտք: Ինչպես նկատում ենք, անկախաբար չկիրառվող արմատների մեծ մասի նշված ձևերը ընդհանուր են հայերենի համար: Հենց այսպես են սովորական փոխառությունները վերածվել հայերեն բառերի՝ կրելով բառաքերականական տարբեր կաղապարավորումներ ու դառնալով հայերենի բառապաշարի հիմնաշերտի անկապտելի մասը:
Հին հայերենի իրան. ծագմամբ որոշ բառեր բարբառախմբին անցել են ոչ թե հին հայերենից, այլ տարածաշրջանի լեզուների հետ ուշ շրջանում ունեցած փոխշփումներից[12], միջին հայերենից կամ աշխարհաբարից[13]: Մի քանիս էլ հին են ու նշված ձևաիմաստով հանդիպում են միայն Սյունիք-Արցախում:
Խաշփուշ, Գորիսում՝ խաշփուշ || խասփուշ «թեթևաբարո, վատ բանի ընդունակ, անզգամ» բառը, որքանով մեզ հայտնի է, միայն Սյունիք-Արցախում է վկայվում: Այն հավանաբար պրթ. xār-pušt «մացառախոզ, ոզնի» բառն է, որ պրսկ. անցել է xarpošt (خارپشت) «ոզնի» իմաստով, այստեղից էլ թյուրք. խոսվածքներին՝ harpuşta (xarpuşt): Պետք է ենթադրել պրթ. անցած փոխառություն՝ նկատի ունենալով պրթ. št > շտ (միջ. պրսկ. համապատասխանաբար st), որից բարբառախումը կորցրել է տ-ն (հմմտ. ամ-բարիշ(տ)), իսկ շ-ի ետընթաց առնմանությամբ ր-ն դարձել է շ՝ խաշփուշ:
Թա̈բ «բնավորություն, բռնկուն բնավորություն» (այստեղից՝ թա̈բը ծանդըր, թա̈բը տաք) բառի հին հայերենի տապ «տաքություն, ջերմություն» տարբերակը բարբառախմբին չի անցել. նրա անմիջական աղբյուրը իրան. լեզուներն են, հմմտ.՝ պրթ. tāb «ջերմություն, բարկություն, տաքություն», պրսկ. tāb (تاب) «տենդ, ջերմություն»:
Արդյոք բարբառախմբի թա̈մբի[14] («խաղի տեսակ, որի ժամանակ մեկը մյուսին պետք է խփի կամ բռնի՝ մեկ ոտքով վազելով, հետո էլ բռնվողը, ու այսպես շարունակ») բառը չի ծագում պրթ. tambūr «մեկը կամ մյուսը, երկուսից մեկը» բառից՝ —ūr վանկի անկումով (ի-ն բարբառախմբի ածանց է՝ ջընջըլախտ-ի, վէք-ի, թախկընօց-ի):
Բարբառախմբի խըրէգ «քիչ, սակավ» բառի համար կանխադրում ենք պրթ. xwurdag «մի փոքր բան, մասնիկ» < xwurd «փոքր, քիչ»: Այս վերջինը, հավանական է, նոր փոխառություն է պարսկերենից՝ xorde (خورده), որ հայերենում դարձել է խուրդա «մանր», թյուրք. hurda «փշրանք, ջարդոն, սննդի մնացուկ»: Ենթադրվում է, որ xwurdag-ի d-ն բարբառախմբում ընկել է ur վանկի ազդեցությամբ, իսկ ag > էգ փոփոխությունը կապված է -ակ || -իկ || -էգ հնչյունախմբի բարբառային տարբերակների հետ, հմմտ. բիլագ || բիլէգ, իրեքպատիկ || իրէպատէգ || իրէքպատակ և այլն:
Գա̈րդա̈ն «վիզ» բառի աղբյուրը պարսկերենն է (միջին կամ նոր՝ gardān (گردان), թյուրք.՝ gerdan «1. օղակ, 2. առանցք, 3. պարանոց» (արդյոք այս նույն բառի հիմքն է հ.-ե. *u̯(e)r-ed- «թեքել, պտտվել»), որի հետ չպետք է նույնացնել բարբառային մնացուկներ խըզըկօթ, խըզատակ, որոնց համար ենթադրվում է կզակ բառը, իսկ խըզուխուռ «1. խակ վիճակում քաղած, 2. փոխ. վաղամեռիկ» (խըզըխուռը տանի «անեծք՝ մատաղ հասակում մեռնել»), խըզրօկ «երեխաների կոկորդի հիվանդություն», խըզուզուն «լրիվ չորացած» (ազազո՞ւն) բառերում խըզ- հնչյունախումբը մնում է անհայտ:
Սյունիքում զո̈ւզա̈գ/կ «սոխի կամ սխտորի ցողուն», Արցախում զո̈ւզըկավէր «միջուկ ունեցող ցողուն, փայտ» բառի ծագումը ենթադրվում է պրթ. zūzag «ոզնի», որից պրսկ. ունի ĵuĵetiği (جوجه تيغي) < žūža[15] «ոզնի»:
Փաստորեն՝ հին շրջանից Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքի բառապաշարին իրանական փոխառությունները երկու հիմնական ճանապարհով են անցել՝ ընդհանուր հայերենյան բառաշերտից և իրանական լեզուների հետ ունեցած անմիջական շփումներից: Իրանական ծագմամբ փոխառությունները ժամանակագրական առումով նույնպես տարբերակվում են՝ նոր կամ պարսկական, հին կամ իրանական: Պարսկերենից (IX դարից սկսած) անցած փոխառությունները նոր են, և բարբառախմբում դրանց տարբերակման մի շարք հատկանիշներ կան (հմմտ., օրինակ, վաճառ-բազար, ճար-չար, դերձակ-տարզի և այլն), իսկ հին փոխառությունների ստվար մասը կրում է հայերենից բարբառախմբին անցած բառերի ընդհանուր հատկանիշները, որոնց շնորհիվ հարստացել է բարբառային բառապաշարը, երևույթներն ու առարկաներն արտահայտելու բառային միջոցները:
[1] Հովհաննիսյան Լ., Ղարաբաղի բարբառում իրանական մի քանի փոխառությունների մասին._ Լրաբեր հասարակական գիտությունների, թիվ 11, Ե., 1990, էջ 65-70 (այսուհետև՝ Հովհաննիսյան 1990Ա), մասամբ նաև՝ Վարդանյան Ա., Ղարաբաղի բարբառում նոր իրանական որոշ փոխառությունների շուրջ._ Արևելագիտության հարցեր (Հոդվածների ժողովածու), թիվ 12, Ե., 2016, էջ 273-281, Պետրոսյան Լ., Իրանական փոխառություններն ու դրանց առանձնահատկությունները հայերենում._ Արևելագիտության հարցեր (Հոդվածների ժողովածու), թիվ 6, Ե., 2006, էջ 338-341:
[2] Հարազատ-հարազատ/դ , ախոռ-ախօռ, գոմեշ-կյո̈ւմա̈շ, կապիկ, փիղ, վարս, դմակ-տիմա̈կ, ճակատ, բազուկ—պա̈զո̈ւկ, մահ, ոյժ-ուժ, գունդ («1. կլոր ձև ունեցող իր, 2. լապտեր, 3. երկնակամար, 4. որևէ երկնային մարմին, 5. ծովի խորությունը չափելու գործիք»)-կօնդ («1. որոշ բույսերի գնդաձև արմատը, 2. գլուխ, 3. քամանչայի ուռուցիկ մասը» (այս մասին տե՛ս՝ Քումունց Մ., Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքի մի քանի համանունների ուսումնասիրության շուրջ._ Հանրապետական գիտաժողովի նյութերի ժողովածու, Ե., 2017, էջ 172-173) և այլն:
[3] Օրինակ՝ հին հայերենի պրշակ (բշրակ, պշրակ, պչրակ) բառը նշվում է «առաստաղի տախտակե զարդ» իմաստով: Ստուգաբանական բառարաններում ծագումը անհայտ է մնում (չենք կարող հաստատել պրթ. payrāyag՛ «զարդ, զարդարանք, դրվագ» և պրսկ. perīšān (پريشان) «ցրված, թափթփված» < pariš (پریش) բառերի հետ ունեցած ընդհանրությունները), բայց արդյոք այն բարբառախմբի պի/ըրիշակ «ավերակ» իմաստի շրջմամբ բառը չէ:
[4] Մալխասեանց Ս., Հայերէն բացատրական բառարան, հատ. 2, ՀՍՍՌ պետ. Հրատ., Ե., 1944, էջ 280:
[5] Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, հատ. II, ՀՀ ԳԱԱ, Ե., 2002, էջ 347 (այսուհետև՝ ՀԼԲԲ):
[6] Հ. Աճառյանը տարբերակում է ճարակ-ը (Աճառյան Հ. Հայերեն արմատական բառարան, Երևանի համալսարանի հրատ., Ե., 1977, հատ. III, էջ 191 (այսուհետև՝ ՀԱԲ)):
[7] Ջահուկյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն: Նախագրային ժամանակաշրջան, ՀՍՍՀ հրատ., Ե., 1987, էջ 578 (այսուհետև՝ Ջահուկյան ՀԼՊ):
[8] Բառի իրանական ծագումը առկախ է (ՀԱԲ III, էջ 97, Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատ., Ե., 2010, էջ 461): Հանդիպում են նաև հուն. իրիս «ծիածան» և հայ. հիրիկ (Ավետիսյան Յու., Թելյան Լ., Սարգսյան Լ., Արդի հայերենի բառապաշարը. զարգացման միտումներ, հիմնախնդիրներ, ԵՊՀ հրատ., Ե., 2020, էջ 97-98)՝ «Լուրջ՝ կը նշանակե երկնագույն, իսկ լուրջ շուշան՝ հիրիկ զամբագ, iris» (Մեծարենց Մ., Երկերի լիակատար ժողովածու, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Ե., 1981, էջ 274), հունարենի ϊριζ («հիրիկ») և հին պարսկերենի xīr («մեխակ») բառերի համեմատումը (Վարդանյան Ա., Մի շարք անձնանունների բարբառային ձևերի ստուգաբանություն._ Ջահուկյանական ընթերցումներ (Գիտական հոդվածների ժողովածու), ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ, Ե., 2019, Էջ 177-178)): Լ. Հովհաննիսյանը նշում է իրան. բուսանունների շարքում (Հովհաննիսյան Լ., Հայերենի իրանական փոխառությունները, ՀԽՍՀ ԳԱ հրատ., Ե., 1990, էջ 90, այսուհետև՝ Հովհաննիսյան 1990Բ): Բարբառախմբում բուսանվան նշանակությամբ չի հանդիպում. հի/էրիկ «պոչով ոչխար» (հավանական ընդհանրություն ունեն թյուրք. herik(-ği), քրդ. hirî բառերը՝ «ոչխարի ցածրորակ բուրդի տեսակ», որից, հավանաբար, բարբառախումբն ունի «ցածր, վատթար» իմաստները):
[9] Հովհաննիսյան 1990Ա, էջ 65:
[10] Հովհաննիսյան 1990Բ, էջ 128-136:
[11] Բառերի մեծ մասի գործառական բնութագիրը տարածվում է նաև հայերենի մյուս տարբերակների վրա, բայց մենք այստեղ բերել ենք հին հայերենում վկայվող իրան. ծագմամբ արմատների զուտ բարբառային տարբերակները:
[12] Ինչպես՝ ավազան-հավուզ «ավազան». կարծում ենք, որ այն պրսկ. անցած ḥawḍ (حوض) «ջրամբար» արաբական բառն է, որից բարբառախումբը պահպանել է պրսկ. āvāze «ավազան» ձևիմաստը, իսկ դերձակ բառի դիմաց բարբառախումբն ունի տա̈րզի, հմմտ. պրսկ. darzī (درزى), թյուրք. terzi, քրդ. derzi: Գրաբարի զմրուխտ բառից բարբառախումբն ունի զըմրո̈ւթ || զո̈ւբրո̈ւթ տարբերակները «կանաչ քար», հմմտ.՝ պրսկ. zumrud (زمرد), միջ. պրսկ. zumurrud «կանաչ քար», որից էլ, հավանական է, ձևավորվել է Սյուն. զո̈ւմբո̈ւրո̈ւտ «մի տեսակ փոքր թռչուն» բառը (հմմտ. զմրուխտ հավք), պատուաստ-փէյվաստ. միջ. պրսկ. patvast «կցում», նոր պրսկ. peyvaste (پیوسته) «փոխպատվաստում»): Հին հայերենում վկայվող նիազ «նվազ, կարոտ, պակաս» բառի դիմաց (niyāz (نياز) «կարիք») բարբառախմբում կա նի/ըյաթ «մուրազ», որ համապատասխանում է արաբ. niyya (t) (نيّة) «բարի կամք, մտադրություն, պատրաստակամություն» բառին: Չենք կարող որոշել բարբառախմբին անցած լինելու աղբյուրը, այլև բառերի արաբ.-պրսկ. ընդհանրությունները: Երկու բառերն էլ վկայվում են միջին հայերենում՝ նիազիլ «անհանգստանալ, նեղվել» և նեաթ «մտադրություն, դիտավորություն, նպատակ»: Այդ հիմունքով, կարծում ենք, նիազ-ը չպետք է ընդգրկել հին հայերենից բարբառախմբին անցած իրան. փոխառությունների շարքում: Տապար «կացին» բառը բարբառախմբին անցել է ռուս. միջնորդությամբ՝ տապօռ:
[13] Սրսկել, մարձել-մաժէլ, ապարան-ապարանք, բնակ-բնիկ, քանդակ, պատկեր-պատկէր, ներկ-նէրկ, խումբ, խուժան-խուժան, տաճար-տաճար, մշակել-մըշակէլ, նպաստ-նըպաստ, հրամանատար-հըրամանատար, դատաւոր-դատավէր, դատախազ-դատախազ, տուգանք-տուգանք, բանտապետ-բանտապէտ, դրամ-դըրամ, նախարար, ոստիկան, դահիճ և այլն:
[14] ՀԼԲԲ-ն նույնացնում է զոմփի խաղ-պարի հետ (ՀԼԲԲ I, էջ 421):
[15] MacKenzie D. N., A concise Pahlavi dictionary, Oxford university press, London, 1986, p. 100.
Кумунц Мгер- Формально-семантическое описание иранских заимствований Сюникско-Арцахской диалектной лексики.- Слова иранского происхождения в основном перешли в лексику Сюникско-Арцахского диалекта двумя способами: через лексический состав древнеармянского языка и в результате контактов с иранскими языками. Они отличаются от новых заимствований множеством фонетических и семантических особенностей. Слова иранского происхождения обогатили лексику Сюникско-Арцахского диалекта новыми словами и понятиями. Вот некоторые из них: хашпуш (խաշփուշ — парф. xār-pušt), таб (թա̈բ — парф. tāb), тамби (թամբի — парф. tambūr), хырег (խըրէգ — парф. xwurdag) и.т..
Kumunts Mher-The formal-semantic description of the Iranian borrowings of Syunik-Artsakh dialect vocabulary.- Words of Iranian origin passed into the Syunik-Artsakh dialect’s vocabulary mainly in two ways: through the vocabulary of ancient Armenian and as a result of contacts with Iranian languages. They differ from new borrowings in a variety of phonetic and semantic features. Words of Iranian origin enriched Syunik-Artsakh dialect vocabulary with new words and concepts. Here are some of them: khashpush (խաշփուշ — парф. xār-pušt), tab (թա̈բ — парф. tāb), tambi (թամբի — парф. tambūr), khireg (խըրէգ — парф. xwurdag) и.т..
Օգտագործված գրականության ցանկ
Ավետիսյան Յու., Թելյան Լ., Սարգսյան Լ., Արդի հայերենի բառապաշարը. զարգացման միտումներ, հիմնախնդիրներ, ԵՊՀ հրատ., Ե., 2020:
Աճառյան Հ. Հայերեն արմատական բառարան, Երևանի համալսարանի հրատ., Ե., 1977, հատ. III:
Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Հ. Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, հատ. II, ՀՀ ԳԱԱ, Ե., 2002:
Հովհաննիսյան Լ., Հայերենի իրանական փոխառությունները, ՀԽՍՀ ԳԱ հրատ., Ե., 1990:
Հովհաննիսյան Լ., Ղարաբաղի բարբառում իրանական մի քանի փոխառությունների մասին._ Լրաբեր հասարակական գիտությունների, թիվ 11, Ե., 1990:
Մալխասեանց Ս., Հայերէն բացատրական բառարան, հատ. 2, ՀՍՍՌ պետ. Հրատ., Ե., 1944:
Մեծարենց Մ., Երկերի լիակատար ժողովածու, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Ե., 1981:
Պետրոսյան Լ., Իրանական փոխառություններն ու դրանց առանձնահատկությունները հայերենում._ Արևելագիտության հարցեր (Հոդվածների ժողովածու), թիվ 6, Ե., 2006:
Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատ., Ե., 2010:
Ջահուկյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն: Նախագրային ժամանակաշրջան, ՀՍՍՀ հրատ., Ե., 1987:
Վարդանյան Ա., Ղարաբաղի բարբառում նոր իրանական որոշ փոխառությունների շուրջ._ Արևելագիտության հարցեր (Հոդվածների ժողովածու), թիվ 12, Ե., 2016:
Վարդանյան Ա., Մի շարք անձնանունների բարբառային ձևերի ստուգաբանություն._ Ջահուկյանական ընթերցումներ (Գիտական հոդվածների ժողովածու), ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ, Ե., 2019:
Քումունց Մ., Սյունիք-Արցախ բարբառային տարածքի մի քանի համանունների ուսումնասիրության շուրջ._ Հանրապետական գիտաժողովի նյութերի ժողովածու, Ե., 2017:
MacKenzie D. N., A concise Pahlavi dictionary, Oxford university press, London, 1986.
