Ժողովրդի կերտած բանավոր ստեղծագործությունների ամբողջությունը, որ խտանում է սերնդեսերունդ պաշարվող ու փոխանցվող հիշողության ամբարում, արտացոլումն է մարդկային կյանքի ու գոյության փիլիսոփայական վերարտադրության: Պատմության առավել կարևոր դեպքերը, մարդկության դարավոր փորձն ու իմաստնությունը, ձգտումներն ու իդեալները, կենցաղն ու ապրելակերպը գեղարվեստական ձևավորում են ստանում և փիլիսոփայական ըմբռնումների կանոնակարգերում են տեղաբաշխվում  բանահյուսական հորինվածքների ձևով: Վերջինս, ըստ էության, զերծ է կանոնավոր և գիտատեսական  ըմբռնումներից, և միևնույն ժամանակ դուրս չէ կյանքի ընկալման մարդկային սահմաններից: Բանահյուսությունը՝ որպես համակարգ, ըմբռնողականության առավել մեծ ու լայն ծավալներ ունի, քան պատմությունն ու գրականությունը:

Բանահյուսությունը հարուստ է այսօր մարդկության համար կենսական և հոգևոր արժեքներին ոչ միայն նյութ տալու հնարավորություններով, այլև այդ նույն արժեքների տարածման հատկանիշներով: Ցեղերի, ժողովուրդների, ազգերի կենսական ամեն մի փորձ կարող է արտացոլել բանավոր հյուսվածքը, որն էլ բերնեբերան, «հազար բերան» տարածվում է շրջակա ազգերի ու ժողովուրդների մեջ, ու այսպես իմաստնանում է մարդկությունը:

Սյունիքի տարածաշրջանը բանահյուսական, ազգագրական, լեզվագիտական առումներով շատ հաճախ առանձնակի ուշադրության չի արժանացել:  Իսկ առաջադիր բազմաթիվ հարցեր քննվել են Արցախի տարածքի նույն հատկանիշների սահմանում՝ նույնացնելով Արցախն ու Սյունիքը[1]: Իհարկե, լայն առումով բանահյուսական հատկանիշները կարող են լինել նման, գուցե և շատ հաճախ նույնական, բայց նեղ առումով տարբեր են ոչ միայն բանահյուսական երկերի բովանդակությունը, այլև արտահայտման ձևն ու մտածելակերպը: Այս տարբերությունը նկատվում է նաև, օրինակ, Սյունիքի տարբեր բնակավայրերի միջև: Ընդ որում, որքան էլ զարմանալի, բայց բոլորովին տարբեր է Սյունիքի խոսակցական տարբերակների նկարագիրը, որն էլ, անշուշտ, կազմում է բանահյուսական հորինվածքների հիմնական շաղախը, լեզվամտածողության արգասիքը: Պատմաաշխարհագրական առումով հաճախ են Արցախն ու Սյունիքը նույնացվել: Օրինակ՝ V դ. Արցախը հիշատակվում է նաև Փոքր Սյունիք անունով[2]։ Արշա-կունիների թագավորության անկումից (428) հետո պարսից արքունիքը Մեծ Հայքի Արցախ և Ուտիք նահանգներից ու բուն Աղվանքից կազմել է մեկ մարզպանություն, սակայն այս տարածքներն էլ իրարից բաժանվում են աշխարհագրական բարձրադիր ու ցածրադիր վայրերով, գետերով, և պատմականորեն միշտ չէ, որ նույն ճակատագիրն են ունեցել: Չենք կարող անտեսել այն հանգամանքը, որ բանահյուսության համար կարևոր են ժողովուրդների աշխարհագրական դիրքն ու պատմական ընթացքը: Այսպես՝ մինչև օրս շատ  լեզվաբաններ Գորիսի բարբառը քննում են Արցախի բարբառային համակարգում՝ անտեսելով տարբերությունների քանակը ոչ միայն քերականական և հնչյունական, այլև բառապաշարի մակարդակներում[3]: Բայց ակնհայտ է, որ Հայաստանի հարավարևելյան տարածքում տարբերակվել են Սյունիքի և Արցախի բարբառները դեռևս հին շրջանում. «Եւ դարձեալ զքո լեզուիդ գիտելն զբովանդակ զբառս զեզերականս որպէս զԿորճայն և զՏայեցին և զԽութայինն և զՉորրորդ Հայեցին և զՍպերացին և զՍյունին և զԱրցախայինն…»[4]: Ավելին, եղել են հեղինակներ, որոնք դեռևս 8-րդ դարում Ստեփանոս Սյունեցու կողմից թվարկված բարբառները ընկալել են որպես առանձին լեզուներ[5], որոնք տարածված են եղել Հայաստանում:*

Բանահյուսական նմուշների ուսումնասիրությունը, դրանց համակողմանի քննությունը պետք է դասել այն փորձերի շարքին, որոնք նպատակ են ունեցել առանձնացնելու Սյունիքի և Արցախի բարբառային, բանահյուսական տարբերակները: Այս կողմնորոշումը բխում է նաև հարցերի մանրամասն ուսումնասիրության շահերից. տարածքներին բնորոշ լեզվամտածողության բազմաթիվ հարցեր կարող են գտնել իրենց պատասխանները ոչ թե ընդհանուր համակարգում, այլ համակարգերից յուրաքանչյուրում:

Այսպիսով՝ Սյունիքի բանահյուսությունը քիչ է ուսումնասիրված: Ընդ որում` ուսումնասիրության կարիք ունի Սյունիքի տարբեր շրջանների բանահյուսությունը: Ընդհանուր առմամբ սակավ են բանահավաքչական աշխատանքները: Գոյություն չունեն ընդհանրական աշխատանքներ, որոնցում հավաքագրված լինեն նյութերը: Իսկ ժամանակը մոռացության է տալիս բանավոր բազմաթիվ գոհարներ, որոնք սերունդների հիշողության մեջ մաղվում կամ մահանում են, իսկ ներկա ժամանակների հետաքրքրությունները գրեթե անտեսում են հինն ու ավանդականը:

Մեր խնդիրն է ոչ միայն գիտական մակարդակի վրա դնել Սյունիքի[6], մասնավորապես Գորիսի բանահյուսությունը, այլև կատարել բանահյուսական երկերի հավաքչություն, դրանց վերաբերյալ մեկնություններ տալ:

Որոշակի աշխատանքներ թերևս արդեն առկա են այս բնագավառում: Ճիշտ չի լինի ասելը, թե Գորիսի բանահյուսության հավաքագրումը և ուսումնասիրությունը խոպան են մնացել, բայց, միևնույն է, այն կարոտ է ընդհանրական կերպաձևումի, համահավաք տեսքի:

Գորիսի՝ լայն առումով Զանգեզուրի շրջանի բանահյուսությունը գիտական հիմքերի վրա դնելու փորձ է արվել դեռևս 19-րդ դարի վերջից[7]՝ հանձին Ե․ Լալայանի[8], որը ազգագրական տարբեր նյութերի կողքին հավաքագրել է նաև զանգեզուրյան ժողովրդական երգեր*։ Ահա մի գեղեցիկ հատված այդ շարքից, որտեղ կինն է իր կենցաղավարության մեջ. «Կյուլպա կանեմ խաշարա / Թխածըս յարիս պաշար ա,- անիծում է թշնամուն իր յարին չարչարելու համար,- Փանահ խան, քու մարը մեռնի, / Իմ յարը խէ մաշալ ա»։

Մի այլ հատվածում էլ տղան այլևս չի դիմանում յարի հմայքին ու հայտնում է իր մտադրությունը. «Ախչի անումդ Խանի, / Լեչակդ քամին տանի, / Ես քեզ նշանած պիտի, / Շորերդ իմ ձեռքով հանի»[9]։

Այս հավաքածուում, ընդհանուր առմամբ, ընդգրկված են երկու երգ՝ աղջա ու տղայի  կատակերգ և վիճակի երգեր։ Առաջինը կառուցվածքով կուռ է՝ կազմված ութ տողերից։ Հետաքրքրական և նորություն է կրկներգի կառուցվածքը. աղջկա խոսքում կրկներգը նույնական է․ «Ա տղայ, տու մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ», որ հանդիմանությամբ ու դժգոհությամբ հրահրում է տղային՝ գալու դեպի իրեն։

Մէր տո̈ւռնը ճըռճըռում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր շօնը հըչմաչում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր վօրցակը ծըկլթում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր խօխէրքը լըցմա̈ցո̈ւմ են, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր ճըրաքը տըզվըզում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր կըրակը թըսվըսում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մեր պառավը մըռթմըռթում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր հիլիվէրը տընքտընքում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ:

Երգը կառուցված է կենցաղային պատկերի վրա։ Աղջիկը նշում է իրենց տան խնդիրների մասին և պահանջում, որ տղան չգա, իսկ պատասխան մասում տեսնում ենք տղայի՝ ընտանիք կազմելու պատրաստակամությունը․ նա աղջկա մոտ գալու էր նախ օգնելու համար.

Ծէր տո̈ւռնը ճըռճըռում ա, մին ջամ ճիրա̈վ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր շօնը հըչմաչում ա, մին ճօթ հացավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր վօրցակը ծըկըլթում ա, մին հափուռ կօտավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր խօխէրքը լըցմա̈ցո̈ւմ են, մին ջուբ չամչավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր ճըրաքը տըզվըզում ա, մին բժուրիկ նօթավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր կըրակը թըսվըսում ա, մին պէռնը փէդավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր պառավը մըռթմըռթում ա, մին հաց մէղրավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր հիլիվէրը տընքտընքում ա, մին կօլա կինավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ:

Գալու էր ջամ /ջրաման/ ջրով, որ մեղմացնի դռան ճռռոցը, ճոթ /կտոր/ հացով՝ շանը մտերմացնելու համար, հափուռ /բուռ/ կոտով՝ հավերի կչկչոցը կտրելու համար, ջուբ /գրպան/ չամչով՝ երեխաներին զբաղեցնելու համար, բժուրիկ /բաժին/ նոթով՝ ճրագը ողջ գիշեր վառ պահելու հույսով, բեռ փայտով՝ մարմրող կրակը  թեժացնելու նպատակով, հաց-մեղրով՝ պառավի սիրտը շահելու համար, կոլա /սափոր/ գինով՝ հալևորին խմեցնելու ու քնեցնելու հույսով։

Աղջիկը բարդացնում է խնդիրը և կարծես ստուգում տղայի կարողություններն ու հնարավորությունները։ Այս անգամ էլ ձիանքն են խրխնջում, հորթերը կմկմում են և այլն.

Մէր ծիանքը խըրխընջում են, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր եզինքը պըռմըռանչում են, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր կովէրը [վէխճարնին] մըկմըկումեն են, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր վէրթէրը կըմկըմում են, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր կյո̈ւմաշնին դըռլընկում են,  ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր իշէրը զըռզըռում են, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր նանին ճըղճըղում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Մէր ախպէրը կըռվըռում ա, ա՛ տղա, տո̈ւ մի կ^յա̈լ-կ^յա̈լ:

 

Չափազանց հետաքրքրական է ավարտը․ տղան բանակռվում հաղթում է և մտնում տուն, որովհետև բոլոր խնդիրների համար նա լուծման իր ճանապարհն ուներ, իսկ աղջիկը չընդունել չէր կարող. «Տղան վերջը էլի ասում է, հաղթում և տուն մտնում».

Ծէր ծիանքը խըրխընջում են, մին խուռում յօնջավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր եզինքը պըռմըռանչում են, մին ճուվարան տա̈րմա̈նա̈վ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր կովէրը [վէխճարնին] մըկմըկումեն են, մին խուռում խօտավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր վէրթէրը կըմկըմում են, մին քթիչ կաթնավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր կյո̈ւմաշնին դըռլնկում են,  մին խուրցը փօքավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր իշէրը զըռզըռում են, մին կուշ կարավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ,

Ծէր նանին ճըղճըղում ա, շ[Շ]ամախի քթկալավ կ^յա̈լ-կ^յա̈լ,

Ծէր ախպէրը կըռվըռում ա, մին մըղայի փափախավ կ^յա̈մ-կ^յա̈մ:

 

Երգը մի նմուշ է, որ կատարվել է տոնական արարողությունների ժամանակ։ Նման երգերի էությունն այն է, որ տեղում պիտի ստեղծվեին հարցադրումներն ու պատասխանները։ Խաղում կհաղթեր նա, ով ավելի սրամիտ էր։

Սրանք վիճակի երգերի պատառիկներ են, որոնցից յուրաքանչյուրը, հավանաբար, ունեցել է իր ամբողջական տեսքը։ Այդպիսիք հիմնականում Ջանգյուլումի և այլ արարողակարգերի ընթացքում երգված երգեր են և արտահայտում են սյունեցի մարդու կյանքն ու ձգտումները, զբաղմունքն ու իդեալները։ Ահա դրանցից․

Անումս հա՛ անումս,

Էս հ՞նչ դա̈րդէր ա ջանումըս,

Յէս իմ մէռնէլի դա̈րդըս քաշում չէմ,

Կըմնա մաղբուն անումըս:

 

Կյութանը հանդին լարած,

Մըշըկնին միչին շարած,

Մը’ղափուն դուք [թո̈ւք] ա՛ մըշըկնին,

Սև հօղին գերի տա̈ռա̈ծ:

 

Գորիսի բանահյուսությանը մասնակիորեն անդրադարձել է նաև Ս. Լիսիցյանը[10] «Զանգեզուրի հայերը» աշխատության «Հավատալիքներ» գլխում։ «Ժողովրդական տոներ» ենթագլխում ներկայացնում է ավանդական կարգուկանոններ, ծիսական արարողակարգեր, որոնք կազմակերպվում էին բանահյուսա-կան պատումներով։ Այսպես՝ Նավասարդի տոնին «առավոտը վաղ տնեցտուն իրար լուսէր էին ուղարկում-մեժմահու վրա ջուռա-ջուռա, խօշկաբար, միրգ, եփած հավ, կորկոտ գեղեցիկ շարած և մեջտեղն ու ափերին մոմեր վառած։ Այդ ամենը հետո միասին էին վայելում»[11]՝ երգերի, խաղերի, նվագակցություն-ների ներքո։ Դրանից բացի բավականին հետաքրքրական է Չարչարանաց շաբաթի նկարագրությունը։ «Չիք չըրըքշաբթիին» ամբողջ տունը դուրս էր գալիս, և կանանցից մեկը կանգնում էր հէրթի մոտ, մյուսը՝ տան մեջ՝ հէրթի տակ։ Տանիքին կանգնածը մի քար տանում-բերում էր հէրթի շուրջը ու հարցնում․

«Աղամ, աղամ․․․հի՞նչ աղամ»,

Ներքևից մյուսը պատասխանում էր՝

-Մօկն աղա՜։

«Աղամ, աղամ․․․ հի՞նչ աղամ»։

-Վօթիս աղա՜։

«Աղամ, աղամ․․․ հի՞նչ աղամ»։

-Սև պըղօճ աղա՜։

«Աղամ, աղամ․․․ հի՞նչ աղամ»։

-Պուճուղ տակէրը աղա՜[12]։

Երգ-խաղը բավականին հին է։ Փաստորեն փորձում էին ոչնչացնել այն ամենը, ինչի բազմացումը օգտակար և ցանկալի չէր։

Հետագայում Գորիսի բանահյուսության ուսումնասիրության համար կարևոր և գիտական առումով հիմնադրային գործ կատարեց Ալ․ Մարգարյանը՝ «Գորիսի բարբառը» մեծածավալ աշխատանքով: Այս գրքի շնորհիվ կանոնավորվում են Գորիսի բանահյուսական երկերի գրային ու արտահայտչական ձևերը: Հետագա բանահավաքչական աշխատանքների համար ևս հիմնավոր աշխատություն կարող է լինել այն, քանի որ հեղինակը այստեղ Գորիսի բարբառի քերականական համակարգի, բառաֆոնդի ուսումնասիրությանը զուգահեռել է բանահյուսական նմուշներ․ «Ականավոր հայագետ-լեզվաբան Ալ․ Մարգարյանն իր գիտական և մանկավարժական գործունեությանը զուգահեռ գրել է բազմաթիվ բանաստեղծություններ, զբաղվել Գորիսի ժողովրդական բանահյուսության հարստացման խնդիրներով՝ պատմության խորքերից հանելով և ընթերցողի լայն շրջանների սեփականությունը դարձնելով հին զրույցներ ու ասքեր, տաղեր, այլ ստեղծագործություններ»[13]։

Ալ․ Մարգարյանը ձգտել է «հաղթահարել այն մեծ դժվարություններն ու բարդությունները, որ հրապարակի վրա քիչ թե շատ ուշագրավ հետազոտություններ և հատկապես՝ բավարար չափով բարբառային գրավոր նմուշներ[14]» չեն եղել։ Մենագրության մեջ մոտ քառասուն էջ հատկացված է բանահյուսական նմուշներին՝ հավաքված Գորիսի շրջանի շուրջ 25 բնակավայրերից։ Ալ․ Մարգարյանը ոչ միայն ինքն է հավաքել, մշակել ու հրատարակել մինչ այդ հանրությանն անհայտ ժողովրդական բանահյուսության հիանալի նմուշներ, այլև ուսումնասիրել և առաջին անգամ ընթերցողին է ներկայացրել Ակսել Բակունցի «Վանդունց Բադին» պատմվածքը Քարաշենի խոսվածքով, Ս․ Խանզադյանի «Թթենին Քարահունջում» պատմվածքը՝ Քարահունջի խոսվածքով, Գուսան Աշոտի «Զանգեզուրի չոլ չոլերը ծաղկալ են» երգը, որոնք տեղի բանահյուսության հրաշալի նմուշներ են կամ քաղված են դրանցից[15]։

Վերոբերյալներից միայն Գուսան Աշոտի ստեղծագործու-թյունն է չափածո։ Ահա մի հատված.

«Զանգեզուրի չőր չ őլերը ծաղկալ են,

Յարիս օբան հեն ա կանաչ սարումը,

Էլ ծո̈ւն չի կյա̈, մեծ ըռոնին թախկալ ա,

Մարդկանց քեփը շատ լավ ա էս տարումը…»:

Մյուսները հիմնականում զրույցներ են, զվարճախոսու-թյուններ, որ արտահայտում են այս տարածաշրջանի մարդկանց առօրյան, կենցաղը, սրամտությունները, որոնք էլ իրենց հերթին լեցուն են խորհուրդներով, թևավոր խոսքերով, ժողովրդական հրաշագեղ բառ ու բանով, ինչպես՝ «-Թօղ կ^յիրին, սէվընա̈ն սիպտակը ճընաչին, վէր յէնդան կիրէզմանըս անի՛ծին վէչ»[16], «Խուխատար էմ, ղօրուղչութանավ կարալ չէմ խօխէրքըս յօլա տանէմ» և այլն[17]։

Գորիսի բանավոր զրույցներին վերաբերող առանձին աշխատանք ունի Է. Զոհրաբյանը՝ «Գորիսի ժողովրդական բանահյուսություն» վերնագրով։ Այստեղ ամբարված են հիանալի նմուշներ, և հեղինակը, փաստորեն, ոչ միայն մոռացությունից փրկել է Գորիսի շրջանի բազմաթիվ խաղիկներ, այլև այստեղ է հավաքել անվանի և ոչ անվանի հեղինակների՝ տարբեր ժամանակներում գրված ստեղծագործություններ։ Այս աշխատանքի նախաբանում ներկայացնում է Գորիսի ժողովրդական բանահյուսության պատմությունը, ակունքները, նշում է ասացողների, բանահավաքների անուններ։

Բանահավաքչական արժեքավոր աշխատանքներ են կատարել նաև Գորիսի տարածաշրջանի շատ գրող-մտավորականներ, որոնք ստեղծագործելուց զատ խնամքով հավաքել են իրենց համայնքների բանահյուսական նմուշները։

Այս առումով հիշատակելի է Գրիգոր Կարապետյանի «Հայկական անեկդոտներ և հանելուկներ» աշխատությունը՝ չորս գրքերով, ռուսերեն և հայերեն։ Այս հատորներում ընդգրկված են հայկական տարբեր բնակավայրերի բանահյուսական նմուշներ, որոնց շարքում քիչ չեն Գորիսի տարածաշրջանում ստեղծվածները։

Նախորդ դարի վերջին քառորդից մինչև հիմա Գորիսի տարածաշրջանի բանահյուսական աշխատանքները առանձնակի ուշադրության արժանացան գրող-մտավորականների կողմից՝ Ս․ Խանզադյանի, Գուսան Աշոտի, Է․ Զոհրաբյանի, Ալ. Մարգարյան, Ն․ Մկրտչյանի, Ա․ Ծատուրյանի, Լ․ Սահակյանի և ուրիշների։ Աշխուժացան ոչ միայն բանահավաքչական, այլև բանահյուսական նյութերի մշակման աշխատանքները։

Դժվար և երկարաժամկետ աշխատանք է պահանջվում Սյունիքի և նրա շրջանների՝ այդ թվում Գորիսի բանահյուսությունը ուսումնասիրելու համար: Դեռևս ուշադրության կարիք ունեն ոչ միայն առանձին անհատների բանահյուսական աշխատանքները և դրանց լուսաբանումը, այլև անվանի հեղինակների այն ստեղծագործությունները, որոնք ունեն բանահյուսական հիմք։

[1] Գորիսի բարբառի ճանաչման և ինքնուրույնության վերաբերյալ Ալ. Մարգարյանը առանձնացրել է տարբերություններ և նշել, որ Գորիսի բարբառը «ոչ թե ստորադասվում է Ղարաբաղի կամ Արարատյան բարբառին,  այլ ունի տեղական բարբառներին բնորոշ իր յուրահատուկ հնչյունական համակարգը, բառային ֆոնդն ու քերականական կառուցվածքը և ամենայն իրավամբ էլ մի ինքնուրույն ու ինքնատիպ բարբառ է» /այս մասին տե՛ս Ալ. Մարգարյան, Գորիսի բարբառը, Ե., 1975, էջ 7/:

[2] Լեռնային Ղարաբաղ: Պատմական ակնարկ, Ե., 1988, էջ 8:

[3] Այս մասին տե՛ս Գ. Ջահուկյան, Հայ բարբառագիտության ներածություն, Ե., 1972, էջ 36: Կարծում ենք՝ պատմական, աշխարհագրական, վարչական և լեզվաբանական նույն հարթության վրա հնարավոր չէ դնել Շահումյանի, Շուշիի և Շինուհայրի խոսակցականները: Գրեթե երկու հազար տարի այս տարածքները նույնական չեն եղել ու կողք կողքի զարգացել են ինքնուրույնաբար: Պատահական չէ, որ սրանց տրվել է առանձին նահանգների կարգավիճակ: Եվ ճիշտ է նկատում Ար. Ղարիբյանը. «Միչև այժմ բարբառագիտության մեջ սահմանված չեն որոշակի նորմաներ հայերեն բարբառն ու ենթաբարբառը միմյանցից տարբերելու համար»: /Ար. Ղարիբյան, Հայ բարբառագիտություն, Ե., 1953, էջ 85/:

[4] Н. Адонц, Дионисий Фракийский и армяанские толкователи, Петроград, 1915, ст. 187.

[5] H. Hübschmann, Armenische grammatik, Leipzig, 1897, p. 519.

* Իհարկե, մենք հակված չեն այն տեսակետին, որ հիշատակված բարբառները առանձին լեզվի կարգավիճակ են ունեցել, բայց և այնպես ակնհայտ է, որ այդ բարբառները ունեցել են խիստ տարբերակված հատկանիշներ, որոնք ցայսօր էլ առկա են:

[6] Սյունիքի բանահյուսական ակունքները վաղնջական են և կապվում են հայ ժողովրդի պատմության ընթացքին: Բանահյուսության հիմք կարող են ունենալ այստեղ կերտված բազմաթիվ ստեղծագործություններ: Սյունիքում ստեղծագործած շատ հեղինակների երկերում ուղղակիորեն ընգծված են բանահյուսական նմուշները: Դեռևս 8-րդ դարից մինչև հայրենների լույս աշխարհ գալը գրական տարբեր ժանրերի միջոցով կամ առկայությամբ պահպանվել են բանահյուսական նշխարներ: Դրանք այնպես նրբորեն են հյուսված ստեղծագործություններին, որ դժվար է զանազանելը հեղինակայինն ու ժողովրդականը: Չնայած այս դեպքում էլ սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ հեղինակային ստեղծագործությունների հիմքում էլ ընկած են ժողովրդական մտածողությունը, խոսակցականում տարածված դարձույթները, բանադարձույթները: Նման իրողություններ հանդիպում են սյունեցի հեղինակներ Սահակադուխտ Սյունեցու, Ստեփանոս Սյունեցու, Առաքել Սյունեցու, Պետրոս Սյունեցու, Ստեփանոս Օրբելյանի, Գրիգոր Տաթևացու, Պետրոս Կապանցու և շատ ուրիշների ստեղծագործություններում: Օրինակ՝ Ս. Օրբելյանի պատմության մեջ վերաշարադրված են «Պարսից պատերազմ» վեպի առանձին դրվագներ՝ իբրև հին ավանդական զրույցներ, անշուշտ, կերպարանափոխված և հետագա դարերի պատմության ազդեցությանը ենթարկված։ Հին վեպի այդ առանձին դրվագները պահպանվել են Հայաստանի այն գավառներում, որոնց դրանք վերաբերել են. Սյունյաց Անդոկ և Բաբիկ իշխանների մասին զրույցները պահպանվել են Սյունիքում: /Տե՛ս  Ս. Հարությունյան, Հայ հին վիպաշխարհը, Ե., 1987, էջ 159/:

[7] Իհարկե, Ստ. Օրբելյանի «Պատմությունը» աչքի է ընկնում բանավոր զրույցների առատությամբ, բայց, ցավոք, դրանք ամբողջովին չեն արտահայտում տարածաշրջանի խոսակցականի ընդհանուր պատկերը, ժողովրդական լեզվամտածողությունը:

[8] «Ազգագրական հանդէս», Շուշի, Դ. Գիրք, № 2, 1898:

* Հեղինակի նպատակը եղել է ազգագրական լայն ֆոնի վրա ներկայացնել Զանգեզուրը, և միայն մի փոքրիկ հատվածում են տրվում բարբառով երգ-խաղիկները, որոնց մասին որևէ մեկնաբանություն չի տրվում։ Անգամ նշված չէ, թե ով է ասացողը, որ բնակավայրից է գրի առնվել և այլն։

[9] Ա․ Բակունցին քննադատել են «Մթնաձորի չարքը» և մյուս պատմվածքների բաց տեսարանների համար։ Բայց չպետք է մոռանալ, որ հեղինակը նման տեսարանների նկարագրության հանդիպել է իր հարազատ ժողովրդի բանահյուսության մեջ, ինչը անսովոր կամ զարմանալի չի եղել ոչ մեկին։ Բանահյուսության մեջ արտացոլված նման պատկերները, անշուշտ, տպավորիչ են եղել արձակագրի համար, որոնք էլ ստեղծագործության տարբեր մասերում արտահայտվել են գեղարվեստական մշակմամբ։

[10] Ստ․ Լիսիցյան, Զանգեզուրի հայերը, Ե., 1969։

[11] Ստ․ Լիսիցյան, նշվ․աշխ․, Էջ 260։

[12] Նույն տեղում, էջ 690

[13] Է․ Զոհրաբյան, Գորիսի ժողովրդական բանահյուսություն, Ե․, 2004, էջ 4։

[14] Նույն տեղում:

[15] Տե՛ս նույն տեղում։

[16] Ա․ Մարգարյան, Գորիսի բարբառ, էջ 280։

[17] Նույն տեղում, էջ 285։