Մհեր Քումունց Մենք գիտենք, որ Քարահունջ գյուղատեղի Ս. Օրբելյանը նշում է ոչ թե Հաբանդ գավառում, այլ Ծղուկում: Բայց այսօր մեզ հստակ հայտնի չէ Ծղուկի Քարահունջ բնակավայրի տեղը: Նման բնակատեղի այսօր հայտնի է պատմական Հաբանդի՝ ներկայիս ներառյալ Գորիսի Քարահունջը: Հենց այս առիթով Ղ. Ալիշանը փորձում է ճշտում մտցնել Ս. Օրբելյանի «Պատմության» մեջ հիշատակված Քարահունջի վերաբերյալ. «Հին Ցուցակը Ծղուկի արևելյան մասին Այլախ գյուղի հետ դասում է այս Քարահունջ գյուղը, բայց եթե իսկապես կա այս տեղում, որ նշանակեցինք ըստ ընտիր աշխարհացույցի, ավելի հարմար է Հաբանդին, որին հարմար է գալիս և ճանապարհը, որ շինեց Աբրահամ կաթողիկոսը և Խնձորեսկից գնալով դեպի Տաթև…»[1]:
Կարծում ենք, որ Ս. Օրբելյանի Հաբանդում չի նշել Քարահունջ, քանի որ այս գյուղը, ամենայն հավանականությամբ, այս անունը հետագայում է ձեռք բերել: Քարահունջ անունը տրվել է գյուղին որպես բանադրական անուն՝ բանադրանք, ինչպես նոր անուններ տրվում են մկրտությունից հետո: Դա է վկայում Աբրահամ Կրետացու հուշագրությունը. «… Եւ ի ճանապարհին զաւեր գիւղ մի, որ բանադրեալ էին առաջնորդք Տաթեւու՝ Քարահունջ անուն, /ընդգծումը մերն է՝ Մ. Քումունց/ աղերսեցին զիս արձակել: Որ զտեղի առեալ ետու զարձակումն եւ օրհնութիւն գիւղոյն որում կայր պատուական եկեղեցի մի սրբատաշ քարամբք շինեալ»:[2] Այսինքն՝ «…բանադրել էին տաթևի առաջնորդները Քարահունջ անուն /անունով/ կամ Քարահունջ անուն էին բանադրել Տաթևի առաջնորդները»: Կարծում ենք, որ հատվածի թարգմանության երկու տարբերակներում էլ նույն միտքն է արտահայտվում. Քարահունջ անունը ոչ թե գյուղանունն է եղել, այլ նրա բանադրական անունը, որ մնացել է և հետագայում չի փոխվել: Հետաքրքրական է և միևնույն ժամանակ հարցադրելի, որ բանադրանքի ետ առնելուց հետո («Որ զտեղի առեալ ետու զարձակումն…») գյուղի անվան փոխություն չի եղել: Գուցե դրա կարևորությունը չի զգացվել, կամ Ա. Կրետացու «Պատության» մեջ այլ մանրամասներ չեն հիշատակվել:
Հետևելով Ա. Կրետացու աշխատանքից կատարված մյուս հղումներին՝ պատկերը քիչ փոխվում է: Այսպես՝ Ղ. Ալիշանի «Սիսականում» ընդգրկված հատվածը այսպես է. «…Տեսաք, ասէ, գիւղ մի, զոր բանադրեալ էին առաջնորդք Տաթեւու, Քարահունչ անուն /ընդգծումը մերն է՝ Մ. Քումունց/. աղերսեցին զիս արձակել. որ և զտեղի առեալ՝ ետու զարձակումն, և օրհնութիւն գիւղոյն… »[3]: Ընդգծված հատվածի թարգմանության համար առաջարկում ենք երկու տարբերակ. 1.«Տեսանք,— ասում է,— ավեր մի գյուղ, որ բանադրել էին Տաթևի առաջնորդները Քարահունչ անուն», 2․ «Տեսանք,— ասում է,— ավեր մի գյուղ՝ Քարահունջ անունով, որ բանադրել էին Տաթևի առաջնորդները»:
Այս դեպքի մասին այլ կերպ է ներկայացվում «Ազգապատումի» մեջ. «Տաթևի մէջ Քարահանջ գիւղը բանադրանքէ կ’արձակէ /ընդգծումը մերն է՝ Մ. Քումունց/, և մարտ 16-ին, երկուշաբթի օր լուսնի խաւարումը կը տեսնէ (ԿՐԵ. 75)»:[4] Հատվածի թարգմանությունը այսպես կստացվի. «Տաթևում Քարահունջ գյուղը բանադրանքից արձակում է»: Այսքանից հետևում ենք, որ բանադրանքից ազատման համար արարողություն է կազմակերպվել ոչ թե Քարահունջ գյուղում, այլ Տաթևում:
Քարահունջ գյուղում պատմահնագիտական ուսումնասիրություններ չեն եղել: Չենք կարող ստույգ նշել նրա հիմնադրման ժամանակաշրջանը: Առավել հստակ գիտենք, որ գյուղի եկեղեցին հիմնադրվել է 1675թ.: Պահպանվել են որոշ ավանդազրույցներ: Օրինակ՝ պատմում են, որ իրենց գյուղը վերաբնակեցվել է նախիջևանցիների կողմից: Մի այլ ավանդազրույցի համաձայն՝ այստեղ գյուղը հիմնվել է շրջակա մանր գյուղերի խմբավորումից: Մատենագիտական աղբյուրներից չենք կարող հստակ եզրակացնել, թե որ գյուղն է այդտեղ կամ նրա շրջնում եղել: Հին գյուղատեղիներ պահպանված են այսօրվա Քարահունջի շրջակայքում՝ ներառյալ Վարարակնի հովիտը: Այդ հնավայր-բնակատեղիներից են՝ Կալերը, Խանուն քրատակը, Գյավուրկալան, Հազարա կամ Հազարան փրկիչ, Խազալ կապ, Պռշնուն տակ և այլն:
Փաստորեն՝ կարելի է ենթադրել, որ Ս. Օրբելյանի նշած Քարահունջը իսկապես այս վայրում չի եղել: Հիշենք, որ նույն անվամբ բնակավայր կա նաև Արցախում: Քարահունջ գյուղի մասին առայժմ եղած առաջին հիշատակությունից կարելի է հասկանալ, որ գյուղը ուրիշ անուն է ունեցել, իսկ նրա Քարահունջ անունը բանադրումն է, բանադրական անունը, որ հետագայում էլ պահպանվել է որպես գյուղանուն: Առայժմ չենք կարող հստակեցնել, թե Քարահունջ անվան բանադրական բանաձևը որն է: Միայն կարող ենք նշել, որ այստեղ եղած աղետների մեծ մասը կապվում են քարերի հետ՝ Օխտն օրորոց կամ Օխտնորոց /հսկա ժայռաբեկոր է պոկվել, և մի ամբողջ տուն է մնացել նրա տակ, ուր եղել է յոթ օրորոց. այսօր էլ կա այդ քարը/, 1840թ. Արարատի մեծ շարժի ժամանակ ավերվեց նաև այս գյուղը, գյուղը ճեղքվել է, բացվել է երկու մեծ վիհ, 1889թ. Քարահունջի վիհերից մեկը կրկին լայնացել է ու աղետի պատճառ դարձել,[5] 1931թ. երկրաշարժը, որից չնայած այստեղ տուժածներ չեն եղել, 1968թ. երկրաշարժից ճեղքեր են եղել և տներ են քանդվել, և վերջապես՝ մինչև օրս գործող սողանքները. գյուղի արևմտյան հատվածի տները վտանգավոր են ապրելու համար, այդ պատճառով լքված են:
Թե անցյալում քարերի հետ կապված ինչ աղետներ են եղել, վկայություններ չկան, բայց այսօր Քարահունջ գյուղը երկու հիմնական մասի է բաժանված՝ հինը կամ հիմնականը Շռանի ջրվեժի փեշերին է, նորը՝ նրա ուղղությամբ՝ Վարարակնի ափին:
Արդար, հյուրասեր, խելացի, բարի ու ազնիվ հումորով Քարահունջն ու քարահունջեցին միժամանակ խորհրդավոր են, և դեռ չենք կարողանում ազատվել նրանց նկատմամբ ունեցած մեծ հետաքրքրասիրությունից:
Եթե կան անհրաժեշտ դիտողություններ կամ լրացումներ, խնդրում ենք արձագանքել:
[1] Ղ. Ալիշան, Տեղագրութիւն Սիւնեաց աշխարհի, Վենետիկ, 1893, էջ 262:
[2] Աբրահամ Կրետացի, Պատմություն, Կալկաթա, 1796թ., ԽԷ գլուխ:
[3] Ղ. Ալիշան, նշվ. աշխ., էջ 262:
[4] Մաղաքիա Օրմանեան, Ազգապատում, հ. բ․, Կոստանդնուպոլիս, 1914, էջ 812:
[5] Ղ. Ալիշան, Սիսական, նշվ. աշխ., էջ 262:
Քարահունջ գյուղի լուսանկարները կարող եք տեսնել այս հղման տակ https://gorisnews.wordpress.com/2013/10/21/%D5%A1%D6%80%D5%B7%D5%A1%D5%BE-%D5%A4%D5%A5%D5%BA%D5%AB-%D6%84%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%BB/Նկարիչ՝ Գ. Հայրապետյան
