Հատված մանկավարժ, գրող, բանահավաք Արկադի Ծատուրյանի «Մեր Այվազյանը» գրքից

 

ԱՇՈՒՂԻ ԱՂԲՅՈՒՐԸ

Արձակագիր Սուրեն Այվազյանը սիրում էր լինել հայրենի հանդ ու սարերում, ժամերով կանգնել քարափների ու վիհերի պռնկին, գիշերել այգիներում, ունկնդրել հավքերի ձայնին:
Շատ էր սիրում գնալ որսի:
Որսորդական երկփողանի մի հրացան ուներ: Գցում էր ուսին, մենակ, թե ընկերով գնում որսի:
Մի անգամ նա իր հետ գյուղ բերեց կոմպոզիտոր Գրիգոր Հախինյանին:
Ամառ էր, տաք, փոշոտ ամառ:
Այվազյանը վերցրեց հրացանը, թևանցուկ արեց ինձ ու Հախինյանին, ու մենք գյուղից դուրս եկանք:
Գյուղից դեպի հանդերը տանող դաշտամիջյան ոլործուն ճանապարհով մեզ առաջնորդում էր Սուրեն Բախշիևիչը: Շուրջը տարածվել էր օշինդրի և դաշտային մորու զգլխիչ բույրը: Այվազյանն առաջարկեց իջնել «Աշուղի աղբյուրը»: Հեշտ էր ասել իջնել: Աղբյուրը գտնվում էր քար ու կապաններով լի մի վիթխարի զառիվայրի տակ: Աղբյուրին հասնելու համար պետք է իջնեինք քարակարկառներն ի վար իջնող նեղ մի արահետով: Ես բռնել էի երգահանի թևից, իսկ Այվազյանն առանց օգնության ազատ ու անկաշկանդ իջնում էր: Գլխապտույտ թեքության վրա երգահանը հազիվ էր կարողանում դողդողացող ոտքերն առաջ տանել: Նրա վախվորած հայացքում ես նկատում էի հանկարծ անդունդը գլորվելու վախ ու սարսափ: Առջևից ընթացող Այվազյանը նայում էր երգահանին, ժպտում, և մեկ-մեկ կանգ առնում, սպասում, որ հասնենք իրեն:
-Բան չմնաց, Գրիգոր, հասանք հա,- հորդորում էր արձակագիրը` ճարպկորեն խույս տալով մասրենու ծակող փշերից:
Վերջապես հասանք ձորաբերանին, որտեղից մի նոր վիհ էր կախվել դեպի մի ահռելի, հսկա ու մութ ժայռախորշ: Խորշի խորքում ժայռի շուրթից մանկան արցունքի պես ջուր էր բխում, կուտակվում քարե փոսի մեջ: Հենց սա էլ կոչվում էր «Աշուղի» աղբյուր: Տեղ հասանք: Երգահանն ուրախությունից խոր շունչ քաշեց: Խորշի ներսից հաճելի սառնություն էր փչում: Մտնում ենք ներս: Հախինյանը հոգնած նստում է մի ժայռաբեկորի վրա: Դիմացը աղբյուրի վճիտ հայելին է:
Խմելու համար նախ պետք է բացված ոտքերով չոքես նրա աղբյուրի երկու կողերի վրա, ծնկներով հենվես հատակին, կռանաս ու շուրթերդ հպես ջրին:
Առաջինը գրողը կռացավ, խմեց, շունչ քաշեց, նորից խմեց ու երկար «ուխա˜յ» անելով տեղից վեր կացավ.
-Գրիգո՛ր, սա հասարակ ջուր չի է˜, սա մեռոն է, խմողը քսան-երեսուն տարի ավել է ապրում:
Հախինյանը չէր խոսում: Հայացքը ջրի հայելուն` հնար էր փնտրում խմելու: Կռանալու փորձեր արեց, չստացվեց: Ստիպված մի թևից գրողը բռնեց, մյուս թևից էլ ես բռնեցի և երգահանին կամաց իջեցրինք ջրի հայելու վրա:
Եվ երբ քիչ էր մնացել, որ շուրթերը հասնի ջրին, Այվազյանը աչքով արեց, որ ձեռքը բաց թողնեմ: Մի պահ տարակուսեցի, բայց Բախշիևիչի խոսքը մերժել չէի կարող: Համարյա միաժամանակ երգահանի թևերը բաց թողեցինք: Հախինյանը մինչև գոտկատեղը չլմփաց ջրի մեջ:
Արձակագիրը փորը բռնած` անզուսպ քրքրջում էր: Ինձ մի կերպ հաջողվեց Հախինյանին հանել ջրից: Օգնեցի, որ նստի կողքի ժայռաբեկորին` մի քիչ ջրաքամվի: Իսկ Այվազյանը չէր կարողանում ծիծաղը զսպել.
-Մկրտվեցիր, Գրիգոր, քո կյանքում ինչքան մեղք ես գործել, եկար այստեղ ապաշխարցիր,- ծիծաղի միջից ասում էր Այվազյանը:
Երգահան Հախինյանը ցրտից սրթսրթում էր, ատամներն իրար զարկում: Ես նրան հանեցի արևի տակ, որ մի քիչ չորանա:
Իսկ արձակագիրը շարունակում էր բարձրակարկաչ ծիծաղել:

ԽՈԶՆԱՎԱՐՈՒՄ

Գնացել ենք Գորիսի ամենահեռավոր գյուղերից մեկը` Խոզնավար: Եռանդուն մի տղամարդ, Վոլոդյա անունով, գրողին հրավիրեց իրենց տուն: Գնացինք: Պարզվեց, որ Վոլոդյան նաև անուն հանած մեղվապահ է: Շուտով իր կանաչ այգում, թավիշ խոտերի վրա սեղանը պատրաստ էր: Հարուստ սեղանի ուտեստներին Վոլոդյան ավելացրեց նաև իր սեփական մեղվափեթակի անարատ մեղրից: Այդ պահերին Վոլոդյան հպարտ էր: Ես զգում էի, որ նա ուզում էր, որ բոլորն իմանան, որ նշանավոր արձակագիր Սուրեն Այվազյանը եղել է իր ընտանեկան հարկի տակ: Ինչպես ասում են` լավ կերանք-խմեցինք: Սուրեն Բախշիևիչը գոհ էր և շատ ուրախ:
Բայց տունդարձի ճանապարհին հանկարծ մթնեց, ասաց.
Երանի այդ մեղվապահին, երջանիկ մարդ էր: Երանի ես էլ այդպիսի մի բան լինեի: Ու՞մ է հարկավոր այս տառապանքը:

ԳԼԽԱՔԱՆԱԿԸ

Արձակագիրը գյուղամիջում զրուցում է գյուղի տարեցների հետ, երբեմն հարցեր տալիս.
-Սարգիսն հիմա ի՞նչ է անում, Աթուն դայի:
-էլի տրակտորիստ է:
-Բա Շմավո՞նը
-Շմավոնը վարժապետ է:
-Իսկ Սողոմո՞նը…:
Աթուն դային մի քիչ մտածում է ու ասում.
-Սողոմոնը գլխաքանակ է, Սուրեն:
Արձակագիրը երկար ժամանակ չէր կարողանում ծիծաղը զսպել:
Զրույցի ավարտից հետո, երբ գնացինք տուն և նստեցինք սեղանի շուրջ, գրողը թեքվեց դեպի ինձ և կամացուկ ասաց.
-Տեսնես աշխարհում քանի՞ գլխաքանակ կա:
Ես զգացի, որ արձակագիրը մտքում երկար ժամանակ ծանր ու թեթև է արել գյուղացի Աթունի ասածը:

ՆԵՂ ԹԵՄԱ

Խնձորեսկի և խնձորեսկցիների մասին վեպ էր գրում ծերունազարդ վարպետը:
Շատերը, այդ թվում նաև կինը` Հռիփսիկը, համաձայն չէին դրան:
-Ընդլայնվի՛ր, Սուրեն, գրիր մեծ հարցերի, մեծ խնդիրների մասին: Խնձորեսկը նեղ թեմա է:
Գրողը ջղայնանում էր, գեղեցիկ, արտահայտիչ աչքերում բարկություն հավաքած` ասում էր.
-Խնձորեսկը երբեք էլ նեղ թեմա չէ: Ինչպես ժողովրդի պատմությունը կարելի է ներկայացնել մի մարդու, մի կերպարի միջոցով, այնպես էլ գյուղում տեղի ունեցած իրադարձություններով կարելի է արտացոլել աշխարհի պատմությունը: Բոլոր համաշխարհային հարցերն էլ սկսվում են մի գյուղից, մի քաղաքից: Ես Խնձորեսկով եմ զգում ու տեսնում ողջ աշխարհը:
Այս համոզումով էլ գրեց «Խնձորեսկ» վեպը:

ՉԵՄ ՈՒԶՈՒՄ ՇՈՒՏ ՄԵՌՆԵԼ

Այվազյանը սիրում էր առավոտից տնից դուրս գալ և շաղոտ ոտքերով քայլել կանաչների մեջ: Երեխայի նման հրճվում էր ամեն մի ծաղկով ու ծիլով: Ծաղիկները, վարդերը նրա տարերքն էին: Ուշքը գնում էր ծառ ու ծաղկի համար:
Գարնան զարթոնքի և համատարած ծաղկափթթումի ժամանակ նա ավելի զգույշ էր քայլում, որ հանկարծ մի վարդ, մի ծաղիկ ոտի տակ չընկնի: Մի ջարդված, կոխկրտված ծաղիկ էր տեսնում, ամբողջ օրը անտրամադիր այս ու այն կողմ էր քայլում:
Մի անգամ, երբ իջնում էինք բանաստեղծ Սարգիս Պետրոսյանի (Ուսուբօղլու) արդեն քանդված տունը տեսնելու, մտախոհ կանգնեց հին ու նոր գյուղերի ճամփաբաժնում և ասաց.
-Տեսնես մարդիկ զգու՞մ են այս գեղեցկության հմայքը, թե՞ ծնվում, ապրում, մեռնում են անտեղյակ ու անտարբեր այս աստվածային հրաշք-հրաշալիքից:
Ասում ու բարձրաձայն երազում էր գրողը.
-Էս կանաչների, էս ծառ ու ծաղկի, էս արևի ու լույսի համար չեմ ուզում շուտ մեռնել, թե չէ, իսկապես ոչինչ չեմ ափսոսում:

ՄԱՅՐԸ

Մայրը մահացել էր: Գրողը կորցրել էր իրեն: Չէր կարողանում արցունքները զսպել:
-Մայրս շուտ մեռավ, շուտ մեռավ,- կտրատում էր իրեն: — Աշխարհում ընդամենը մի մայր ունեի, էն էլ մեռավ:
Օր չէր լինում, որ չայցելեր մոր գերեզմանին, օր չէր լինում, որ ձեռքը սրտին դրած չհամբուրեր մոր շիրիմը և ծաղիկներ չդներ շիրմաքարին:
-Թող աշխարհում բոլորը մեռնեին,- ասում էր նա,- բացի մայրերից:
Եթե մայր է մեռնում, աշխարհում պակասում է բարությունը: Մոր կորուստը բոլոր կորուստներից ամենածանրն է:
Ասում էր ու թաշկինակը երկար սեղմած պահում արցունքախեղդ աչքերին:

ԱՆԿԱՏԱՐ ՑԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ

Պետրոսյան Հովսեփի որդի Սարգիսը գյուղում և նա սահմաններից դուրս հայտնի է եղել Ուսուբօղլի անունով: Լինելով կիսագրագետ, բայց բնատուր շնորհքի տեր մարդ, բանաստեղծություններ է հորինել ու գրել հարազատ գյուղի պատմությունը:
Ականատեսները ժամանակին պատմել են, որ նա մոլեռանդորեն նվիրված է եղել իր գործին, գիշեր-ցերեկ սոված, ծարավ ստեղծագործել է: Լինելով խոսքաշեն ու իմաստասեր մարդ, Ուսուբօղլին հանգավոր տողերով ոտանավորներ է գրել, խոսել գյուղացու դարդ ու ցավից, խարազանել մարդկանց արատներն ու չարագործությունները: Ուսուբօղլին եղել է իր ժամանակի բանասեր-խենթերից մեկը, որը միշտ երազել է անկեղծ ու ազնիվ հարաբերություններ մարդկանց միջև: Նա իր գյուղացիների հիշողության մեջ մնացել է որպես անկատար երազանքներ ունեցող անփող, անշահ մի ստեղծագործող մոլորյալ:
Արձակագիր Այվազյանը շատ էր սիրում Ուսուբօղլուն, իր և նրա միջև որոշակի նմանություններ տեսնելով: Մեծ գրողը հատկապես գնահատում էր Ուսուբօղլու անշահախնդիր նվիրվածությունը հայրենի ժողովրդին: Այվազյանն Ուսուբօղլու մեջ փնտրում էր ինքն իրեն: Այվազյանը տարբեր առիթներով, երբ լինում էր գյուղում, անպայման այցելում էր բանաստեղծ Ուսուբօղլու ավերակված տունը, որն արդեն մի խոռոչ- փլատակի էր վերածվել: Այվազյանը ժամերով կանգնում էր այդ փլատակ-խոռոչի առջև և պատկերացնում, թե ինչպես է գյուղացի բանաստեղծը նստել իր ժայռե տան դիմացի սալաքարին, մի քանի ճմրթված թուղթ սեղմել ծնկներին և ինքնամոռաց ընկել մտքերի գիրկը:
Մի անգամ վճռական ասաց վաղուց մտքի մեջ ծրագրված մի որոշման մասին.
-Նոր և հին գյուղերի սահմանաբաժան ճանապարհի վրա պետք է կանգնեցնել ՈՒսուբօղլու հուշարձան- հուշաքանդակը:
Նա մեր գյուղի Հոմերոսն է եղել:
Գյուղի այն ժամանակվա ղեկավարությունը ոչ մի կերպ չընդառաջեց նրան:
Այվազյանը տառապում էր անզորությունից:
Այդպես էլ անկատար մնաց գրողի ցանկությունը:
Այվազյանն էլ կյանքից հեռացավ որպես մի Ուսուբօղլի` դժգոհ կյանքից ու աշխարհից:

ՀԻՆ ԳՅՈՒՂԸ

Այվազյանը Հին Խնձորեսկի սիրահար էր:
Շատ էր ափսոսում, որ հին տները քանդել էին և գյուղը վերածել ավերակի: Հարյուրավոր այր-կացարաններ այժմ կույր աչքի պես նայում էին քարակարկառներից, մացառուտներից ու մոշուտներից:
Այվազյանի հայրական տունը նույնպես քանդել էին: Քարե երկհարկանի տան պատերի հետքն անգամ չկար: Նրա տեղը վիթխարի մի խոռոչ էր ու խոռոչի հետևում ժայռափոր մի քարանձավ, որ ծառայել էր որպես հացատուն: Այվազյանն այս քարանձավը մաքրել էր տվել, մուտքի մոտ փոքրիկ դուռ դրել, կողպեքով փակել:
Գրողն ամեն անգամ գալիս մտնում էր իր մանկության հացատունը, կրակ վառում թոնրի մեջ, մի հին կարպետ փռում հողե հատակին ու վրան պառկում` ձեռքերը գլխի տակ:
-Ուխա˜յ,- երեխայի նման հրճվում էր նա,- մարդ էսպես պառկեր ու պառկեր և օրերով տեղից վեր չկենար:
Եվ իրոք, շատ հաճելի էր պառկել ժայռափոր այրի մեջ: Այստեղ օդը միապաղաղ էր, շրջապատը` խաղա˜ղ, խաղա˜ղ, ժայռերը` պաշտպան, քարերը` հովանի…
պառկում ես ու մինչև ոսկորներիդ ծայրը հանգստանում:
Այվազյան գրողի համար մեծագույն հաճույք էր ճրագի աղոտ լույսի տակ գիշերներն այստեղ անցկացնելը…
-Եթե դրախտ կա, դրախտը հենց սա է,- երանության շեշտով բացականչում էր նա,- քաղաքների դժոխքից հետո` գյուղական այս դրախտը:
Եվ Այվազյանը թողած քաղաքների խայտաբղետ շքեղությունները, առողջարանների շվայտ հաճույքները, գալիս ու իր երանավետ հանգիստն անցկացնում էր իր ժայռե պատերով տան մեջ:

ԿՅԱՆՔԻ ՈՒ ՄԱՀՎԱՆ ՄԱՍԻՆ

Այվազյանն ամեն ինչում անկեղծ էր: Ինչի մասին էլ խոսում էր, խոսում էր առանձին ներշնչանքով, համոզմունքով, սրտի խորքից: Մի օր խոսք բացվեց կյանքի ու մահվան մասին:
-Կյանքում ինչը որ ծնվում է, — ասաց նա,- պիտի մեռնի: Մեռնի` բնության սահմանած օրենքներով: Այդ պատճառով էլ պատերազմը հակաբնական բան է: Երկար ապրել, չի նշանակում շատ ապրել: Երկար ապրել նշանակում է իմաստավոր ապրել, լիքը ապրել:Կյանքի ու մահվան թեման գրողի սիրած թեմաներից էր: Ուստի փիլիսոփայում էր` ներքին հուզում դնելով ձայնի մեջ:
-Թերատ ու կիսատ-պռատ կարող ես հարյուր տարի ապրել, ու՞մ է հարկավոր: Մարդ պիտի մի քիչ ջահել մեռնի, որ ազիզ լինի, որ շիրիմի վրա կարգին լաց լինող լինի: Թե չէ, դառնում են հարյուր տարեկան, ոտքից-ձեռքից ընկնում, արժեզրկվում…
Պիտի ապրես այնքան, ինչքան անհրաժեշտ ես կյանքին, պիտի մեռնես այնպես, որ զգան կորուստդ ու կորստիդ չափը:

ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳՅՈՒՂԸ

Գրողը նոր գյուղատեղում` մի բարձունքի վրա կառուցեց իր տունը, բայց նոր գյուղը չէր սիրում, սրտովը չէր:
-Տունս այստեղ եմ կառուցել մի քանի պատճառով, նախ` որ այս բարձունքից նայեմ դեպի հին գյուղը, երկրորդը` որ այստեղից երևում են մեր Հադրութի սարերը, երրորդը` որ տեսնեմ հեռվում շողացող Արաքսի արծաթե գոտին և չորրորդը` որ աչքիս առջև լինի հորիզոնի կամար-կապույտը:
Սուրեն Այվազյանը խելագարվելու չափ սիրում էր Հին գյուղը: Նա ամբողջովին Հին Խնձորեսկինն էր ու չէր կարողանում հաշտվել նոր գյուղի գոյության հետ:
-Նոր գյուղում,-ասում էր նա,- ամեն ինչ նոր է, երկհարկանի տներ իրար նման, ուղիղ ու ձիգ փողոցներ` իրար նման, տանիքներ` կարմիր, սպիտակ` իրար նման, մեծ ու լուսավոր պատուհաններ` իրար նման…
Մի տուն, մի այգի տեսար, հերիք է, մյուսները տեսնելու կարիք չկա: Հին գյուղը զանազանակերպության վիթխարի պատկերասրահ-թանգարան է: Այստեղ ոչ մի բան մյուսին նման չէ: Այստեղ ամեն ինչ բնության նման է, բնական է, ամեն ինչ եզակի, է, առանձնահատուկ:
Հին Խնձորեսկն Այվազյանի համար աշխարհի մեծագույն հրաշալիքներից էր և ինքն իրեն հպարտ էր զգում, որ ծնվել է Խնձորեսկի ամեհի ձորում` մի գլխապտույտ քարափի վրա:

ՀՈՒՇԻ ՄԻ ՊԱՏԱՌԻԿ

Ես արդեն ձևավորված գրող էի, — պատմում էր Այվազյանը,-սակայն մորս համար մնում էի դեռ նախկին երեխան: Չարի, բարու, աշխարհի ու մարդու բախտի մասին մայրս ինձնից բան չէր հարցնում: Ինձ չէր հավատում: Գյուղում մի ինքնուս բուժակ կար: Մայրս նրա ասածներին էր հավատում: Նրանցից էր հարցնում իր չիմացածները:
Էս բուժակն էլ հաճախ էր գալիս մեր տուն` մորս գլխացավը բուժելու համար: Յոդի մի սրվակ ուներ: Ինչ հիվանդություն էլ լիներ, բամբակը յոդի մեջ թաթախում էր ու քսում հիվանդ տեղին:
-Վա՛յ, Մուխա՛ն, էս ի՞նչ արեցիր, որ գլխիս ցավը կտրեց,- ասում էր մայրս ու մեծ հավատով նրան հարց տալիս.
-Մուխա՛ն, բա էս աշխարհի վերջը ի՞նչ ա լինելու…
Մուխանը ոլորում էր բեղը, իմաստունի տեսք ընդունում:
-Բոխճա՛, դեռ պարսիկ բանաստեղծ Խաադի-Բուդին ա ասել…Ես իսկույն մտածում էի, ո՞վ է այդ Խադի Բուդին, որի մասին լսած չկամ, հնարում է էս մարդը , թե՞ իրոք այդպիսի բանաստեղծ կա: Մուխանը կարծես փարատում էր իմ կասկածները և հաստատուն ու անվիճելի կրկնում.
-Բա ո՞նց, պարսիկ բանաստեղծ Խաադի-Բուդին ասել է` աշխարհը էսպես եկել է, էսպես էլ պիտի գնա˜…
-Ըտենց ա, քեզ մատաղ, ըտենց ա,- խոր հավատով ու հառաչանքով ասում էր մայրս:
Իսկ ես մի կողմ քաշված` չէի կարողանում զսպել ծիծաղս: Հո չէի կարող խեղճ մորս ասել, որ այդպիսի բանաստեղծ չկա աշխարհում:

ԱՎԻԿԸ

Ավիկը Այվազյանի Հռիփսիմե կնոջից է:
Անունը Ավետիք էր դրել, բայց փաղաքշաբար Ավիկ էր ասում:
-Ավետիք եմ դրել, որ մեծ վարպետին ամեն օր հիշեմ,-ասում էր գրողը:
Որտեղ գնում էր, Սուրեն Բախշիևիչը Ավիկին էլ հետն էր տանում:
-Հարազատ երեխա ունենալն էլ մի կրակ է, — ասում էր, — քայլում է` դու էլ հետն ես քայլում, ուտում է` դու էլ հետն ես ուտում, լաց է լինում, դու էլ հետն ես լաց լինում… Չգիտես ի՞նչ է կատարվում քեզ հետ, միայն զգում ես, որ էությունդ քեզնից հեռու մեկի մեջ ամփոփված քայլում է…

ԱՄԵՆ ՄԵՌՆՈՂԻ ՀԵՏ

Եզակի ազնիվ ու բյուրեղյա մարդ էր Այվազյանը:
Մարդ էր մեռնում, ինքը տառապում էր, թեկուզ մեռնողին չէր ճանաչում: Իսկ եթե գիտեր, ճանաչում էր, քիչ էր մնում տխրությունից շնչահեղձ լինի:
-Բա այդպիսի մարդն էլ կմեռնի՞, հառաչում էր նա անսահման ափսոսանքով:
Մայրաքաղաքից հաճախ գալիս էր իր ծննդավայրը, հայրենակիցներին հավաքում գլխին և առաջին հերթին հարցուփորձ անում մեռնող-ապրողից:
-Վարպետ Օհանն է մահացել, Սուրեն,- ահազանգում էր մեկը:
Գրողը մռայլվում էր, խոր շունչ քաշում.
-Ի՞նչ իմանամ է՛, ամեն մեռնողի հետ մի քիչ էլ ես եմ մեռնում:

ՄԱՀԱՊԱՏԻԺ

Իր տեսած լսածի, տպավորությունների, հանդիպումների և առանձին մարդկանց մասին հաճախ էր կիսվում իր այն մտերիմների շրջապատում, որոնք կարող էին հասկանալ իրեն:
-Սարսափելի ջղայնանում եմ, երբ բթամիտներից մեկը փորձում է ինձ խելք սովորեցնել,- ասում էր «Խիղճը», «Գարունս ձյուների տակ», «Բարի առավոտ», «Առավոտ լուսո», «Տուր ձեռքդ, կյանք», «Ճակատագիրն հայոց» գրքերի հեղինակը: — Խելք սովորեցնելը դեռ ոչինչ, բայց երբ սկսում են գնահատել քեզ ու քո ստեղծագործությունները… Մահապատժի ենթարկեն դրանից լավ է:
Ոնց որ տեղում գնդակահարեն քեզ…

ՍՅՈՒԺԵ

Սեղանին եփած հավ է, հաց ու պանիր, կանաչեղեն:
Գրողը լուռ ուտում է: Ես զգում էի, որ նա իր մտքերի հետ է: Ես էլ չէի խոսում, չէի ուզում նրան խանգարել: Լռությունը խզեց ինքը, գրողը:
-Զարմանալի մարդիկ են, -ասաց,- գալիս են ու իրենց գլխով անցածները պատմում ու նրանց թվում է, թե այդ բոլոր մանրուքները հետաքրքիր են ինձ համար:
-Գրող մարդ ես է˜, գրիր, -ասում են, — սյուժե˜ է, սյուժե˜…
Կարծես սյուժե չկա… ես իմ ծրագրերի չնչին տոկոսը չեմ հասցնում հանձնել թղթին, իսկ սրանք` սյուժե է˜, սյուժե˜…

ՄՆՈՒՄ Է ԾԻԾԱՂԵԼ

Գրողն ինքն իրեն բարձրաձայն տրտնջում է.
-Գալիս են թե` ընկեր Այվազյան, թերթում այսինչ բժշկի մասին մի բան գրիր, երեխայիս բուժել է: Ախր, ասում եմ հարգելի ընկեր, ես ուրիշ գործերով եմ զբաղված, դա իմ գործը չէ… ու հրաժարվում եմ: Մեկ էլ հետևիցս լսում եմ այսպիսի քրթմնջոց:
-Էլ ի՞նչ գրող, որ մի հոդված էլ չի կարող գրել:
Ինձ մնում էր ծիծաղել:

ԷԼ Ի՞ՆՉ ԳՐՈՂ

Այվազյանը հաճելի զրուցակից էր: Ժամերով խոսեր` չէիր հոգնի: Ասածները իմաստալից էին, խորն ու հետաքրքիր: Հաճախ էր դիպուկ բնութագրումներ անում` անձնական խնդիրներից միանգամից անցնելով հասարակական ընդհանրացումների: Երևույթի խորությունը յուրովի զգալու բացառիկ ընդունակություն ուներ:
Մի անգամ ահա ինչ պատմեց.
-Գյուղացի իմ հայրենակիցներից մի քանիսին, որ եկել, շրջապատել էին ինձ, ասացի, որ նորակառույց իմ տան տանիքը պիտի ծածկեմ:
Ասացին.
-Է, ծածկիր:
Ասացի.
-Փող չունեմ:
Ասացին`
-Էլ ի՞նչ գրող, որ փող չունես:

ՍԵՎ ՀԱՑ ՈՒՏՈՂԸ

Շաքարախտով հիվանդ էր: Բժիշկները խորհուրդ էին տվել սև հաց ուտել: Գրողն հաճախակի էր սև հացով մածուն ուտում: Շատերը հասկանում էին գրողին: Այնուամենայնիվ գտնվեցին մարդիկ, որոնք սկսեցին իրար ականջի փսփսալ.
-Գրող մարդ է, բայց սև հաց է ուտում:

ԳՈՆԵ ՄԵԿ ԱՆԳԱՄ

Որբ մի աղջկա համար միջնորդել էր ինստիտուտ ընդունվելու: Գիտեր, որ դպրոցը գերազանց գնահատականներով ավարտած, խելոք աղջիկ է: Մի քանի օրից հետո իմանում է, որ աղջիկը չի ընդունվել: Գրողը սաստիկ ջղայնացել էր աշխարհի ու մարդկանց վրա: Գնացել էր, մտել ինստիտուտի ռեկտորի աշխատասենյակը և ասել.
-Աշխարհը շու՞ռ կգար, եթե մեկ անգամ գոնե արդար լինեիք:

ՀԱՐՍԱՆԻՔՈՒՄ ՈՒՐԻՇ ԲԱՆ Է

Զաքար անունով մեկը բանաստեղծությունների տետրով ներկայանում է գրողին և մի երկու ոտանավոր կարդալուց հետո հպարտորեն ասում.
-Հը, ո՞նց էր:
-Դե, պիտի մշակել, ուղղել, տեսքի բերել,- կմկմում է Այվազյանը` չցանկանալով միանգամից ասել, որ բանի պետք չէ:
Գրողի դժգոհությունը չկամության վերագրելով` բանաստեղծը փորձում է ընդգծել իր տաղանդը.
-Հարսանիքում կարդացել եմ, ժողովուրդը շատ է հավանել, ընկեր Այվազյան:
-Ա՛յ հարսանիքում ուրի˜շ բան է,- բացականչում է գրողը, — գրիր և հարսանիքներում շարունակիր կարդալ:

ԲԱ ԷՆ ԱՐԱՆՔԸ

Սուրեն Բախշիևիչը գալիս, գյուղամիջում կանգ էր առնում, խոսքի բռնվում գյուղի տարեցների հետ: Ամենատարեցը Աղամին Թևոսն էր, հարյուր տասնհինգ տարեկան: Էդ տարիքում զարմանալիորեն լավ տեսնում էր ու լավ լսում:
Գրողը դիմում է նրան.
-Անցած- գնացածներդ հիշու՞մ ես, Թևոս դայի:
Հիշում եմ, բա ո՞նց, էսօրվա նման հիշում եմ, -աշխուժանում է Թևոսը:
-Ինչ հիշում ես, պատմիր:
-Սուրե՛ն, դե երեխեք էինք, լողանում էինք էդ ջրերում, ձյուն-ձմռանը տկլոր-մկլոր խաղում էինք էդ կտուրների վրա, գառ ու ուլ էինք արածացնում… հետո մտանք կոլխոզ ու հանկարծ սկսվեց պատերազմը: Հիմա էլ էստեղ նստած թզբեհ եմ գցում…
-Գրողն ընդհատում է նրան.
-Երեխա ժամանակդ հիշեցիր, հետո անցար պատերազմին, Թևոս դայի, բա արա՞նքը…
-Արանքը չեմ հիշում, Սուրեն:
Գրողը ժպտում է.
-Թևոս դայի, էդ արանքն է, յոթանասուն-ութսուն տարի է:

ԶԱՆԳԵԶՈՒՐԻ ՀՈՄԵՐՈՍԸ

Վաղերը գյուղի բանիմաց մարդկանցից մեկն է, փորձված, կյանք տեսած մարդ: Գրողը զրուցում է նրա հետ:
-Վաղե՛ր, աշխարհ տեսած, խելոք մարդ ես, ինչ կարծիքի ես գրքերի մասին:
-Զարմանալի բան է գիրքը, Սուրեն,- ոգևորվում է Վաղերը,- գիրքը մարդու կենսագրությունը չի է˜, ժողովրդի կենսագրությունն է: Այ, եթե մեր մասին գրքերում չգրվի, մի քանի տարի հետո անհետ կկորչենք, երանի այն մարդուն, որ մտնում է գրքի մեջ: Գրիր մեր մասին, Սուրեն, իմ , քո , նրա մասին: Շիրմաքարերը չեն դիմանա, բայց գրքերը կդիմանան: Հրաշք են գրքերը:
Հոմերոսի շիրմաքարը չկա, բայց նրա գիրքը հասել է մեզ:
Դու էլ պակաս Հոմերոս չես, Սուրեն:

ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՃԱՐԸ

-Ի՞նչ ես կարծում, Վաղեր, ինչի՞ մասին պիտի գրի գրողը, որ ժողովրդի սրտով լինի:
-Գրքերում, Սուրեն, սուրբ բաների մասին պիտի գրվի, որ մարդիկ կարդան, հիանան, զարմանան: Էդ գիտությունը, տեխնիկան, էդ ատոմն ու արբանյակը ժողովրդից հետո է, Սուրեն: Գրիր ժողովրդի մասին:
Օրեր հետո Այվազյանն իր նոթատետրում պիտի գրեր.
«Ես հավատացյալ չեմ: Բայց այնքան հարմար, խելոք ու գեղեցիկ է ստեղծված այս աշխարհը, որ սկսում եմ հավատալ Աստծո արարչագործությանը: Արարչագործությունն ինքը այնքան զարմանալի չէ, որքան այդ արարչագործության տիրակալը, որ մարդ է կոչվում: Ամենահասարակ մարդու մեջ էլ թաքնված գոյություն ունի բնության հանճարը»:

ԱՐԵՎԴ ԿԾԵՄ, ՍՄԲԱՏ

-Հովիվ եմ, մեր սարերում ոչխար եմ պահում, — պատմում է Թունունց Սմբատ դային: Խոտը պակաս տարի է: Ոչխարները սոված են մնում , հազիվ են մնում ոտքի վրա: Լղարել, ամեն մեկը մի չոփ է դարձել: Մահակիս հենված` արածեցնում եմ ոչխարը:
Ոչխարի հալը տեսնում, սիրտս մղկտում է:
Անասելի ջղայնացած եմ:
Հանկարծ շներս վրա են տալիս… Սա ի՞նչ է… մեկ էլ նկատում եմ, որ ճամփի փոշու միջից թավալվելով դեպի մեզ է գալիս գորշակապույտ մի «Վիլիս»: Տո՛, սրանք որտեղի՞ց ծլեցին, էս նեղ ժամանակ: Տեսնես ինչն է պակաս: Ջղայնանում եմ, բայց մահակն ուսիս դժկամորեն ընդառաջ գնում: Շներս էլ իմ հետևից գալիս և իսկույն շրջապատում են «Վիլիսը: Ես, իհարկե, կարող էի շներին հեռացնել, բայց չեմ անում: Մտածում եմ` թող մի քիչ վախենան, շատ են մեծ-մեծ խոսում, թող սարի հոտն առնեն…
Տեսնում եմ, որ հյուրերը «վիլիսի» մեջ կուչ են եկել և վախենում են դուրս գալ: Մտքիս մեջ ծիծաղում եմ սրանց վրա: Էդպես կվախենաք է˜, հասարակ մի չոբանից: Իսկ շներս կարծես հասկանալով ինձ, ավելի են գազազում:
Վերջապես մեկը ապակու հետևից հասկացնում է ինձ, որ շներին հեռացնեմ: Ես ավելի եմ մոտենում, հենվում մահակիս և սառը հայացքով նայում «Վիլիսի» ներսը: Անծանոթ մարդիկ են, բոլորն էլ փողկապավոր, լայնեզր գլխարկներով: Թողնում եմ, որ շներն ավելի կատաղի հաչեն: Անծանոթ հյուրերս ավելի են կուչ գալիս, կծկվում, սփրթնած դեմքերով նայում ինձ: Բացում եմ «Վիլիսի» դուռը, զննում այցելուներիս տագնապած դեմքերը և բարձր-բարձր ասում.
-Հարգելի հյուրեր, բարով եք եկել, բայց որպեսզի շները հեռանան այստեղից, դուք պետք է հանեք ձեր գլխարկներն ու փողկապները: Շներն այդ պատճառով են գազազում:
Տեսնեիք, թե ինչ արագությամբ իմ փողկապավոր հյուրերը կատարեցին իմ հրամանը: Դա ինձ անսահման հաճույք էր պատճառում: Քմծիծաղս հազիվ զսպելով` շներին հեռացրի ասպարեզից: Հյուրերս իրար հետևից դուրս եկան մեքենայից` գլխաբաց, վախվորած: Ես դեռ ինձ այդքան հզոր չէի զգացել:
Ախր սարերի տերը ես էի և ոչ թե սրանք, որ փողկապները ճմռել դրել էին ծոցներում և խեղճ-խեղճ կանգնել դիմացս:
Դե հիմա գնացեք ու մեզ` հովիվ-սարվորներիս զարմացրեք ձեր փողկապներով ու էդ լայն գլխարկներով: Մտքի մեջ չարախնդում էի ես, մեկ էլ նայեցի տեսնեմ նրանցից մեկը քթի տակ ժպտում է:
Աստված իմ, այս ինչ հիմարություն եմ արել ես, ախր սա մեր Սուրեն Այվազյանն է: Ու ես միանգամից թևաթափ եմ լինում: Քիչ է մնում գետինը մտնեմ: Ախր նա մեր սիրելի Սուրենն է: Ես ինչպես պիտի հիմա նայեմ նրա աչքերին, լսողն ի՞նչ կասի:
Մեղքը քավողի խեղճությամբ գնում, մոտենում եմ նրան, որ ներողություն խնդրեմ, իսկ նա կանգնել է դիմացս ու ժպտում է:
-Ես չգիտեի, որ դու այստեղ ես, ընկեր Այվազյան, դե չէի նկատել, ի՞նչ անեմ:
Սուրեն Բախշիևիչը ձեռքը մեղմորեն դնում է ուսիս և բարձրաձայն ծիծաղում:
-Սմբատ, էս քաղաքացիներին լավ խաբեցիր: Նրանցից մեկն էլ դերասան է` Արմեն Խոստիկյանը: Նա չէր կարող քեզ նման խաղալ: Դու անթերի կատարեցիր քո դերը:
Ասում է ու ծիծաղում, ոնց է ծիծաղում:
Իսկ ես անհարմար զգալուց չեմ կարողանում ծպուտ հանել:
-Տեղն էր դրանց, էդ քաղաքացիներին, այդպես էլ պետք էր, հոյակապ էր:
-Սուրեն Բախշիևիչ, ախր դու էլ հանեցիր քո փողկապը, անհարմար էր:
Գրողը շարունակում էր ծիծաղել:
-Ոչինչ, Սմբատ, ես էլ նրանց հետ քաղաքից եմ եկել: Ամա խաբեցիր հա˜: Ապրես, կյանքումս դեռ էսքան ծիծաղած չկամ:
Շուտով գյուղի նախագահն էլ եկավ ֆերմայի վարիչի հետ:
Սեղան սարքեցինք պատվավոր հյուրերի համար: Խորովածի ախորժագրգիռ բույրը տարածվել էր սարով մեկ: Հյուրերն ուտում էին մեծ ախորժակով:
Խորովածի ամեն մի պատառ բերանը դնելիս Սուրեն Բախշիևիչը նայում էր ինձ ու ծիծաղում.
-Արևդ կծեմ, տղա ես է˜, տղա:
Իսկ հյուրերին ասում էր.
-Կերեք, կերեք, քաղաքացիներ, շները շատ են հեռու, չվախենանք:
Ձեզ հալալ լինի մեր սարն էլ, մեր սարի խորովածն էլ:

ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ ՃԱՐՊԻԿ ՄԱՐԴԻԿ

Գորիսի մանկավարժական ինստիտուտի ուսանողների հետ հանդիպում է: Ամենուրեք ողջագուրանքներ են, բարեմաղթութուններ, ելույթներ: Վերջում շնորհակալության խոսք է ասում արձակագիրը: Նա խոսում է գրքերից, իր գրքերի հերոսներից, կյանքից, մարդկանց արարքներից:
Խոսքի բնույթի համապատասխան մեկ ժպտում է գրողը, մեկ մթնում, մռայլվում: Մի տեղ, ելույթի ընթացքում, արձակագիրն ավելի մռայլվեց, երբ ասաց.
-Զարմանալի ճարպիկ մարդիկ են լինում կյանքում, որոնք հանճարեղորեն կարողանում են համաշխարհային հարցերը հարմարեցնել իրենց շահերին:

ԳԻՆԻՆ

Այվազյանը հյուր է գնում գյուղխորհրդի նախագահ Արամի տունը: Տանտիրուհին` Լուսիկը, ճոխ սեղան է պատրաստում, բայց պատահաբար գրողի առջև դնում թույլ, տհաճ հոտով գինին: Արամը լցնում է բաժակները:
-Փա˜հ-փա˜հ, այս ինչ հրաշք գինի է, — խմելուց հետո ասում է Այվազյանը:
Արամը դեմքը խոժոռում է ու կնոջը հասկացնում, որ անպետք գինին տանի, ուրիշ գինի դնի սեղանին: Տանտիրուհին նոր գինի է բերում: Գրողն այս անգամ խմում ու ոչինչ չի ասում: Արամը չի համբերում, ասում է.
-Սուրե՛ն, էն վատ գինին խմեցիր` Փա˜հ-փա˜հ ասացիր, իսկ այս մեկի մասին ոչինչ չասացիր, ինչու՞:
-Այս մեկն արդեն Արամ , առանց փահ-փահի էլ է խմվում, ավելորդ տեղը ինչու գովեմ:

ԵԼՈՒՅԹ ՄՈՍԿՎԱՅՈՒՄ

-Մոսկվայում եմ,- պատմում էր Այվազյանը,- Գորկու անվան այգում, հավաքվել են տարբեր ազգերի գրողներ, արվեստագետներ, մտավորականներ, չքնաղ տեսքերով կանայք, ձիգ ու կոկ հագնված տղամարդիկ:
Ես մի կողմ քաշված` ճնշվում եմ ինքս ինձ: Չգիտեմ ինչու մենակ, խեղճ ու աննկատ եմ զգում ինձ:
Տարբեր մարդիկ ելույթներ են ունենում: Խոսում են շեկ ու սև, կին, տղամարդ, խոսում են սահուն, գեղեցիկ, ու ես զարմանում եմ, թե որտեղի՞ց են այդ մարդիկ գտնում այդքան դիպուկ, իմաստալից մտքեր ու բառեր: Մեկ ել հանկարծ ականջիս է հասնում կանացի մի զիլ ու խրոխտ ձայն.
-Ձայնը տրվում է հայ անվանի արձակագիր Սուրեն Այվազյանին:
Միայն այն գիտակցությունից, որ խոսքն իմ մասին է, ես ցնցվում եմ, քրտինքը տալիս է վրաս: Աստված իմ, ի՞նչ պիտի ասեմ: Լարվածությունից գլուխս պտտվում է, աչքերս մթնում են, ու ես կարծես երազի մեջ գնում եմ դեպի ամբիոնը: Խոսում եմ ու չեմ գիտակցում ինչ եմ ասում, կարծես ինչ-որ հեռու տեղից ինքս լսում եմ իմ ձայնը.
-Ծնվել եմ Հայաստան երկրի հեռավոր մի գյուղում: Հայրս շուտ է մահացել: Ես որբ եմ մեծացել, ու ոչ ոք չի ասել.
-Ես քեզ սիրում եմ:
Մայրս լվացք անելով է մեծացրել ինձ: Ես ոտաբոբոիկ եմ գնացել դպրոց ու ոչ ոք ինձ չի ասել.
-Ես քեզ սիրում եմ:
Գրքեր եմ գրել մի քանի ու սիրել եմ անսահման իմ գրքերի հերոսներին, բայց նրանցից և ոչ մեկը ինձ չի ասել.
-Ես քեզ սիրում եմ:
Քանի-քանի անգամ եմ կանգնել իմ հայրենի գյուղի ժայռակոփ վիհերի ու անդունդների վրա ու գոչել ամբողջ ձայնով.
-Լեռներ իմ հայրենի, ձորեր իմ հարազատ, սարեր իմ վեհ ու վսեմ, ես սիրում եմ ձեզ:
Միայն սարերը, միայն ձորերն են արձագանքել ինձ.
-Մենք քեզ սիրում ենք…
Չգիտեմ խոսքս ստացվեց, թե ոչ, բայց իմ ականջներում որոտացին հավանության բացականչություններ: Ամբողջ Գորկու անվան այգին ծափահարում էր ինձ: Ու ծափահարությունները դեռ չդադարած, հանկարծ բազմության միջից մի չքնաղ տիկին անջատվեց ու վազելով եկավ հասավ ինձ ու ականջիս շշնջաց.
-Ես քեզ սիրու˜մ եմ…

ԱՎԵԼԻ ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ

Քաղաքից նոր էր եկել` իջանք Հին գյուղի ձորը: Ճանապարհին ինքն իրեն բարձրաձայն խորհում էր.
-Հետո էլ ասում են մի բան, որ շատ ես տեսնում, դառնում է սովորական, նույնիսկ` ձանձրալի:
Սուտ է:
Էս մեր Խնձորեսկը հարյուր, հազար անգամ տեսել եմ, բայց ամեն անգամ տեսնելիս նոր ձևով եմ հուզվում: Ոչ միայն սովորական չի դառնում, այլև ամեն անգամ տեսնելիս ավելի արտասովոր, ավելի սիրելի ու ավելի զարմանալի է դառնում:

ՕՎԿԻԱՆՈՍԸ

Այս անգամ հարց տվի Սարոյանի մասին, միանգամից ասաց.
-Չեմ կարողանում իմ մեջ տեղավորել նրա մեծությունը, դա իմ ուժերից վեր է: Փոքր ջրավազանը, որ դիմացդ է, ամբողջությամբ տեսնում ես, ըմբռնում, հասկանում: Լիճն էլ թերևս` ափը երևում է:
Դե արի ու ընկալիր օվկիանոսը: Չես կարող: Վիլյամ Սարոյանը` օվկիանոս է, մեծ, անկրկնելի, անըմբռնելի ու անբռնելի…

ՀՐԱՇՔԸ

Այվազյանը հիացած, վերացած նայում է մի վարդի թփի.
-Սա հրաշք է: Հետո էլ ասում են, թե գրողները չափազանցնում են: Ոչ չափազանցը բնության մեջ է, բնականն է չափազանցը… Դե արի բառեր գտիր ու նկարագրիր այս հրաշքը: Չես կարող: Բառապաշարդ չի հերիքի: Ոչ Տոլստոյ, ոչ Սարոյան, ոչ էլ…. չեն կարող: Ոչ ոք չի կարող…
Այս հրաշքը բառերով նկարագրել անհնարին է, սա աննկարագրելի է:

ՄԵԾԵՐԻ ՏԱՐՕՐԻՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Վարարակն գետի ափին, «Ավանգարդ» կոչվող թաղամասում Այվազյանը մեկ սենյականոց բնակարան ուներ` երկրորդ հարկում:
Հաճախ էր հրավիրում ինձ զրույցի, որին ինքը լիցքաթափման ժամ էր ասում: Այս անգամ էլ հրավիրեց: Գնացի: Բարձրացա բնակարան տանող աստիճաններն ի վեր, դուռը ծեծեցի: Բացող չեղավ:
Դուռը հրեցի ներս, բացվեց: Ուրեմն` տանն է: Ներս մտա:
-Ո՞վ է, — լսեցի գրողի ձայնը:
-Ես եմ, ասացի ու նայեցի շուրջս: Սենյակում ոչ ոք չկար: Հասկացա, որ ձայնը տուալետից է գալիս: Ամեն օրվա նման սուրճ դրեցի, սպասեցի: Էլի սպասեցի: Սուրճը վաղուց սառել էր, իսկ նա տուալետից դուրս չէր գալիս: Նստեցի բազկաթոռին, սկսեցի թերթել «Տուր ձեռքդ կյանք» գիրքը, որ դրված էր սեղանին: Մեկ էլ գրողին տեսա իմ գլխավերևում, պայծառ ժպտում էր:
-Մի քիչ երկար սպասեցնել տվեցի չէ՞, հուսով եմ չես նեղացել:
Պատասխանի փոխարեն միայն ժպտացի:
-Գիտե՞ս ինչ, — իր հերթին ժպտաց Սուրեն Բախշիևիչը,- այս լույսի տակ գրել չի լինում, շատ է պայծառ: Իսկ ես գրում եմ մեր պապերի մասին, քար ու քերծի հետ կռիվ տվող մարդկանց մասին, քարանձավներում ու այրերում ապրած մարդկանց մասին…
-Ուրեմն, դու՞ք…
-Հա, իհարկե, փոքրիկ սեղան եմ դրել այնտեղ, նստում եմ, մոմը վառում ու սկսում գրել: Մոմի լույսը և տուալետի նեղլիկ պատերը ինձ մրոտ անձավ են հիշեցնում:
Ես, իհարկե, չզարմացա, բայց սկսեցի մտածել մեծերի տարօրինակությունների մասին:
Նորից մի անգամ ևս համոզվեցի, որ աշխարհում բոլոր լավ բաները սկսվում են խենթությունից, իսկ բոլոր մեծերն էլ ըստ էության մի քիչ խենթ ու տարօրինակ են:

ԿՈՄՈՒՆԻՍՏ ԳՐՈՂԸ
Հիշում եմ` ասացի.
-Կոմունի՞ստ եք:
Ասաց.
-Կոմունիստ եմ, բայց ես կոմունիստների գրողը չեմ: Ես ժողովրդի, աղքատների ու արհամարհվածների գրողն եմ, տանջվածների ու տառապածների գրողն եմ:
Հետո ավելացրեց.
-Այդ պատճառով էլ մի կողմ քաշված` տառապողների հետ տառապում եմ:

ԻՄ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՄ ԿՅԱՆՔՆ Է

Մի օր հարցրի.
-Վարպետ, ո՞րն է ձեր ստեղծագործության հիմնական առանձնահատկությունը:
-Տխրությունն ու թախիծը,- ասաց` առանց վարանելու:
-Իսկ դա որևէ հիմք ունի՞:
-Իհարկե՛, ունի, իմ ստեղծագործությունը իմ կյանքն է, մյուս կողմից էլ ես ուզում եմ ապրել թշվառ մարդկանց վիճակը:

ՆԱՐԴԻՆ

Նարդի խաղալ շատ էր սիրում: Խաղում էր ինքնամոռաց ազարտով:
Մի օր ջղայնացավ, ասաց.
-Կյանքն էլ այս զառերի նման է, մեկին` իքի-բիր, մյուսին` դու-շեշ:
Թու՛:

ԳՐՈՂԻ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Մի օր խոսում էինք կանանց մասին, ասաց.
-Մահից չեմ վախենում, բայց կանացից վախենում եմ:
Ես անզոր եմ կանանց հմայքի առջև:

ԿՆՈՋ ԱՌԱՎԵԼՈՒԹՅՈՒՆԸ

-Ո՞րն եք համարում կնոջ առավելությունը, վարպետ:
-Մայր դառնալու ունակությունը… ոնց որ սատանայից միանգամից դառնա Աստված: Իսկ ինչ վերաբերվում է կնոջն ընդհանրապես, ապա կինը դադարում է կին լինելուց, երբ հեշտությամբ ձեռքից ձեռք է ընկնում: Կնոջը պետք է դժվարությամբ տիրանաս, որ արժեք ունենա:

ԽՆՁՈՐԵՍԿԸ ԵՍ ԵՄ

-Վարպետ, -ասացի, — ինչու՞ եք Խնձորեսկը այդքան շատ սիրում, ձեր ծննդավայրն է, ա՞յդ պատճառով:
Ասաց.
-Խնձորեսկը ես եմ, ինչպե՞ս կարող եմ ես չսիրել ինձ:

ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՉԸ

Իր հայրենի գյուղ Խնձորեսկի դպրոցում քննարկում էինք գրողի «Բարի առավոտ» վեպը: Ես էի ներկայացնում հեղինակին: Մի տեղ ասացի, որ արձակագիր Սուրեն Այվազյանը նաև հասարակական գործիչ է:
Հանդիպման ավարտին մոտեցավ ինձ և ասաց.
-Շնորհակալ եմ, ամեն ինչ լավ էր: Բայց կարիք չկար, որ ասեիր Այվազյանը հասարակական գործիչ է: Եթե գրող է, ուրեմն հասարակական գործիչ է:

ԱՅԼԵՎՍ ԴԱՐԴ ՉՈՒՆԵՄ

Հայրենի գյուղում առանձնատուն էր կառուցում: Ամեն ինչ համաձայնեցված էր իշխանությունների հետ: Գյուղի շինարարական բրիգադը հանձն էր առել կառուցման պատասխանատվությունը: Ծախսերի որոշ մասը և տեխնիկայի մատակարարումը կատարվում էր գյուղի իշխանության կողմից: Մնում էր լուծել վարպետներին և բանվորներին սննդով ապահովելու հարցը: Իսկ այդ մեկը ոչ ոք իր վրա չէր վերցնում: Այդ պատճառով էլ աշխատանքները դանդաղ էին ընթանում: Այվազյանն էլ գտնվում էր Հայաստանի սահմաններից շատ հեռու:
Գյուղում և Գորիս քաղաքում ապրող երիտասարդներս հավաքվեցինք ու որոշեցինք շինարարներին սննդով ապահովելու հարցը վերցնել մեզ վրա:
Գրողի առանձնատունը կառուցվեց:
Այվազյանը եկավ իմացավ երիտասարդների վերաբերմունքի մասին: Գրողն աշխարհի չափ ուրախացել էր:
-Հիմա, որ մեռնեմ էլ, այլևս դարդ չունեմ,- մի անգամ չէ, որ ասել էր նա հավաքներում, պատասխանատու ամբիոններից:

ԳՐՈՂԻ ՈՒՐԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ

Գրողի առանձնատունը պատրաստ էր` դիմացը ընդարձակ մի հողամաս, որ այգի պիտի դառնար:
Եկել էր գյուղ: Միայն տեսնել էր պետք, թե ինչքան էր ուրախացել: Կռանում, շոյում էր նորատունկ խաղողի թփերը, նստում էր տան մուտքի քարին` հայացքը` հեռուներին, վեր էր կենում, գնում պառկում կանաչների մեջ, վերցնում բրիչը և վարդատունկի տակը փորում, ցնցուղը բերում ջրում: Ոչ ոքի օգնությանը չէր դիմում, ինքն էր տան դիմացի ընդարձակության վրա հիմնում իր այգին: Փոս էր փորում, ծառ էր տնկում: Երեկոյան կողմ նստում էր բարձունքի քարակոշտերից մեկի վրա ու անվերջ նայում հեռվում լուսանկարի պես բացվող հորիզոնին:
Ու այդ պահերին ժպիտ էր կաթում նրա ճերմակաթույր բեղերից: Օրեր հետո այգին պահակող մի խաչքար բերեց ու դրեց բարձունքի վրա:

ԵՍ ԴԱՏԻ ՏԱԼՈՒ ՇՆՈՐՀՔ ՉՈՒՆԵՄ

Ես դեռ գրողին այդպես բարկացած չէի տեսել: Ուղղակի իրեն կորցրել էր: Քիչ էր մնում շնչահեղձ լիներ: Պատճառը քիչ հետո պարզվեց:
Գյուղի ամբարտավան ջահելներից մեկը մտել էր գրողի առանձնատունը և պատերի վրա անհամություններ գրել, փորագրել:
-Ախր ինչու՞ պիտի ինձ վատություն անեն, մի՞թե այդպես կարելի է ձեռք բարձրացնել անմեղության վրա:
Գրողի հոգու անդորրությունն երկար ժամանակ խախտվել էր:
Օրեր հետո պարզվեց, որ այդ քստմնելի արարքը գրողի ու նրա անվան հետ ոչ մի կապ չունի: Իմացվեց, որ դա կապված է գրողի եղբոր աղջկա հետ: Ուղղակի մի աներես ու հիմար ջահել այդ ձևով է փորձել պատժել իրեն արհամարհող աղջկան:
Ասացի.
-Սուրեն Բախշիևիչ, դատի տուր, թող պատժեն այդ ավազակ շան որդուն:
-Ախր, հասկացեք,- ասաց գրողը,- ես մարդկանց դատի տալու շնորհք չունեմ:

ՏԱՐՕՐԻՆԱԿ ՀԱՐՑ

Գրողի համար ոչ այնքան անսպասելի, որքան տարօրինակ հարց եմ տալիս.
-Վարպետ, ձեր ստեղծագործություններից ո՞րն եք ավելի բարձր գնահատում, որն է ձեր սրտին ավելի մոտ ու հարազատ:
Ասաց.-
-Բազմազավակ մարդուն կարելի՞ է ասել ո՞ր երեխայիդ ես ավելի շատ սիրում: Իմ ժառանգներից յուրաքանչյուրն էլ լույս աշխարհ են եկել դժվարին երկունքով և բոլորն էլ հավասարապես սիրելի են ինձ համար:

ԳՐՈՂԻ ԿԵՐՊԱՐՆԵՐԸ

-Վարպե՛տ,- հարցնում եմ,- ձեր կերպարները նախատիպեր ունեցե՞լ են:
-Իմ գրքերի բոլոր կերպարներն էլ այս կամ այն չափով իրական են: Բայց ում էլ նկարագրել եմ, ում մասին էլ գրել եմ, միշտ նկատի եմ ունեցել որևէ խնձորեսկցու:

ՈՒ՞Մ ՀԱՄԱՐ ԳՐԵՄ

Գրողը հարազատ գյուղում է: Վերևի թաղամասից միասին իջնում ենք դեպի դպրոց տանող ճանապարհը: Ավագ դասարանի մի խումբ աշակերտներ հայտնվում են մեր դիմաց: Գրողը զրույցի է բռնվում նրանց հետ: Խոսքը գնում է գրականության շուրջ: Ես մի քիչ հանդիսավոր ասում եմ.
-Ձեր դիմաց մեծ գրող է, «Ճակատագիրն հայոց» վեպի հեղինակը:
Կարդացե՞լ եք այդ հրաշալի գիրքը:
Աղջիկներից մեկը միանգամից անտարբեր ասում է.
-Չեմ կարդացել, գիտեք, ես հիմա Չեխով եմ կարդում:
Նկատեցի, թե ինչպես գրողը միանգամից մռայլվեց, մթնեց: Դպրոց պիտի գնայինք, չգնացինք: Ետ դարձանք տուն: Արձակագիրը շատ էր բարկացած: Ուշքի չէր գալիս: Ճիշտ է, ինչ որ հնարովի բաներով ուզում էի սփոփել արձակագրին, բայց չէր ազդում:
Սուրեն Բախշիևիչն ուղղակի տանջվում էր:
-Եթե իմ համագյուղացին իմ գիրքը չի կարդացել, ուրեմն իզուր են իմ գրքերը: Դրան նայի` Չեխով է ընթերցում, քնձռոտին տեսե՜ք… Գոնե մի հայ գրողի անուն տար: Չէ, երևի ես այլևս չգրեմ… ոչինչ այլևս չեմ գրի… ու՞մ համար գրեմ…
Գրողն ուղղակի փշրված էր ու փշրված տրամադրությամբ էլ մեկնեց մայրաքաղաք:

ՀՈԳԵՀԱՅՐԸ

Այվազյանը հաճախ էր լինում Ղարաբաղում: Շատ ջերմ հարաբերություններ կային Այվազյանի և Ղարաբաղի գրողների միջև:
Ղարաբաղը պաշտում էր Սուրեն Բախշիի Այվազյանին:
1974թվականին, սեպտեմբերի 24-ին Խնձորեսկում հանդիսավոր հանդիպում էր Ղարաբաղի գրողների հետ: Գյուղի 400 տեղանոց ակումբի դահլիճում ասեղ գցելու տեղ չկար: Հանդիպմանը մի քիչ ուշացած Այվազյանը նստած էր դահլիճի երրորդ շարքի մի անկյունում:
Հանդիպումը բացեց շրջկոմի առաջին քարտուղար Արամ Հարությունյանը: Բուռն ծափահարություններից հետո խոսք վերցրեց ամբիոնում նստած ղարաբաղցի բանաստեղծ Գուրգեն Գաբրիելյանը:
-Ահա, այստեղ դահլիճում,- ասաց նա,- նստած է Ղարաբաղի գրողների հոգեհայրը:
Բոլորը շուռ եկան դեպի արձակագիր Այվազյանը: Թնդացին բուռն ծափահարություններ: Ժողովուրդը պահանջեց, որ Այվազյանը ամբիոն բարձրանա: Այվազյանին նստեցրեցին Ղարաբաղի գրողների կենտրոնում: Ինչ-որ մեկը լուսանկարչական ապարատն ուղղեց դեպի բեմ:

ՎԱԹՍՈՒՆԱՄՅԱԿԻՆ

Գրողի վաթսունամյակն էր: Լեփ-լեցուն էր Գորիս քաղաքի թատրոնի շենքի դահլիճը: Զեկուցող Ռաֆիկ Պետրոսյանը խոսեց սիրված գրողի կյանքի ու գործունեության. ստեղծագործական առանձնահատկությունների մասին: Ելույթ ունեցողները դրվատանքի խոսքեր ասացին Այվազյանի գրողական խառնվածքի, մարդկային արժանիքների մասին:
Վերջում շնորհակալության խոսքով հանդես եկավ Այվազյանը: Ջերմորեն ու սրտանց խոնարհվելով իր ընթերցողների և դահլիճում գտնվող մարդկանց առջև, նա մասնավորապես անդրադարձավ այն կոմունիստ ղեկավարներին, որոնք իրենց բյուրոկրատական բարձունքներից խեղդում են գրողին, նրան դնում որոշակի շրջանակների մեջ: Շրջկոմի քարտուղարը, որ նստած էր Այվազյանի մոտ, քաշեց գրողի փեշը, հասկացնելով, որ չի կարելի այդպիսի բաներ ասել: Դա ավելի բորբոքեց գրողին, բարկությամբ ետ քաշեց պիջակի փեշը և ասաց.
-Այ այստեղ քաշում են փեշս, որ լռեմ, որ քննադատելու փոխարեն գովաբանեմ պարոնայք կոմունիստներին, սակայն կտեսնեք` գալու են ժամանակներ, երբ ժողովուրդը չի լռելու: Ես համոզված եմ, որ գալու է կոմունիստ բյուրոկրատ- վարչարարների վերջը:
Դահլիճը պայթեց ծափահարություններից:
Միայն շրջկոմի ընկերները դժգոհ հեռացան դահլիճից:

ՍԻՐՏՍ ՑԱՎՈՒՄ Է, ՀՈԳԻՍ ՉԻ ՀԱՇՏՎՈՒՄ

Ինձ հետաքրքիր էր նաև գրողի աձնական կյանքի հետ կապված երևույթների մասին իմանալ, բայց արձակագիրն ընդհանրապես խուսափում էր այդպիսի հարցեր շոշափելուց: Ես գիտեի, որ նա դժգոհ է իր առաջվա կնոջից ունեցած երեխաներից: Բացի Ավիկից նա երկու աղջիկ ու մի որդի էլ ուներ Նաիրի անունով: Կնոջից բաժանվելուց հետո աղջիկները և Նաիրի որդին մեծացել էին հոր աչքից հեռու: Գրողը երեքի վարքից ու վարվեցությունից էլ դժգոհ էր: Նա իր հայրական ողջ սերը տվել էր իր միակ խելոք բալիկին` Ավիկին :
Մի օր խոսք եղավ աղջիկների և Նաիրի որդու մասին, գրողն այսպես ասաց.
-Սիրտս ցավում է, բայց հոգիս չի հաշտվում նրանց հետ:

ՓՇՈՏ ԲՆԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ

1981թ. մայիսի 19-ը: Գրողի թաղումն էր: Կատարել էին գրողի ցանկությունը` «ինձ կթաղեք Զանգեզուրում»: Տեղական իշխանությունները, հարազատները որոշել էին գրողի դին հողին հանձնել Խնձորեսկի իր առանձնատան բակում. փառահեղ բարձրունքի վրա: Բարձունքը բոլորող տափարակում կանգնելու տեղ չկար: Գրողին վերջին հրաժեշտը տալու համար ժամանել են գրողներ, արվեստագետներ, բազմահազար բնակիչներ: Սիրելի գրողին դեպի հավերժություն ճանապարհելու համար եկել էր ամբողջ Գորիսը, հայրենի գյուղի ողջ բնակչությունը:
Դամբանական իրենց խոսքն են ասում Սերո Խանզադյանը, Մկրտիչ Սարգսյանը, Գուրգեն Գաբրիելյանը…
Բանաստեղծ Վազգեն Տալյանը իր հակիրճ մահախոսականում ասում է.
-Փշոտ բնավորություն ուներ Սուրենը ու մինչև վերջ էլ փշոտ մնաց:
Նեղացած ու խռով գնաց նա այս աշխարհից:

ԻՄ ԴԺԲԱԽՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Խնձորեսկը ընդարձակ այգիներ ունի: «Այնախուլ» կոչված այգին գյուղում ամենահայտնին ու ամենահարգին է: Այդ այգին գտնվում է գյուղից շատ ներքև` 700-800 մետր բարձրության վրա, որտեղ ամեն տեսակ պտուղ աճում ու բերք է տալիս: Այգին հռչակված է հատկապես իր գինիով և թուզ ու նուռով: Այվազյանն իր որսի ճանապարհին հաճախ էր լինում այստեղ: Այդ օրը միասին էինք: Թուզ էինք ուտում: Նայում եմ` տեսնեմ գրողը տխրել է: Հարցնում եմ պատճառը: Սկզբում չի խոսում, հետո նայում է աչքերիս մեջ ու ասում.
-Այ մենք հիմա թուզ ենք ուտում, առանց մտածելու, որ մեկը կա, որ թուզ ուտելու կարոտ է:
-Բայց ի՞նչ կարող ենք անել, վարպետ, թուզ չուտե՞նք:
-Չգիտեմ, ես ինձ դժբախտ մարդ եմ համարում:
-Ի՞նչու:
-Կարծում ես ամեն թուզ ուտող զգու՞մ է, որ որևէ մեկը թուզ ուտելու կարոտ է: Իմ դժբախտությունը այդ զգալու մեջ է:

ՉԳՐԵԼ` ՉԻ ԿԱՐԵԼԻ

-Վարպե՛տ, պատահե՞լ է մի օր, որ չեք գրել:
-Չէ՛, եթե պատահեր, ես ինձ դժբախտ կզգայի, ասենք` մի օր, երկու օր չուտել կարելի է, բայց չգրել… Գրելն իմ սնունդն է, ես դրանով եմ ապրում ու կենդանի մնում:

Ե՞ՐԲ ՄԱՐԴ Է ՄԵՌՆՈՒՄ

Ամեն տեսակ հարց էլ տալիս եմ վարպետին. հետաքրքիր է, թե նա ինչ կասի:
Այս անգամ հարցնում եմ:
-Մարդը ե՞րբ է մեռնում:
-Մարդը մեռնում է, դեռևս իր կենդանությունից առաջ,- ասում է արձակագիրը,- եթե այլևս չի կարողանում զբաղվել իր սիրած գործով: Ասենք` եթե գրողը չի կարողանում գրել, ուրեմն մեռած է: Պատշարը մեռնում է այն ժամանակ, երբ անզոր է լինում քարը քարի վրա դնել: Ծառը մեռնում է, երբ դադարում է ծաղկելու շնորհից: Իսկ ես կմեռնեմ այն ժամանակ, երբ դադարեմ գրելուց: Միայն արևն է անմեռ` միշտ կարողանում է լուսավորել:

ՀԻՄԱ ԿԵՂԾ ԵՆ ԵՐԳՈՒՄ

Այվազյանը հերթական անգամ գնում է Այնեխուլ կոչված այգիները` այգեգործ Հակոբի մոտ: Երկուսով նստում են հնձանի մուտքի մոտ և ընկնում հիշողությունների գիրկը: Պատմում են պապերից, անցած-գնացածներից: Այվազյանը նայում է կանաչազգեստ ձորերին, քարափների ծոցը մտած ծառ ու թփերին ու թախծախառն ասում.
-Առաջներում էս ձոր ու քարափներում լիքը հավքեր կային, որ երգում էին, անուշ-մեղուշ դայլայլում… հրա˜շք էր…
-Հիմա էլ են հավքերը երգում, դայլայլում, վարպետ:
-Չէ՛, էս հավքերը առաջվանը չեն, առաջվա հավքերը ուրիշ էին:
-Վարպե՛տ, դե հիմա լսիր, թե նրանք ինչ անուշ են երգում:
Այվազյանը լռում է, ականջում թռչունների ձայնին.
-Չէ՛, սրանք առաջվանը չեն, այս հավքերը առաջվա նման չեն երգում, սրանք հիմա սխալ են երգում, կեղծ են երգում, սիրելի Հակոբ:

ԾԵՐԱՆՈՒՄ ԵՍ, ՄԵՐ ՏՂԱ

Նորակառույց գյուղի փողոցներից մեկով քայլում եմ գրողի հետ: Արձակագիրը ներշնչված խոսում է նոր սերնդի առավելությունների և թերությունների մասին:
Երկար ենք քայլում: Ետդարձին ձեռքերս ագուցում եմ մեջքիս:
Այվազյանը նկատում, ժպտում, ասում է.
-Դու էլ ես արդեն ծերանում, մեր տղա:
-Ինչի՞ց եզրակացրիք վարպետ:
-Տեսե՞լ ես մի երեխա ձեռքերը մեջքին դրած քայլի:

ԲՈԼՈՐԴ ԷԼ ԻՄՍ ԵՔ

Նման էր մեծ երեխայի: Ով ինչ ասում էր` հավատում էր: Ում ասես հարգում էր: Պատրաստակամ էր բոլորին լավություն անելու, ընկերանալու, մտերմանալու:
Հասուն, անհաս, գիտուն, տգետ, գրագետ, անգրագետ, բոլորին հարգում էր ու գնահատում, մարդու տեղ դնում: Սիրում էր բոլորին, ինչպես կսիրեն կանաչ թուփը, ծաղկած ծառը, սարի հովը, արևի լույսն ու ջերմությունը…
Հանդիպածին բարևում էր, ջերմ խոսքեր էր ասում:
Ավելի մտերիմներին մի տեսակ զգուշացնում էր.
-Կարող է փողոցով անցնեմ ու չնկատեմ: Կարող է միտքս մի բանով զբաղված լինի, կարող է հանկարծ ուշադրությունս մի քիչ շեղված լինի… մտքներովդ անգամ թող չանցնի, որ ես ինչ-որ մեկին արհամարհում եմ: Թող չթվա, թե Այվազյանը մեզ տեսավ ու չբարևեց, մեզ հաշվի չառավ: Դուք բոլորդ միշտ իմս եք:

ՄԵՐ` ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՂՆԵՐԻՍ ԲԱՆՆ ՈՒՐԻՇ Է

Սուրեն Բախշիևիչը զարմանալի շիտակ հոգի ուներ: Երեխայի պես անկեղծ էր և ուղղամիտ: Աշխարհին նայում էր մանկան աչքերով: Երեխայի պես տխրում էր, երեխայի պես հրճվում: Խաբեությունն ու սուտը նրան անասելի ջղայնացնում էր:
Մի անգամ հարցրի.
-Վարպե՛տ, ի՞նչ անենք, որ այս աշխարհում մենք էլ մի քիչ լավ ապրենք:
Մռայլվեց: Դժվար հարց էի տվել: Երկար ժամանակ չէի խոսում, հետո մտախոհ ոլորեց բեղի ծայրն, ասաց.
-Մարդկանց մի ստվար տեսակ կա, որ հարստությունից ու փողից այն կողմ ուրիշ ոչինչ չի տեսնում: Ցավոք, մարդկության իննսուն տոկոսը ապրելու իմաստը տեսնում է ունևորության ու վայլեքների փնտրտուքների մեջ: Մեզ` ստեղծագործողներիս բանն ուրիշ է: Մենք այն քչերից ենք, որ պանիր-հացով էլ կարողանում ենք մեզ երջանիկ զգալ: Ինձ համար ապրելը կյանքի հմայքն զգալն է, հոգին գեղեցիկին խառնելը:
Ինչ արած, Աստված մեկին ստեղծել է, որ վայելի, մյուսին, որ հիանա: Ովքեր են ճիշտ այս հանցավոր կյանքում… Նրա՞նք, որոնք մինչև վերջ վայելում են կյանքը, թե՞ նրանք, որոնք փառավորվում են աննյութական իրենց վերթևումներով: Էհ, շատ բան իմանալն էլ յուրովի դժբախտություն է: Հացի խնդիրը նվաճել է աշխարհը: Երկրագունդ մարմինը պտտվում է ստամոքսի շուրջ: Ամենուր պաշտվում է նյութը: Նյութի ստրուկներ են բոլորը, չնչին բացառությամբ: Աստծո ոգեղեն անունով պաշտում են նյութը: Իսկ մեր բանն ուրիշ է: Մենք աստվածայինն ենք պաշտում: Իսկ ով աստվածայինն է պաշտում, խենթ է: Մենք խենթերի նման վառվում ենք, որ լուսավոր լինի մարդկանց ճանապարհը: Իսկ լույս տալու համար պետք է վառվել: Վառվել, քանի որ խենթերը նյութին տրվել չեն կարող:

ԵՍ ՀԱՆԴԱՐՏ ՀՈՍԵԼ ՉԵՄ ԿԱՐՈՂ

Այվազյանը փխրուն խառնվածք ուներ: Միամտության չափ ազնիվ էր: Ինչ ասում էր, սրտինն էր ասում, ինչ անում էր բնական էր, հասկանալի, թափանցիկ:
Ջղայնանում էր, ամբողջ էությամբ էր ջղայնանում: Հոգու շիտակությունը ոչ մի ծռություն չէր հանդուրժում:
-Վարպե՛տ, շատ ես ջղայնանում, ախր պահպանեցեք ձեր առողջությունը:
Մի խորհրդավոր ժպիտ ողողում էր նրա լուսավոր դեմքը:
-Չեմ կարող,- ասում էր ու ճակատին կնճիռներ էին հավաքվում, ես, իհարկե, բարակ գետ եմ: Ինձնից վարար ու ջրառատ գետեր շատ կան: Բայց ի տարբերություն շատերի, իմ հոսքի ճանապարհը շատ թեք է: Այդ պատճառով էլ ես հանդարտ հոսել չեմ կարող: Իմ հատակին ես չեմ կարող տիղմ կուտակել, ես իմ պղտորը պիտի տանեմ ու ծովը թափեմ: Ես պիտի գահավիժեմ բարձունքներից, որքան էլ գլխիվայր լինի ընթացքը: Ես հունս քերելով պիտի հոսեմ:
Ես ոչ թե ուզում եմ ցույց տալ, որ ես լավ մարդ եմ, այլ ուզում եմ ցույց տալ, թե լավ մարդը ինչպիսին պիտի լինի:

ԱՅՆՈՒԱՄԵՆԱՅՆԻՎ` ԱԶՆԻՎ

Նկատի ունենալով կյանքի բարդություններին դիմակայելու խնդիրները, վարպետին այսպիսի հարց տվեց:
-Սուրեն Բախշիևիչ, հիմա մեր երեխաներին ինչպես դաստիարակենք, ազնի՞վ, թե՞ անազնիվ, ի՞նչ խորհուրդ կտայիք:
Դիպուկ հարց էր, հուզող, դժվար: Ինձ թվաց, թե գրողը կդժվարանար պատասխանել: Բայց Սուրեն Բախշիևիչը կզակն առավ ափի մեջ, մի պահ մտածեց ու միանգամից ասաց.
-Այնուամենայնիվ` ազնիվ:

ԷՍ ԿԱՆԱՅՔ ՀՈԳԻՍ ՀԱՆԵՑԻՆ

Գրողի առանձնատունը կառուցվում էր: Շինարարներն աշխատում էին: Դրսում աշխույժ եռուզեռ էր: Գրողը չէր երևում: Փակված իր ներքնատան փոքր սենյակներից մեկում` գրում էր:
Կինը` Հռիփսիկը ջղայնանում էր:
-Փոխանակ դուրս գաս, էդ շինանարներին ազդեցությունդ ցույց տաս, գործը արագացնես, նստած գրում ես, գիրք է էլի, հետո կգրես:
Գրողը միայն հառաչում է.
-Էս կանայք հոգիս հանեցին էլի…

ԴԺԲԱԽՏ ՄԱՐԴԸ

Գրողն իր անձի, իր ապրումների մասին քիչ էր խոսում, կամ առհասարակ չէր խոսում:
Մի օր չհամբերեց, ասաց.
-Կանանց կողմից ես աշխարհի ամենադժբախտ մարդն եմ:
-Ինչու՞:
-Էդ Եվայի հաջորդներին ես շատ սիրեցի, հավատացի նրանց երդումներին, ժպիտներին, համբույրներին… Հավատացի, բայց չհասկացա նրանց: Նրանք նայեցին իմ փարթամ մազերին, խոշոր, անմեղ աչքերին, բոյս գնահատեցին, բայց ոչ ոք չնայեց իմ ներսը: Նրանցից և ոչ մեկը չգնահատեց իմ տաղանդը, բոլորն էլ արհամարհեցին իմ տառապանքները, հոգուս լարումն ու մտքերիս հրդեհը:
Էլ ես նրանց ինչի՞ն հավատայի:

ԼԻՔԸ ՕՐԵՐԻ ԳՐՈՂԸ

Սուրեն Բախշիևիչը ավելի շատ թախծում, խորհում, քան` ուրախանում էր: Ընդհանրապես իր բնույթով զվարճություններից հեռու մարդ էր: Նրա գրողական խառնվածքը նրան մղում էր մենակության, առանձնության: Զարմանալի սակավապետ էր: Քիչ էր խմում, քիչ էր ուտում: Միշտ լուրջ էր ու դժգոհ ինչ-որ բանից: Խուսափում էր քեֆ-ուրախություններից: Գնում էր հարսանիք, որևէ պատճառ բռնում, շուտ դուրս գալիս:
Մի օր ասացի.
-Վարպետ, ախր ինչու՞ այդպես…
Բռնեց ճակատը, աչքերում տխրություն հավաքեց ու ժպիտ ցոլաց տխրության միջից.
-Երբ գրում եմ` օրս լիքն է: Օրս կիսատ է, երբ քիչ եմ գրում: Խաշ ու խորովածի սեղանի շուրջը օրս կորած եմ համարում: Թող ուտեն իրենց խաշ ու խորովածը, հալալ լինի: Բայց երբ կյանքս համեմատում եմ դրանց հետ, տեսնում եմ, որ նրանցից ավելի երկար եմ ապրել, քանի որ օրերս լիքն են եղել թռիչքներով ու ներշնչանքներով, ոչ թե խորովածային դատարկություններով:

ՄԱՃԿԱԼՍ ԵԶ ԷՐ` ՉՀԱՍԿԱՑԱՎ

Մի օր գրողին ականջալուր արտասանեցի Համո Սահյանի քառյակը.
Ես տքնեցի անդուլ, ես տքնեցի համառ,
Բայց իմ տքնութունը զուր անցկացավ,
Ես եզ էի ծնվել լոկ ամոլի համար,
Մաճկալս եզ էր` չհասկացավ:
Ուշադիր լսեց, ասաց.
-Հանճարեղ է, շատերի համար գրված, բայց հատկապես ինձ համար:

ԹԱՐՄ ՕԴ

Կնոջը` Հռիփսիկին խնդրում է.
-Պատուհանը բաց:
-Ցուրտը ներս կմտնի, Սուրե՛ն:
-Բաց, թող թարմ օդ շնչեք:
-Ցուրտը ներս կմտնի, ասում եմ, — առարկում է կինը:
Արձակագիրը բարկանում է.
-Ով ուզում է թարմ օդ շնչել, պիտի մի քիչ էլ մրսի:

ԿՅԱՆՔԻ ԵՐԿՈՒ ՏԱՐԻՆ

Սիրում էր հավաքել հին իրեր, ամանեղեն, ցուցանմուշներ, կենցաղային, պատմական արժեք ներկայացնող նութեր: Այդ նպատակով նա իր նորակառույց տանը առանձնացրել էր հատուկ, թանգարան հիշեցնող սենյակ:
Երբ գործերի բերումով տնից հեռանում էր, շենքի խնամքը և պահպանությունը հանձնում էր հարևանությամբ ապրող մի կնոջ` Հեղուշ անունով:
Մի օր գալիս է տեսնում, որ տիկին Հեղուշը պղնձյա մի նախշազարդ ամանի մեջ ջուր է լցրել, դրել հավաբնի առջև, որ հավերը ջուր խմեն:
Սուրեն Բախշիևիչը սաստիկ ջղայնանում է և երկար ժամանակ ուշքի չի գալիս:
-Հեղուշ,- ասում է քիչ հետո,- կյանքիս մի երկու տարին էլ դու կրճատեցիր, այ անաստված, այս ի՞նչ ես արել:

ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՄԵՂՔԸ

Սիրում էր որսի գնալ: Հրացանն ուսին էր առնում, հազար ձոր ու կածան անցում ու շատ ժամանակ դատարկ վերադառնում: Նրա համար ուղղակի երանություն էր հայրենի եզերքներում շրջագայելը:
Տարօրինակ որսորդ էր: Թռչուններից չէր կրակում աղավնիների վրա, կենդանիներից նապաստակների վրա:
-Անմեղ արարածներ են, մեղք է դրանց սպանելը,- մարդկանց հետ համեմատելով` նշում էր հատկապես նրանց անմեղությունը:
-Օրինակ` չախկալի վրա հաճույքով եմ կրակում` ավելորդ ու անտեղի հաչում է, ագռավի վրա կրակում եմ ու ձեռքս չի դողում` չարագուշակ կռավում է, հավեսով կրակում եմ գայլի վրա` ագահ է ու գիշատիչ, աղվեսին էլ չեմ ափսոսում` վտանգավոր խորամանկ է: Իսկ այ ամենամեծ մեղքն արծվի վրա կրակելն է:

ԳՐՈՂԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐ

Մի օր մտավ գերեզմանատուն, երկար ու երկար շրջեց, զննեց կարդաց շիրմաքարերի վրայի գրածները և հոգոցով նստեց մի հողակոշտի վրա.
-Շատ փնտրեցի,- իրեն հատուկ թախիծով ասաց նա,- բայց Ուսուբօղլու գերեզմանը չգտա: Նրա շիրիմի վրա քար քաշող չի եղել: Դե ո՞վ քաշեր:
Խեղճ գրողի ճակատագիր:

ՈՏԱՆԱՎՈՐԸ

«Զանգեզուր» թերթում մի ոտանավոր էի գրել գրողի մասին:
Կարդացել էր, չնայած գիտեր ով է գրել, համենայնդեպս հարցրեց.
-Դու՞ ես գրել այդ ոտանավորը:
-Այո՛, — հաստատեցի ես:
Քթի տակ ժպտաց.
-Ուրեմն` մի բան արժեմ, որ իմ մասին էլ ոտանավոր են գրում:

ԷԼԻ ԿԳՐԵՄ

Բարկանում, նեղվում էր, որ մարդիկ արհամարհում էին գիրքը, գրքի մարդուն: Մոտեցա, հենց այն ժամանակ, երբ արձակագիրը թոնթորում էր ինչ-որ մարդկանց հասցեին.
-Թեկուզ մի ընթերցող էլ ունենամ, միևնույն է կշարունակեմ գրել, շուն շան որդիներ:

ՀԵԳԵԼԻՑ ԽԵԼՈՔՆԵՐԸ

Ժամերով կարող էր զրուցել տարեց մարդկանց հետ, լսել նրանց համով, հոտով զրույցները:
-Էդ միամիտ ու անգրագետ մարդիկ մեկ էլ տեսար Պլատոնից ու Հեգելից ավելի խելոք բան ասացին, — մի քիչ զարմացած, ավելի շատ հիացած ասում էր արձակագիրը:

ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՂԻ ՏԱՌԱՊԱՆՔԸ

Դպրոցներ հաճախ էր գնում: Սիրում էր հանդիպումներ ունենալ ուսուցիչների հետ: Գրողը տանել չէր կարողանում բութ ու նյութապաշտ մանկավարժներին: Նա խորին վրդովմունքով տեսնում էր, որ ուսուցիչների մեծ մասը գիրք չի կարդում:
Հույսով մտնում էր ուսուցչանոց անհույս դուրս գալիս:
-Լավ գիրքը, — ասում էր նա, — ներշնչանքի ու հավատքի մատյան է: Ուսուցիչն ուղղակի իրավունք չունի գիրք չկարդալու:
Ասում էր ու նայում շուրջը` իրեն լսողներ կան՞, թե՞… Գրողին լսողների ու հասկացողների թիվը շատ քիչ էր:
Նա տեսնում էր դա ու ստեղծագործողի տառապանքով հրաժեշտ տալիս այն մարդկանց, որոնք պիտի պահեստապետ, հաշվապահ, դերձակ, գործակատար լինեին, բայց դարձել էին ուսուցիչներ:
Այվազյանը միայն ոգևորվում էր առանձին ու եզակի նվիրյալներով և բարձր էր գնահատում նրանց: Ցավոք սրտի, այսպիսի ուսուցիչների թիվը շատ քիչ էր:
Այդ պատճառով էլ նա խեղդվում էր անբավարարվածության խոր զգացումից:

ՈՐՊԵՍ ՄԱՅՐԵՐ

Ջղայնացել էր: Հարցրի պատճառը, ասաց.
-Մենք այդ թեմայով խոսել ենք և դու գիտես իմ կարծիքը:
-Ի՞նչ թեմա:
-Էդ կանանց թեման:
-Եվ ի՞նչ…
-Եվ այն, որ` որպես մայրեր սրբեր են,
Որպես կանայք` լրբեր:

ՄԱՍՐԵՆԻՆ

Գրողի տան մուտքից մի քիչ հեռու մասրենու թփեր են աճել` խիտ ու փարթամ: Եղբայրը` Սերգոն, դեմքը թթվեցնում է, դժգոհում.
-Աշխարհի էն սիրուն վարդերը թողած մասրենին եք տնկել, իբր ի՞նչ…
-Սերգո դայի,- բացատրում է գրողի մտերիմներից մեկը` համալսարանի մի դասախոս,-ի՞նչու ես այդպիսի բան ասում, ախր, այս մասրենու թփերից յուրաքանչյուրը մի աշխարհ արժե…
Սերգոն ավելի է խոժոռվում, մռայլվում.
-Ամա, բացատրեցիր հա… Դե որ էդպես է, գնացեք «Իսկյարին ղուզին» չափարեք ծայրից ծայր, էնտեղ լիքը մասրենի է:

ՆԱԻՐԻ ՈՐԴԻՆ

Գյուղում գիտեին, որ գրողը Նաիրի անունով որդի ունի: Գրողի առաջին կնոջից ունեցած այս որդին ապրել էր գյուղից ու գրողից հեռու` միջին ասիական տարբեր հանրապետություններում: Նաիրին առաջացած տարիքում էր գյուղ եկել, իր հոր մահից հետո և տանտիրոջ իրավունքով ապրում էր հայրիկի կառուցած տանը: Շուտով բոլորի համար պարզ դարձավ, որ նա անուղղելի հարբեցող է և թմրամոլ: Մարդիկ խուսափում էին նա հետ հանդիպելուց: Ոչ ոք նրանից բան չէր սպասում: Դպրոցի աշակերտները հիշատակի միջոցառում էին կազմակերպել մեծ արձակագրի մահվան 5-րդ տարեդարձի առթիվ: Երեխաները պիտի ելույթ ունենային գրողի գերեզմանի շուրջ:
Ժամը 12-ին աշակերտները եկան կանգնեցին գրողի տան դարբասի առջև և ով զարմանք. Նաիրին դարբասը չէր բացում:
Երկար խնդրեցինք չբացեց: Մնացել էինք շիվար կանգնած: Հարևաններից մեկը եկավ և հուշեց, թե ինչ պետք է անել: Հասկացա և աշակերտներից մեկին ուղարկեցի մոտակա խանութից մի շիշ օղի բերի: Նաիրին պղտոր աչքերը հառած օղու շշին` եկավ ու բացեց դարբասը:
Շուտով մենք ելույթ էինք ունենում նշանավոր գրողի գերեզմանի շուրջ, իսկ նրա որդին հեռու մի անկյունում ինքնամոռաց վայելչանքով դատարկում էր օղու շշի պարունակությունը:

ԳՐՈՂԻ ԿԱՐԾԻՔԸ

Ինձ հետաքրքիր էր իմանալ` ինչ կասի գրողը, ուստի հարցրի.
-Սուրեն Բախշիևիչ, վերջերս շատ է խոսվում կանանց և տղամարդկանց հավասարության մասին: Հետաքրքիր է ձեր կարծիքը:
Արձակագիրը լսեց, մտածեց, մռայլվեց, ձիգ տվեց բեղին, ասաց.
-Ի սեր Աստծո, կանանց ձեռք մի տվեք, առանց այն էլ տղամարդկանց օգտագործում են, ինչպես ուզում են:

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ

Գրողը Թուրքիա էր գնացել, եկել:
-Ո՞նց էր այնտեղ Թուրքիայում,- հարցրի:
-Դրանից առաջ, — ասաց նա,- ուրիշ շատ երկրներում եմ եղել: Բոլոր տեղերում էլ ազատ, առանց որևէ վախի ման եմ եկել: Թուրքիայում էլ ազատ էի, բայց չգիտեմ ինչու ինձ թվում էր, թե մեկը թիկունքիցս պիտի հարվածի: Այդ պատճառով էլ Անկարայի փողոցներով քայլում էի և անընդհատ ետ նայում` հո՞ մեկը յաթաղանը չի բարձրացրել ինձ վրա:

ՄԵՆԱՍԵՐԸ

Գնացել էինք Խնձորեսկի «Այնախուլ» կոչված այգիները, որ գյուղից շատ հեռու էին գտնվում: Այստեղ այգիների խնամատար-այգեգործը գրողի համագյուղացի երկրպագու-ընկերն էր` Հակոբ Բեգլարյանը:
Այգեգործը ձորաբերանի փոքրիկ բարձունքի վրա մի քողտիկ ուներ, ուր մնում էր ամառվա գիշերները: Քողտիկի հեծան-գերանի վրա այգեգործը խոշոր տառերով փորագրել էր` «Հակոբ Մենասեր»:
Գրողը կարդաց, երկրորդ անգամ կարդաց, մի քիչ հեռացավ` էլի կարդաց, հետո կանչեց Հակոբին:
-Իսկ ինչու՞ մենասեր:
-Դե, մենակ եմ այս ձորերում, անընկեր, մարդկանցից հեռու…
-Սիրելի Հակոբ,- գրողը քնքշորեն կիսագրկում է այգեգործին,- ես միշտ մարդկանց հետ եմ ու մարդկանց մեջ, բայց եթե դու ինձնից առաջ չընկնեիր, ես իմ գրքերի վրա անպայման կգրեի` Սուրեն Մենասեր: Այդ անունն ինձ շատ կսազեր: Դա գյուտ կլիներ ինձ համար: Այդ դեպքում ես իսկապես, ինձ նման կլինեի:

ԳՐՈՂԸ ՎՌԱԶՈՒՄ Է

Կա և հետմահու կյանք… սիրում էր ասել, կրկնել:
Գրողն իսկապես հավատում էր իր հետմահու կյանքին: Եվ հավատում էր մոլեռանդ հավատացյալի կուրությամբ:
-Որքան լավ գրես, անքան հոգիդ ավելի ազատ կսավառնի երևելիների հետ:
-Որքան շատ գրես, այնքան շատ կհիշեն քեզ:
Ու վռազում էր:

ԳՐՈՂԻ ԶՐՈՒՑԱՐԱՆԸ

Մանավանդ կյանքի վերջին տարիներին Սուրեն Բախշիևիչը հաճախակի էր լինում գյուղի գերեզմանատանը: Ուշի-ուշով ընթերցում էր յուրաքանչյուր քարի վրա գրվածը:
Նա առանձնահատուկ հանդիսավորությամբ էր այցելում «Նապատ» կոչված վայրը, ուր թաղված էին Մխիթար սպարապետն ու Մելիք Բարխուդարը: Այստեղ կիսախարխուլ վանք-մատուռին կից ճեմարան-կրթարան էր եղել: Ուսումնասիրում էր ամեն մի քարը, զննում էր ամեն ճեղք ու խոռոչ: Գրողը մտքով ու էությամբ այս միջավայրում էր, անցած-գնացած նահատակների հետ:
Գերեզմանատունը կենդանի զրուցարան էր նրա համար: Գրողի ականջն այստեղ միշտ հավերժության ձայնին էր: Համատարած լռության մեջ քարերը խոսում էին նրա սրտի հետ, և սար ու լեռ հսկում էին նահատակ-ննջեցյալների հավիտենական հանգիստը:

ԳՐՔԵՐԻ ՍՏԵՂԾՈՂԸ

Շրջապատի իրողությունները երբեմն համադրում էր իր կյանքի ու բնավորության հետ և վկայակոչելով ձախորդ մարդու իր վիճակը` բարկանում էր ինքն իր վրա:
-Ես ներկա այս ժամանակի ծնունդը չեմ,- մտորում էր նա,- ես պիտի հետո, շատ հետո ծնվեի: Ճակատագիրն ինձ հարյուր տարով ետ է տվել: Ժամանակակիցների մեջ ես դարձել եմ աստղերից իջած:
Ես այդպես էլ կյանքում չգտա ինձ հասկացող մարդուն ու այդ պատճառով տառապեցի մենակության մեջ:
Ուրիշները նյութ էին արարում, իսկ ես ընդամենը երազող էի:
Ուրիշները քայլում էին երկրի վրա, ես սավառնում էի իմ անուրջների երկինքներում: Ես գիրք էի ստեղծում, որոնց վերնագրերն անգամ չէին կարդում նյութապաշտ սինլքորները…
Ես պատերազմում մի անգամ եմ վիրավորվել, կյանքում` հազար անգամ: Հազար տեղից ինձ խոցել են, փոթոթել են, դրել են կրակի վրա ու խորովել:
Միայն մի մշտական զգացում էր սփոփում ինձ:
Ես հարկավոր էի բարձրագույն ոգուն և ավելորդ չէի ծնվել: Ես` ոգեղեն երազող, այնուամենայնիվ ինձնից հետո մի բան թողել եմ այս աշխարհում:

ՄԵԶՆԻՑ Ո՞Վ Է ՑՆԴԱԾԸ

Ճանաչված մարդ էր վարպետ Օհանը: Մեծ վարպետ էր: Շատ-շատերին էր գերել նրա թովիչ նվագը: Նրան ճանաչում էին նաև հանրապետության շատ նշանավոր մարդիկ: Վարպետը հատկապես բարեկամական կապեր ուներ հայտնի թառահար Սողոմոն Սեյրանյանի հետ:
Բնատուր իմաստասեր մարդ էր վարպետ Օհանը` ժողովրդական աշխույժ հումորը բերանին: Գործի բերումով շատ տեղերում էր եղել վարպետը, շատ բան տեսել, շատ բան լսել: Անգիր գիտեր ծննդավայրի հետ կապված բազմաթիվ պատմություններ: Պատմում էր համով-հոտով, երբեմն իրականն ու անիրականը խառնելով իրար:
Մի օր վարպետի հարկի տակ հյուրընկալվում է Սուրեն Այվազյանը: Երաժիշտն ու գրողը միասին ախորժակով հաց են ուտում: Վարպետ Օհանն սկսում է իր ախորժելի զրույցը: Վարպետը պատմում է, իսկ գրողն արագ-արագ գրի է առնում:
Վարպետի կինը մոտենալով գրողին` ասում է.
-Հողեմ դրա գլուխը, դա ի՞նչ գիտի, որ ասածներն էլ գրի ես առնում: Ինչ ասում է, կեսից ավելին սուտ է ասում:
Արձակագիրը ժպտում է.
-Մի անհանգստանա, տիկին Վարդիթեր, թող ինչ ուզում է ասի, միևնույն է, ես նրա ասածների ճիշտ մասերը ջոկում եմ, ստերը մի կողմ շպրտում:
-Այ ողորմի հորդ, դու խելոք մարդ ես երևում, թե չէ մեր գյուղում սրա նման մի երկու ցնդածն էլ կան, ինչ ստեր ասես, որ չեն փչում:
Քիչ հետո, երբ տիկին Վարդիթերը մտնում է խոհանոց, արձակագիրը աթոռը մոտ է քաշում Օհանի աթոռին ու կամացուկ ասում.
-Է˜, վարպետ Օհան, հիմա կարո՞ղ ես ասել, թե մեզանից ո՞վ է ավելի շատ ցնդածը, ե՞ս, որ գրող եմ, թե դու՞, որ երաժիշտ ես:

ՄԵՆԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ

Հասկացանք` նոր պաշտոն են տվել: Տնաշեն, ի՞նչ ես ձևեր թափում, էդ ի՞նչ եղավ. որ հանկարծ խելքդ ավելացավ: Երկու անգամ է եկել եմ մոտդ, դեռ էդպես չոր ու անտարբեր չեմ տեսել քեզ: Չհասկացա` էդ միանգամից ի՞նչ եղավ քեզ հետ: Մոռանա՞նք մեր ընկերությունը, ջնջե՞նք այն ամենը, ինչ որ եղել է մեր միջև:
Ասում ես իբր գլուխդ խառն է, հոգսերդ շատացել են: Ի՞նչ անենք, չ՞ի լինի մի օր էլ մենք դառնանք քո հոգսը: Մարդ ենք էլի, մեկ էլ տեսար ես քեզ պետք եկա: Թե՞ գրողը քեզ հարյուր տարի պետք չի: Երևի մտածում ես` ինձնից քեզ ի՞նչ օգուտ: Բայց որ հանկարծ քեզ պաշտոնից հանեցին, հետաքրքիր է, ի՞նչ ես անելու: Գալու ես հետս էլի ընկեր-ընկեր խաղա՞ս: Բայց ինչքան լավ եղավ, որ քեզ պաշտոն տվին: Թե չէ ես քեզ այդպես էլ լավ չէի ճանաչի: Հիմա գիտեմ, որ դու անպետք շան որդի ես, այնպես որ իմ կյանքից քեզ ամբողջովին ջնջում եմ, ոնց որ դու ինձ համար իսկի չես եղել: Էդ իրականում: Բայց գրականության մեջ խոսք եմ տալիս քեզ տկլոր վիճակում կանգնեցնեմ հասարակական հայելու առջև, որ քեզ անմնացորդ ճանաչեն: Ուրախ եղիր, որ քո իսկական տեսքով մտնելու ես գրականություն:

ՍԻՐՈՒՆ ԹՐԻՔ

Գյուղամիջյան ճանապարհը նոր են ասֆալտապատել: Հաճելի է առավոտ շուտ ողորկ ասֆալտի վրայով քայլելը` մանավանդ գյուղում:
Գյուղի տավարածը կովերի Նախիրն այս ճանապարհով է տարել հանդ:Արևը պարանաչափ բարձրացել է իր տեղից: Առավոտը նահանջել է լեռներից ու եկել թաքնվել ձորերում:
Կովերից մեկը ասֆալտապատ ճանապարհի ուղիղ մեջտեղը թափել էր որովայնի պարունակությունը: Ավելի մոտենում, նայում եմ, թրիքի ափսեն սկվառակաձև տարածվել է ասֆալտի վրա` մեջտեղում մի կլորիկ փոս:
Գրողի հայացքը հեռու, լեռների վրա է, սարերի վրա…
-Այս ի˜նչ սիրուն թրիք է, — ասում եմ:
Գրողի հայացքը լեռներից գալիս , իջնում է ասֆալտի վրա:
-Ասում ես ի՞նչ…
-Մի տես ի՞նչ սիրուն թրիք է, Սուրեն Բախշիևիչ:
Ժպիտ է ցոլում աչքերի մեջ, նայում է բացականչում.
-Իսկապես, թրիքն էլ այսքան սիրու՞ն լինի:

ԻՆՔՆԱԽՈՍՏՈՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Հանդիպում էր Գորիսի ընթերցողների հետ: Թատրոնի դահլիճում ազատ տեղ չկար: Բեմում շրջկոմի պաշտոնյաներ էին, ստեղծագործողներ` մեջտեղում գրողը:
Գրագետներից մեկը նշեց արձակագրի անուրանալի դերը հայ գրականության զարգացման գործում: Մեկը խոսեց գրողի ստեղծագործությունների առանձնահատկությունների մասին: Երրորդն անդրադարձավ արձակագրի ստեղծագործական արտահայտչամիջոցներին: Բերեցին օրինակներ, աշակերտներն արտասանեցին նրա արձակ բանաստեղծություններից: Այվազյանը գոհ էր հանդիպումից: Նա շատ էր հուզվել, ոգևորվել: Որպես շնորհակալության ժեստ նա ձեռքը անընդհատ դնում էր սրտին, խոնարհումներ էր անում: Վերջում, երբ հերթն իրեն հասավ, տեղից վեր կացավ և ինքն իր նման անկեղծորեն խոստովանեց.
-Երբ քեզ գովում են, սկզբում ամաչում ես, կարմրում, բայց հետո քեզ այնքան լա˜վ ես զգում:
Դահլիճը կես ժամից ավել ծափահարում էր:

ԽԵԼԱԳԱՐՎԵԼՈՒ ԲԱՆ Է

Երբեմն ջղայնանում էր Այվազյանը, և նրա ջղայնությունն այլևս զսպել հնարավոր չէր: Հաշվի չէր առնում շրջապատը: Ասում էր այն, ինչ մտածում էր: Թե շրջապատում ով կա, կարելի է ասել, չի՞ կարելի, նա այդ մասին մտածելու ժամանակ չուներ: Բարկացած ժամանակ նա ամեն ինչ մոռանում էր, նույնիսկ անցնում պատշաճության սահմանները: Այդպիսի պահերին նա դժգոհ էր ամեն ինչից` մարդկանցից, աշխարհից, կուսակցությունից, պետությունից…
-Ամեն ինչ հակառակ է գնում էս հասարակության մեջ,- ասում էր նա,- կարծես դիտմամբ ուզում են մարդու միջից հանեն մարդկայինը և տեղը դնել մի բիրտ ու անտաշ անտարբերություն: Ինչին հավատում ես, էն էլ են ուզում ջարդուփշուր անել մեջդ… Խելագարվելու բան է:

ՄԵԾ ՄԱՐԴԸ

Հատուկ մեծարանքով էր խոսում Ուսուբօղլի բանաստեղծի մասին:
-Խնձորեսկը պիտի հպարտանա նրա մեծությամբ,- ոգևորության շեշտով ասում էր նա:
-Իսկ ինչու՞մն է նրա մեծությունը, վարպետ:
-Սոված, ծարավ է մնացել, բայց շարունակել է գրել: Միայն մեծ մարդիկ կարող էին սոված փորով ստեղծագործել:

ԱՆԿԵՂԾ ՉԼԻՆԵԼ ՉԵՄ ԿԱՐՈՂ

Երևանից լրագրող-թղթակիցներ էին եկել Զանգեզուրը հեռուստատեսությամբ ներկայացնելու նպատակով: Իմացան, որ արձակագիր Այվազյանն այստեղ է:
Մոտեցան նրան, խնդրեցին.
-Ընկեր Այվազյան, խնդրում ենք ձեր կարծիքն ասել այսինչ մարդու և նրա ստեղծագործությունների մասին:
-Չեմ կարող, կտրուկ հրաժարվեց Այվազյանը:
-Ինչու՞,- զարմացան լրագրողները:
-Գիտե՞ք ինչ, ես ուղղակի չեմ կարող անկեղծ չլինել:

ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

Սուրեն Այվազյանը մի երիտասարդ մարդու հարցնում է, թե ինչ պատճառով չի հաշտվում կնոջ հետ:
-Ընկեր Այվազյան,- բացատրում է երիտասարդը, ի՞նչ անեմ, հաշվի չի առնում ինձ, չի զգում իմ տղամարդկային մեծությունը:
Սուրեն Բախշիևիչը քահ-քահ ծիծաղում է.
-Այ տղա, երկրագնդի վրա էդ ո՞ր կանգնածն է, որ զգում է երկրագնդի մեծությունը:

ՏԱՌԱՊԱՆՔԻ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Մի օր այսպիսի կարծիք հայտնեց.
-Եթե երեխա չունենամ, ուրեմն` նրա մասին չեմ մտածի: Ունեմ, այդ պատճառով էլ մտածում եմ:
Երեխան իմ տառապանքի շարունակությունն է:

ՀԱՅԸ
Հարցրի.
-Վարպետ, ի՞նչ կարծիքի ես հայի մասին:
-Հայը հայ է,- ասաց, — ու միակն է: Աշխարհում ոչ ոք հայ չէ:

ԻՆՉԻ՞ ՀԱՄԱՐ
Ղարաբաղցի մի շատ սիրուն աղջիկ կար, որին հաճախ էի տեսնում գրողի բնակարանում: Ստեփանակերտից էր եկել, սովորում էր Գորիսի ինստիտուտում:
-Այդ աղջիկն ո՞վ է, վարպետ, ինչի՞ համար է,- հարցրի:
-Ինքը հեռու նստում է, իսկ ես հիանում եմ նրա գեղեցկությամբ: Ահա ինչի համար է,-միանգամայն լուրջ ասաց գրողը:

ՍՈՒՐԵՆԸ ԵՎ ՍԵՐՈՆ

Մի օր իր գործընկերոջ` Սերոյի մասին ասաց.
-Սերոն` Սերո է, Սուրենը` Սուրեն: Միայն այն տարբերությամբ, որ Սերոն կամ հարմարվում է, կամ գովաբանում, իսկ Սուրենը կամ լռում է, կամ քննադատում:
Մի խոսքով Սերոն` պետք է եղել` եղել է, իսկ Սուրենը ինչ-որ եղել է այն է եղել:

ՊԱՏԱՀԱՐԸ

Գիտեի, որ Սուրեն Բախշիևիչը Գորիսում է: Չհանդիպել չէի կարող: Մեր մտերմությունը ուսուցիչ-աշակերտ մակարդակի էր, և ես նրա լավագույն աշակերտներից էի: Որպես աշակերտ, լսում էի նրան, գնահատում իմ մեջ նրա անզուգական խոսքը, հպարտանում նրանով: Այվազյանն ինձ համար մարդու իդեալ էր: Նա ամենից առաջ ազնիվ մարդ էր, և ժողովուրդն էլ նրան այդպես էր գնահատում ու սիրում:
Ինձ համար երևույթ էր նրա հետ հանդիպելը: Մարդիկ մեզ հաճախ էին տեսնում միասին, և ես դրանով հպարտանում էի:
Գարնանամուտի օրերն էր: Քայլում էինք դեպի Յոթաղբյուր տանող փողոցով: Մայթեզրերին ցեխի հետ խառնված ձյուն կար: Ասֆալտին սևացած ձյունի հալոցք էր: Ձյան բարակ հյուսքերի հետ խառնված` առվաջրեր էին լցվում մայթեզրերի առուները:
Սուրեն Բախշիևիչը ինքնամոռաց մի զրույց էր բացել մարդու և մարդկայինի թեմաների շուրջ և … հանկարծ շըրըխկ ընկավ: Այնպես հանկարածակի ընկավ, որ ես ոչինչ չկարողացա անել: Գլուխը կպել էր մայթի եզրաքարին: Տեղս մի պահ շշմել, կանգնել էի: Բայց հետո ուշքի եկա, բռնեցի ու գետնից բարձրացրի գրողին: Աջ ականջից վեր փարթամ մազերի ճերմակ մի փունջ կարմրին էր տալիս: Գլխից արյուն էր հոսում:
Աստված իմ, հանկարծ բան չպատահի…
Գրողն անմիջապես որսաց իմ շփոթմունքն ու ասաց.
-Քեզ այնպես պահիր, որ մարդիկ գլխի չընկնեն, որ ընկել եմ, որ գլխիցս արյուն է գալիս, թե չէ կհավաքվեն, հարցեր կտան, անունս քաղաքով մեկ կանեն, խայտառակ կդառնանք…
Ես ազատ շունչ քաշեցի` ուրեմն ` վտանգավոր բան չկա:
Այդպես էր Այվազյանը:
Անչափ մարդասեր լինելով` իրեն հեռու էր պահում մարդկանցից: Չէր սիրում լինել ուշադրության կենտրոնում:

ՀՈԴՎԱԾԸ

Շրջանային «Զանգեզուր» թերթում հոդված էի գրել Այվազյան գրողի մասին: Եկավ մեր տուն, ասաց.
-Հալա մի էն հոդվածը բեր ու ինձ մոտ բարձրաձայն կարդա:
Հասկացա, դուրն էր եկել: Ուրախ-ուրախ գնացի, բերեցի, կարդացի:
Ուշադիր լսեց, ասաց.
-Շնորհակալ եմ:
-Ինչի՞ համար,- իսկականից զարմացա ես:
-Ինձ լավ ես հասկացել, ահա թե ինչի համար: Թե չէ էդ քննադատ կոչվածները հոգիս հանեցին:

ՈՒՌԵՆԻՆ

Եփրեմ պապը լսում է, որ գրող Սուրեն Այվազյանը գյուղում է: Թոռնիկի թևից բռնում, բերում է գրողի մոտ:
-Էս էրեխի համար եմ եկել, Սուրեն, քեզ մատաղ: Ամբողջ օրը նստած բան-ման է գրում: Եկել եմ ասեմ` իմ էս թոռանը մի քիչ սովորեցրու, որ ինքն էլ քեզ նման գրող դառնա:
Արձակագիրը երեխային մի քանի հարցեր է տալիս, թևատակին դրած տետրը բացում, նայում, այս ու այնտեղից մի քանի բան ընթերցում, նայում Եփրեմ պապիկին ու գլուխը բացասաբար շարժում:
-Ցավոք սրտի, Եփրեմ դայի, թոռնիկդ գրելու շնորհք չունի:
Եփրեմ պապը պատուհանից նայում է դուրս:
-Յանի, ա՛յ էն խնձորենին, որ ջրես, խնամես, բերք չի՞ տա:
-Կտա՛, Եփրեմ դայի, խնձորենին բերք կտա:
-Ա՛յ ողորմի հորդ,- ուրախանում է Եփրեմ պապը,- բա էլ ի՞նչ կա:
-Եփրեմ դայի, իսկ էն մյուս ծառը տեսնու՞մ ես,- արձակագիրը ցույց է տալիս դիմացի ուռենին, դա ի՞նչ ծառ է:
-Ուռենի է, քեզ մատաղ:
-Եփրեմ դայի, դե գնա ու ամբողջ օրը ջրիր, խնամիր, տես բերք կտա՞:
-Ուրե՞մն… Սուրեն…
-Հա՛, Եփրեմ դայի հա,- ժպտում է արձակագիրը:
Եփրեմ պապը թոռնիկի թևից բռնում, սուսուփուս դուրս է գալիս:

ԵՍ ԻՐԱՎՈՒՆՔ ՈՒՆԵՄ

«Առավոտ լուսո» վեպը լույս էր տեսել: Այդ կապակցությամբ հայրենի գյուղում հանդիպում էր գրողի հետ:
Երբ գրքի և գրողի մասին ելույթներն ավարտվեցին մեկը դահլիճից այսպիսի հարց տվեց.
-Էդքան գրքեր եք գրել, ընկեր Այվազյան, բա ինչու՞ հարուստ չեք:
Արձակագիրն անակնկալի եկավ: Հապաղեց մի պահ, հետո բարկացած ասաց.
-Ես գրող եմ, իրավունք ունեմ աղքատ ապրելու:

ՆՎԵՐԸ

Արձակագիր Այվազյանը մտնում է խանութ` շաքար առնելու: Հաճախորդների հետ հերթի է կանգնում, սպասում, մինչև հերթը հասնում է իրեն: Երկու կիլոգրամ շաքար է առնում, դուրս գալիս:
Ուսուցիչ-բանաստեղծ Մուշեղ Համբարձումյանը այս ամենը նկատում ու խիստ հանդիմանում է վաճառողին.
-Լսիր, է՞դ է քո հարգանքը նշանավոր գրողի նկատմամբ, չես ամաչում, երկու ժամ հերթ ես կանգնեցրել:
Վաճառողը երդվում է, որ չի ճանաչել և մի երկու կիլոգրամ թանկարժեք կոնֆետ, մի երկու տուփ ընտիր սուրճ փաթաթում, տալիս է Համբարձումյանին.
-Խնդրում եմ իմ կողմից ներողություն խնդրի ընկեր Այվազյանին և սրանք էլ տուր իրեն:
Համբարձումյանը վերցնում է նվերը, գնում արձակագրի մոտ: Սուրեն Բախշիևիչը նվերը չի վերցնում:
-Տար ետ տուր, -ասում է:
-Ինչու՞,- զարմանում է Համբարձումյանը:
-Գիտե՞ս ինչ, հարգելիս,-ասում է գրողը, -եթե քո միջոցով են ինձ ճանաչելու, ապա այդպիսի նվերը պետք չէ:

ՍԵՐՈՆ ՄԻ ԲԱՆ ԿՀՆԱՐԵՐ

Սուրեն Բախշիևիչը առաջարկում է ընկերանալ իրեն` գնում ենք որսի:
Գյուղի բարձունքից իջնում ենք դեպի ներքևի ձորերը:
Գրողը, հրացանը ուսին, այնպես թեթև է քայլում, որ հազիվ եմ ետևից հասնում: Մի ձորաբռնկի վրա կանգնում, նայում է: Ներքև` ձորի խորխորատներում կանաչը ուռել, ծածկել է կիրճ ու քարափ: Գրողն աչքերը կիսափակ սքանչանում է բնության կախարդիչ գույներով` ունկը հավքերի դայլայլին:
Նայում եմ գրողի մի քիչ բարալիկ, սլացիկ հասակին, և թվում է, թե նա բարձունքի շարունակությունն է: Վիթխարի լեռնազանգվածը, կարծես պատվանդան լինի, իսկ ինքն անձեռակերտ հուշարձան: Ուլունք աչքերը հառել է դեպի հեռուն` ճերմակ-մետաքս մազերը տվել քամուն:
Հենց այդ պահին էլ ասում եմ.
-Ինչ բարեբախտություն է, Սուրեն Բախշիևիչ, որ դու էլ Սերո Խանզադյանն էլ երիտասարդ եք եղել ու ձեզ չեն նկատել: Թե չէ ձեզ էլ Բակունցի, Չարենցի ճակատագրին կարժանացնեին:
Գրողը ոնց որ կախարդական քնից հանկարծ արթնանա:
-Ի՞նչ…
Զգում եմ, գրողն ամբողջովին ինձ չի լսել, ուստի կրկնում եմ ասածս:
-Չէ, հարգելիս, բոլորովին էլ այդպես չէ,- լրջորեն ասում է նա,- եթե այդպիսի բան հանկարծ տեղի ունենար, Սերոն մի բան կհնարեր ու կփրկվեր, իսկ ինձ հաստատ կբռնեին:
Հասկանալի էր, որ այդ խոսքերով Այվազյանն ուզում էր ընդգծել իր ու Խանզադյանի մարդկային խառնվածքների տարբերությունը:

ՀԱՄԵՍՏ ՎԵՐՆԱԳԻՐ

Լույս էր տեսել Սուրեն Այվազյանի «Ճակատագիրն հայոց» պատմավեպը: Ամենուրեք դրվատանքի, շնորհավորանքի խոսքեր էին հնչում: Մամուլում հանդես եկած գրողները արվեստագետները, ընթերցողները շատ բարձր էին գնահատում գրողի ստեղծագործությունը, այն համարելով մի նոր նվաճում հայ գրականության մեջ: Մարդիկ` մեծ ու փոքր, հափշտակված ընթերցում էին գիրքը: Բայց չգիտես ինչու գտնվեցին մարդիկ, որոնք ետնամուտքից փորձեցին ցեխ շպրտել լույսի վրա:
Գրողի ականջին էին հասցրել նշանավոր կոչված մի գրաքննադատի կարծիքը:
-Ի՞նչ է ասել, — մռայլ հարցրել է Այվազյանը:
-Ասել է` բովանդակությունը` չգիտեմ, բայց վերնագիրը` «Ճակատագիրն հայոց», շատ է վերամբարձ, ավելի համեստ վերնագիր կարելի էր ընտրել:
Սուրեն Բախշիևիչը զայրույթից տեղը չէր գտնում: Անհավասարակշիռ շարժումներ էր անում, այս կողմ գնում, այն կողմ գնում, անընդհատ «հըմ» անում և սեղմված ատամների արանքից ոչ թե խոսում էր, այլ բառերը հատ-հատ դուրս էր շպրտում.
-Քննադատիս նայեք, առանց գիրքը կարդալու գնահատական է տվել և ինչ հանճարեղ եզրակացության հանգել` վերամբարձ վերնագիր… գրաքննադատիս նայեք, չի հասկանում, որ այդ վերնագիրը ես չեմ դրել: Ախր դա Իսրայել Օրու բառերն են, դա նրա բերանի խոսքն է, նրա հոգու ճիչը: Այդ նա է դրել իմ գրքի վերնագիրը:
Իսկ այդ գրաքննադատը… դե ի՞նչ ասեմ: Նա ոչ թե նշանավոր քննադատ է, այլ նշանավոր բութ:
Այվազյանը միայն ջղայնության պահերին չէ, որ այսպիսի խոսքերով նախշազարդում էր այդ գրաքննադատին: Գրական շրջանակներում, թե ընթերցողների միջավայրում գրողը չէր կարողանում զսպել հոգուց հորդացող զայրույթը: Սակայն հատկանշական է և այն, որ բոլոր դեպքերում գրողն անպատասխան էր մնում:
Հայտնի գրաքննադատն այդպես էլ չհամարձակվեց այդ մասին որևէ տեղ գրավոր խոսքով հանդես գալ:

ԷՇՆ Ի՞ՆՉ ԳԻՏԻ, ՄՈՇՆ Ի՞ՆՉ Է

Այվազյանը մեր տան ամենացանկալի հյուրն էր: Ես նրա երկրպագուն էի և նա զգում էր այդ: Գյուղ գալու ճանապարհի առաջին կանգառը մեր տունն էր: Իհարկե, շատերն էին սիրում, հարգում գրողին, շատերն էին նրան հրավիրում միասին մի կտոր հաց ուտելու, բայց նա իրեն շատ ավելի լավ էր զգում մեր հարկի տակ: Գրողը ջոկում էր անկեղծությունը:
Այդ օրը գրողը մեր տանն էր, երբ մեկն եկավ, թե` սեղանը պատրաստ է, ֆերմայի վարիչը գրողին հրավիրում է ճաշկերույթի:
-Գնամ, չգնամ, գնամ, չգնամ,- ինքն իրեն մտմտում էր գրողը:
-Գնա,-խորհուրդ տվի ես:
-Այդ դեպքում միայն քեզ հետ:
Որոշեցինք երկուսով գնալ:
Սեղանի շուրջ հավաքվածները բուռն ծափերով դիմավորեցին Այվազյանին:
Ֆերմայի վարիչը տեղից դուրս եկավ և նրան հրավիրեց նստել սեղանի կենտրոնում: Սեղանապետ-ֆերմայի վարիչը բաժակ վերցրեց ու խմեց գրողի կենացը: Երկրորդ բաժակի խոսակցության նյութը դարձյալ Այվազյանն էր: Ես զգում էի, որ նա դրանից նեղվում է, անհանգիստ շարժումներ է անում:
Շրխկում-թրխկում էին բաժակները: Բոլորը մեկ-մեկ խմում էին գյուղի հպարտության, եզակի մարդու, ականավոր գրողի կենացը: Այվազյանը դժկամորեն վեր էր կենում, գլխով խոնարհումներ անում: Դժվար չէր նկատել, որ գրողը դժգոհ է այդպիսի միջավայրից:
Ինչ-որ տեղ շոշափելով գրողի տրամադրությունը` ֆերմայի վարիչը տեղից վեր կացավ, բաժակը մատների արանքում դողացնելով` մոտեցավ գրողին և կանգնելով նրա գլխավերևում` ականջ ծակող ձայնով բացականչեց:
-Ժողովու˜րդ, դուք հասկանու՞մ եք ով է այսօր այստեղ մեզ հետ հավասար նստած` Իվազանց Բախշու տղա Սուրեն Այվազյանը, որի անունը բավական է, որ մեզ ճանաչեն, մեզ մարդու տեղ դնեն: Ես կյանքում շատ քիչ գիրք եմ կարդացել, բայց նրա «Մխիթար Սպարապետ»-ը մի շնչով կարդացել եմ:
Շնորհակալ եմ քեզանից Սուրեն Բախշիևիչ, որ…
Այվազյանն այլևս չհամբերեց, տեղից վեր կացավ: Ես տեսնում էի, որ նա չափից դուրս զայրացած է, բայց չկարողացա կանխել նրան:
-Էդ ես եմ շնորհակալ,- խեղդված ձայնով բացականչեց նա,- ես եմ շնորհակալ, որ այստեղ` իմ հայրենի գյուղում ինձ բախտ վիճակվեց հանդիպել մարդկանց հետ, որոնք չեն կարողանում տավարը ոչխարից ջոկել:
Ասաց, տեղից վեր կացավ ու սաստիկ վրդովված դուրս եկավ:
Դրանից հետո ամեն անգամ, երբ գալիս էր գյուղ, առաջին հերթին հարցնում էր.
-Էն «Սպարապետ» կարդացած ֆերմայի վարիչը դեռ կա՞…
Ժողովրդական առածը օրինակ էի բերում գրողին մխիթարելու համար.
-Սուրեն Բախշիևիչ, ախր էշն ի՞նչ գիտի մոշն ի՞նչ է:
-Բայց մինչև ե՞րբ են էդ էշերը մեր հոգին ուտելու,- հոգու խորքից հառաչում էր արձակագիրը:

ՔԱՐԻՑ ՄԱՀԱԿ ՉԻ ԼԻՆԻ

Սուրեն Այվազյանը հիանալի պատմել-գիտեր: Մի բան, որ ասում էր, համով էր ասում: Զարմանալի լավ հայերեն գիտեր: Խոսքի մեջ ավելորդ ոչ մի բառ, ոչ մի արտահայտություն չէի գտնի: Նրա լեզուն համեմատությունների լեզուն էր, ժողովրդական իմաստախոսությունների և առածների լեզուն: Խոսում էր գրական մաքուր հայերենով: Չէր խուսափում նաև բարբառային արտահայտություններից: Սիրում էր ասել, որ բարբառն անհամբեր գանձեր ունի իր ներսում որոնք չպետք է մոռացության տրվեն, այլապես մեր լեզուն շատ կաղքատանա:
Մի օր մեր զրույցի շրջանակներում հարցրի.
-Վարպետ, ի՞նչ կարծիքի ես մեր նոր, երիտասարդ գրողների, բանաստեղծների մասին:
-Լավերը միշտ եղել են ու հիմա էլ կան,- ասաց,- բայց կան և այնպիսիները, որոնք փորձում են թռչել իրենց գլուխների վրայից, փորձում են կոխ տալ, անցնել նույնիսկ դասականների վրայից, ինչ-որ հնարովի բառակույտերի օգտագործման միջոցով գրականությանն ուզում են ժամանակակից շապիկ հագցնել, որ ոչ մի փոթ չունենա: Իզուր ջանքեր են: Այդպիսի բան լինել չի կարող: Նոր շապիկ հագցնել չի նշանակում հինը հանել ու դեն շպրտել:
-Համենայնդեպս վարպետ, եթե տաղանդավոր են…
-Այ տղա, հասկացիր,- ջղայնանում է գրողը,- գրականությունը մնում է գրականություն: Հոմերոսից մինչև Հիմինգուեյ ու Թումանյան գրականությունն հոսել է հանճարների կերտած հունով: Իսկ քո ասած այդ տաղանդները գրականության համար նո՞ր հուն պիտի ստեղծեն:
Ինչպես ժողովուրդն է ասում` երբեք չես կարող քարից մահակ կերտել:
Պատկերացնու՞մ ես քարից` մահակ: Կամ որ սարքեցիր, ինչի՞ նման կլինի: Մահակը փայտից եղել է, փայտից էլ պիտի լինի: Վերջ:
Իսկ սրանք ուզում են քարից մահակ ստեղծել: Չի լինի:

ԲԱՐԿԱՑԱԾ ԱՅՎԱԶՅԱՆԸ

Քրոջս աղջիկը դպրոցում ստացած գերազանց գնահատականներով դիմել էր համալսարան: Շատ էր սիրում լեզու և գրականություն: Ուզում էր լեզվի և գրականության ուսուցչուհի դառնալ: Համոզված էի, որ նա իր գիտելիքներով հանձելու է ընդունելության քննությունները և կողմնակի որևէ միջամտության կարիք չկար: Բայց եղել էին դեպքեր, երբ լավերը կտրվել, վատերն ընդունվել էին: Եվ որպեսզի քրոջս աղջիկը պատահականության զոհ չդառնար դիմեցի Սուրեն Այվազանին:
Արձակագիրն երկար մտածեց, ասաց, որ ինքն այդպիսի գործերի հետ գլուխ չունի: Բայց հետո բարի գործ կատարելու ցանկությունը հաղթեց նրա մեջ ու նա համաձայնեց գնալ ռեկտորի մոտ:
Հաջորդ օրը գնացինք համալսարան: Գրողին ընդառաջ եկած ռեկտորն ու Այվազյանն ողջագուրվեցին: Այվազյանը բացատրեց, թե բանն ինչ է և ընդգծեց դիմորդի բարձր գիտելիքներն ու ունակությունները:
-Հարց չկա,- ասաց ռեկտորը,- կյանքումդ մի անգամ դիմել ես մեզ, Սուրեն Բախշիևիչ, հաշվեցեք, որ ձեր երեխան ընդունված է:
Երկու-երեք օր անցավ: Հեռուստացույց էի նայում: Զանգեցին:
-Գիտե՞ս որ Նաիրան հայոց լեզվի բանավորից կտրվել է,- համարյա լաց լինելով` ասաց քույրս:
-Ինչպե՞ս թե…անակնկալի եկա ես:
-Խեղճ աղջիկը հուզմունքից քիչ է մնում խեղդվի:
Ամեն ինչ ճիշտ էր, քրոջս աղջիկը դուրս էր մնացել համալսարանից: Ում կարող էի ապացուցել, որ անարդարություն է տեղի ունեցել: Գնացի Այվազյանի մոտ: Գրողը զարմացած նայեց ինձ, գլուխը տարուբերեց աջ ու ձախ ու ձեռքի ափով բռնեց ճակատը:
-Աստված իմ, ինչ անմեղ հոգի են փշրել էդ անխիղճները, թու, ես ձեր… ու այլևս չշարունակեց: Տեղից վեր կացավ` ասաց.
-Գնացինք:
-Ու՞ր..
-Անմեղ հրեշտակների մոտ,- գրողի աչքերը կատաղությունից պսպղում էին:
Զգացի, որ Այվազյանն այլևս չի տիրապետում իրեն, կախվեցի արձակագրի թևից:
-Գնանք, վարպետ:
Արագ հասանք համալսարանի մուտքին, բարձրացանք երկրորդ հարկ: Մեր դիմաց ռեկտորի աշխատասենյակն էր: Այվազյանը թափով բացեց դուռը, գնաց առաջ: Ներսում ուրիշ երկու հոգի էլ կային, որոնց ուշադրություն չդարձնելով` գրողը միանգամից վրա տվեց.
-Լսիր դու ռեկտոր ես, ինչ ես, կարո՞ղ ես ինձ բացատրել, թե ինչու՞ իմ ասած երեխան դուրս է մնացել համալսարանից, կարո՞ղ ես ասել, թե նրա փոխարեն ուրիշ որ հիմարին եք դարձրել ձեր ուսանողը:
Ռեկտորը, որ նման բանի բոլորովին չէր սպասում, ուղղակի շշմել էր: Նա զարմացել էր, թե արձակագիր Այվազյանն ինչու՞ է այդպես ջղայնացել ինչ-որ մի ուրիշ երեխայի համար: Ռեկտորը չգիտեր ինչ ասել, ինչ անել: Փորձեց ժպտալ, չստացվեց, միայն կարողացավ կմկմալ.
-Սուրեն Բախշիևիչ, ախր մենք քեզ աշխարհի չափ հարգում ենք, դե մի բան է եղել է, երեխան շփոթվել է, մյուս տարին..
-Ի՞նչ ես չքմեղ ձևանում, քեզ անտեղյակ մարդու տեղ դնում: Ես քեզ հարցնում եմ` էդ ո՞նց է լինում, որ տգետներն ընդունվում, իսկ խելոքները դուրս են մնում:
Ռեկտորը սփրթնել էր, ճակատին քրտինքի կաթիլներ էին կուտակվել: Նա չէր հավատում, որ դիմացինը Այվազյանն է` բարի ու բարեհոգի, լուրջ ու համեստ Այվազյանը: Նա չէր հավատում, որ բարությունը կարող է այդպես չարանալ:
Ռեկտորը ցնցված էր: Լսում ու ականջներին չէր հավատում: Բառերի էր ման գալիս, որ պատասխան գտնի, չէր ստացվում: Հանցանքի մեջ բռնված երեխայի նման փորձում էր արդարացման խոսքեր փնտրել.
-Ախր, դու մեծություն ես, ախր…
Ընդհատելով նրան` գրողը ոչ թե խոսում, այլ մռնչում էր.
-է՛յ դու, արժանապատիվ մարդ, ինձ մեծարել պետք չէ, դու ավելի լավ է գիտելիքը հարգեիր, մարդու խելքն ու կարողությունը հարգեիր:
-Սուրեն Բախշիևիչ, ախր, հնարավոր է, որ ինչ-որ բան սխալ է եղել, թյուրիմացություն է է տեղի ունեցել,- ասում էր ռեկտորը` փորձելով ինչ որ կերպ մեղմել գրողի բարկությունը:
-Չէ, այստեղ ոչ մի սխալմունք էլ չի եղել: Ձեզ նմանները գիտեն ինչ են անում և ինչու են անում,- չէր հանդարտվում արձակագիրը:
-Ես ձեզ լավ եմ հասկանում, Սուրեն Բախշիևիչ, եթե ձեր ինքնասիրությունն ինչ-որ տեղ վիրավորվել է, կներեք դրա համար,- ասում էր ռեկտորը և փորձում գրողի զայրույթը վերածվել սովորական զրույցի:
Սակայն Այվազյանն ոչ մի կերպ չէր մեղմանում:
-Եվ դու քեզ համարում ես ճշմարի՞տ մարդ ու փորձում ես ինձ հետ ազնվություն խաղա՞լ , չի ստացվի: Այդ պաշտոնը, ընկեր, քեզ չեն տվել, որ մարդկային ճակատագրեր որոշես հանուն քո գրպանի..
-Այդ ի՞նչ եք ասում, Սուրեն Բախշիևիչ, մտքովս անգամ չէր անցնի, որ դուք այդ կարծիքին կլինեք իմ մասին,- ասում էր ռեկտորը կեղծ ժպիտ խաղացնելով դեմքին:
-Ես քեզ չեմ հավատում: Հասկացիր: Դու անմեղ հոգի ես փշրել, դու հավատ ես սպանել, դու թքել ես արդարության դեմքին, դու հանցանք ես գործել:
-Սուրեն Բախշիևիչ, գույները շատ եք խտացնում, ախր ես այդ մարդը չեմ: Ես մարդկանց իրավունքների պաշտպանն եմ, ես ձեր գրքերի սիրահարն եմ, դուք մեր համալսարանի պարծանքն եք: Արժե միթե մի երեխայի համար այդքան բարկանալ: Ձեր առողջության մասին մտածեք:
-Դե վերջապես, լսիր երիտասարդ,- ձեռքը մեկնելով առաջ` ասում է գրողը,- ես հավես չունեմ երկար-բարակ լսելու քո շաղակրտանքը: Մի հարց միայն, համալսարանի ո՞ր կարգն ու օրենքը կխախտվեր, եթե մի դիմորդի, ընդամենը մի դիմորդի, խելոք ու բանիմաց մի դիմորդի առանց փողի ուսանող դարձնեինք:
Ռեկտորն ուզում է ինչ-որ բան ասել:
Սուրեն Բախշիևիչն իսկույն ընդհատում է նրան:
-Չեմ ուզում լսել քո պատասխան-մեղայականը, միայն եթե կարող ես մի քիչ մտածիր այդ մասին: Իսկ եթե կուզես իմանալ` քեզ էլ, քո համալսարանն էլ… Ես գնացի:
Ու դուրս եկավ, Այվազյանն երկար ժամանակ չէր հանդարտվում: