Սկիզբը այս էջում

ՄԵՐ ԵՍԱՅԻ ՆԱԽԱՐԱՐԻ ՔԱՋՈՒԹՅՈՒՆԸ

Երբ հարկապահանջները կենտրոնացրին արքունի հարկերը, առան վերադարձան պարսից երկիրը: Ըստ հավանական պատմության, որ հինգթերթյան տետրակում գրում է Բարսեղ անունով մի մարդ, որ նախ ուրացավ Քրիստոսի հավատը, մի քանի տարի հետո զղջացավ և կրկին եկավ իր կորուսյալ հավատին, ոչ այս ոճով, որ ես գրում եմ,- ասում է Առաքել վարդապետը,- այլ աշխարհաբար լեզվով:

Կարգի անցնենք:

Հարկահանների վերադառնալուց և նրանց չար խորհուրդները լսելուց հետո իր անձի նկատմամբ թշնամություն անելու համար, որ ցանկանում էին կորցնել, անհայտ՝ գաղտնի պահելով դրսից [մշակված] այս բոլոր խորհուրդները, իր մոտ կանչեց իր իշխանության տակ եղած մեծամեծ նախարարներին, իշխաններին, իշխանական կամ թագավորական ցեղից սերված անձանց: Երբ հավաքվեցին, նրանց հետ խորհուրդ արին, թե բավական է այդքան տանջունքներ կրել այլազգիների ձեռքից: Որովհետև Դիզակ նահանգը սահմանակից է եղել Պարսկաստանին, [դիզակիցները] բազում վշտակրությամբ էին անցկացնում իրենց կյանքը: Թեպետ նախարարները, նայելով չարչարանքներին, համաձայնվում էին քննել հանգամանքները, սակայն երկյուղը մեծ էր. հանկարծ ընդդիմանալ պարսից տիրապետությանը: Խորհրդածության վերջում բոլորի ցանկությունը եղավ՝ մեռնել հայրենիքի ազատության համար, քան թե մեր աչքի առջև մեր ձեռքից տանեն և հափշտակեն գեղեցիկ մանուկներին և աղջիկներին:

Դրա համար սկսեցին հավաքել պատերազմող և քաջասիրտ երիտասարդներին և այլ մանուկների, որչափ ձեռնհաս լինեն ուժեղներին: Ամենքը կրթված և վարժված էին մարտի մեջ. հայերը շատ քաջ էին, Եսայի զորապետը հմուտ էր մարտի բոլոր հնարներում և սիրտ էր տալիս ու քաջալերում, ուսուցանում բոլոր հնարամարտությունները՝ առանց վախի խրոխտաբար հարձակվել մահազեն թշնամիների վրա և աներկյուղ իսկ նահատակվել, քան վատ անուն ժառանգելով ապրել. միշտ պատրաստ մնալ պատերազմի ձայնը լսելիս կամ՝ հրամանի ձայնը, և հավաքվել նույն վայրում, որտեղ շարժվում եք:

Երկրորդ տարվա գալուստին մեծ բազմությամբ հարկահաններ եկան՝ հազար զինված մարդկանցով և արքունի հարկերը առաջինից կրկնապատկած, բացի ավելորդությամբ պահանջվածներից. նման էին կատաղի գազանների և արյան ծարավիների:

Մեր քաջ նախարարը ներքին պատկերացումներով զգաց և տեսավ, որ վաղեմի իրենց սովորությամբ չեն, այլատեսակ մտադրությամբ են եկել: Դրա պատճառով դեմ հանդիման կանգնելով՝ ընդդիմացավ նրանց՝ ասելով. «Մի՞թե արծաթագին և ստրուկ ծառաներ ենք անհավատ պարսից ազգին, սրանից հետո պարսից տերությանը պարտական չենք դրամ տալու: Եվ դուք ըստ արքունի հրամանի ինչ որ կամենում եք, կատարե՛ք»: -Ասաց, դուրս ելավ և բարձրագոչ ձայնով կանչեց [յուրայիններին]:

Իրենց բնակիչներից նույն վայրկյանին ելան կորովի և քաջամարտ այրեր՝ յուրաքանչյուրի ձեռքին սուր և հրացան: Այնտեղ հավաքվածները՝ միայն Տող բերդաքաղաքում, երկու հազար հինգ հարյուր հոգի էին: Երբ պարսիկները տեսան, սրտաբեկ եղան, գունատվեցին, առաջիկա գործի համար մնացին թուլացած, որովհետև պարսից բոլոր զինվորները և նախարարները լավ գիտեին մեր զորապետի վարքը:

Հետո եկավ, կանգնեց նրանց առջև՝ խոսքով անիրավ տեղը նեղելով նրանց.

• Ելե՛ք,- ասում էր,-այստեղից և գնացե՛ք, եթե այսուհետև կամենաք մի բարի կամ չար բան խոսել, ձեր դիակը կնետեմ գազաններին և շներին:

Նրանցից ոչ մեկը չկարողացավ իր լեզուն շարժել և խոսել չար կամ բարի, որովհետև նրանք քաջ գիտեին, որ սուրը իրենց արյամբ շաղախելը մոտ էր, և մեջտեղում ժամանակ չկար, որովհետև հասել էր ժամը՝ սուրը հագեցնելու պարսիկների արյամբ: Այս ամենը տեսնելով՝ նաև իսկությամբ առաջվանից գիտեին, որի համար քաղցրությամբ ստանալով արձակման միջոց, վերադարձան իրենց երկիրը: Հասնելով այնտեղ՝ բոլոր եղած բաները մանրամասն պատմեցին իրենց թագավորին:

Երբ Շահը լսեց, տխրեց ու ալեկոծվեց քաջ Եսայու վրա. բարկացավ անհամբեր հոգով, եռաց ու փրփրեց դառն մաղձը մեր երկրում թափելու համար, ասում էր. «Գնալով կջնջեմ բոլոր կենդանիներին՝ մարդուց մինչև որտեղ կենդանի շունչ կա»:

Երբ գարնանաբեր դուռը բացվեց, բոլոր կողմերից մեղմաշունչ հողմը տարածվեց մեր երկրում, և բոլոր արարածները ոգևորված կենդանացան: Բայց մեզ մահաբեր և դառնաթոր հողմը եկավ ու հնչեց, որովհետև Քրիստոսի համբարձման օրերում պարսից զորաբանակը եկավ Երասխ գետի եզրը: Եվ այնտեղից նախապես մի քանի հեծելազորային քաջամարտիկ զինվորներ ուղարկեցին, որպեսզի ում տեսնեն, անխնա խփեն ու գերեն: Բայց երբ եկան, և այս նպատակով որոշված կարծիքը տարածվեց, չկարողացան ինչ-որ բազում վնաս հասցնել, սակայն շրջում էին բոլոր տեղերը, թերևս կարողանային իմանալ ամրացողների տեղը, որովհետև հայերն ավելի շուտ էին ամրացել Տողի լեռան անառիկ բերդում, և ամբողջ գավառը գտնվում էր բերդում: Պարսիկները տակավին անտեղյակ էին, թե որտե՞ղ են հավաքվել այնքան հայերը:

Դիզակ նահանգի անօրենների ազգից մեկը գնաց պարսից սպարապետի մոտ՝ խոստանալով ցույց տալ տեղը, ելքը և անցքերը, որտեղ ամրացել են: Թեպետ ցույց տար բոլոր ելքերը, բայց կասկածանքով. այն էր երկյուղը, որ հայոց զորքին ականատես էր. գիտեր քաջությունները, նաև հայոց զորապետին: Դրա համար հայտնեց նրանց, թե իր մոտ ունի քաջամարտ զորքի և աներկյուղ ճակատամարտող մարդկանց ընտիր և հավաքական բազմություն, որ զինված են, կազմ ու պատրաստ օրինավորների և իրենց ազգի դեմ, որ իրենց ներսում երդմամբ հաստատված են դաշնադրություն և մտնել բերդի ներսը: Ապա նշում է, թե ինչ անելու են, զգուշությամբ անեն, որովհետև ամրացածների տեղը անմատչելի է: Այս խոսքերի վրա մեծ վախ ընկավ նրանց մեջ. բայց նախքան ամենը [կատարելը] ընտրել մի քանի մեծամեծ նախարարներ, ցուցանող մարդու հետ գնալ, տեսնել ճանապարհի դյուրությունն ու դժվարությունը: Զառիվեր գնացին, իջան, բոլոր տեղերը շրջելով՝ տեսան ամրությունը, որ խիստ դժվարամատչելի է տեղը: Վերադարձան բանակը և պատմեցին սպարապետին, թե անմատչելի է:

Բարկանալով զորագլուխը կամենում էր սրախողխող անել պատգամաբեր նախարարներին, թե նրանք արդարև իրենց թագավորի թշնամիներն են: Ընտրեց այլ զորավարներ և զորքի մասը տվեց նրանց ձեռքը ու պատվիրեց աներկյուղ առաջ շարժվել, թեև իրենց կես մասը կոտորվի, մնացածները վախից ոտաբոբիկ դարձած հետ չդառնան. նրանք ևս բնաջինջ լինելով կվերանան, բայց սուրը ձեռքին և մահն առաջին միմյանց քաջալերելով առաջ գնան, որովհետև,- ասում է,- բոլոր հայերը վախկոտ են, եթե տեսնեն իրենց կողմից մի քանի ընկածների և վիրավորների, իսկույն փախստական կդառնան կամ հանձնատու:

Այս պատվիրաններից հետո զորքը քաջալերված սկսեց լեռան արևելյան կողմով դեպի վեր շարժվել մորեխի պես՝ սփռվելով-տարածվելով արևելյան երեսը: [Զորքը] վխտաց, սլացավ զառիվեր. այն ժամանակ բնավ բույս չկար կամ՝ անտառ, այլ ողորկ էր և ծաղկանկար:

Հայերը նույն ժամին մտել էին դարանները, քանի որ արևելյան կողմով ծայրից ծայր խոր փորել էին ավելի քան տասնվեց կանգուն երկարությամբ և տասը կանգուն լայնությամբ. մտել էին փորված հողի և քարերի թիկունքը: Երբ տեսան, որ պարսիկները տարածված վարար ջրի պես հոսում են առանց ակնածության և աներկյուղ արշավելով, սլանում են դեպի վեր և մոտ են հայազուն գնդերին հասնելուն, մեր քաջ նախարար Եսային ելավ մի քարի գագաթ՝ որպես հրաշունչ առյուծ, ահեղագոչ ձայնով աղաղակեց իր զորքին. «Ո՜վ, իմ քա՛ջ որդիներ, ահա՛ փրկության և նահատակության ժամը, ելե՛ք, ահա փակվեցինք պարսիկների ձեռքի տակ»:

Երբ հայոց գունդը լսեց մեծ նախարարի հրամանը, անհապաղ և աներկյուղ, անդառնալի արագությամբ հարձակվեցին նրանց վրա: Հրացանների կրակոցից հետո յուրաքանչյուր ոք ձեռքի սուրը մերկացրեց, և իրենց դրեցին մահվան նժարին: Փակեցին իրենց աչքերը և խառնվեցին միմյանց, երկու կողմերից ձայն էին տալիս: Մարտի աղաղակները դողացնում էին այն վայրը, ընկածների դիակները և սպանվածների գլուխները զառիվայր թավալգլոր էին լինում: Երկու կողմերից ընկած դիակների ջերմաջերմ արյունը անձրևների հորդ հեղեղի նման հոսում էր լեռան ծաղկանկար երեսին, տարաբախտ առաջ անցնում: [Ողբալի] վայերի, աղիողորմ հառաչանքների, կիսամահ վիրավովածների և արյան հոսքից քամված-ցամաքածների վայնասունների ձայները, խառնվելով իրար, վիրավորում էին կենդանի մնացածների լսելիքները: Երկու կողմերի երկարաձիգ մարտի, դաժան պատերազմին զորքի լքյալների [պատճառով] հարկը ստիպելուց հետ դարձան և շնչարգելությամբ ընկածների հաշիվը տասնապատիկ ավելանում էր հայոցից. պարսից ազգից ընկածները ավելի քան հազար վեց հարյուր էին, հայոց ազգից՝ հարյուր տասը:

Ամենայն կորովի այրերը ազգի սյուներ էին քաջ ու մեծ Եսայու օրինակով: Սակայն մեր զորապետը չէր հանդարտվում, անմխիթարական հոգով ընկնում էր դիակների վրա, դառնապես լացում. աջ թևը արմատից բեկվել ընկել էր:

Պարսիկները, տեսնելով իրենց գնդի բազմաթիվ հարվածները, կրկին սպառազինվելով և գունդ կազմելով, միմյանց քաջալերելով և ուխտը պնդելով, [ասում են, թե] այս անգամ կամ միանգամայն կպարտվեն ու բնաջինջ կորչեն, կամ հաղթության անուն ժառանգեն: Անմիջաբար վերջին խոսքը բերանում, տակավին զառիվեր շտապելով, գնացին:

Հայերը տեսան, որ կատաղած և բարկությամբ գալիս են, փախչելով դարանից, մտան բերդը. թիկունքից անմատչելի էր: Առջևի կողմից գալով՝ [պարսիկները] հասան, և պատերազմը սկսեց սաստկանալ արտաքուստ և ներքուստ, միմյանց խառնվեցին մարտնչողների հրացանների ձայներն ու ծուխը: Պարսից զորքի կեսը ջարդվեց այնտեղ կուտակված մեծամեծ գլորած քարերից:

Այս պատերազմում այլազգիների զորքին բազմաթիվ հարվածներ հասան: Տեսնելով, որ ոչինչ չի վճարվում, բացի մեծամեծ վնասներից, ողջ մնացածները գլխիկոր հետ դարձան: Եվ գնալով բանակը՝ որքան վերադարձի քննություն արին, ոչ մի վճարի հնար չեղավ, չվեցին գնացին իրենց երկիրը:

ԹԵ ԻՆՉՊԻՍԻ՞ ՄԱՀՈՎ ՄԵՌԱՎ ՄԵՐ ՔԱՋ ՆԱԽԱՐԱՐ ԵՍԱՅԻՆ

Պատմում են իրավաբանությամբ, թե երբ պարսից զորապետերը հասան Թավրիզ քաղաքը, այնտեղ իրենց Շահին պատմեցին բոլոր դիպվածները, տեղի ամրությունը, որն անմատչելի է, և հայոց պատերազմը: Երբ պարսից թագավորը լսեց բոլոր եղածները, բարկացավ, գրգռվեց: Հայոց ՌՄ — 1200 (թվականն էր), պարսից Նադիրը առաջվանից ավելի բազմացնելով բազմացրեց զորքերը. այլ զանազան ազգերից ևս գումարեց, զորապետերին փոփոխեց, մեծ ազնվագին պարգևներ ընծայեց, ամենքին հիմարացրեց ոսկով և արծաթով և մեծամեծ պարգևներով, պատրաստեց մարտի բոլոր հանգամանքները, և զորաբանակը հանկարծորեն չվեց եկավ Երասխ գետի այսկողմը:

Երբ հայերը տեսան, շփոթվեցին և իրար անցան. անմիջապես իրենց ներսում մտահոգ եղան մանուկներին և աղջիկներին հասցնել Տողի բերդը: Երբ բերեցին և տարան լեռան գագաթը, հայոց զորքը փակեց բոլոր անցքերը: Բայց պարսիկները տակավին սփռվել էին ավարի և գերեվարության համար: Սակայն սակավ եղավ գավառի վնասը, որովհետև ամենքը բոլոր կարևոր պետքերը շտապ հասցրին ամուր տեղերը:

Ամեն ինչից հետո պարսից զորապետը եկել նշմարում էր Տողի բերդի տեղի ամրությունը, որ բարձրագագաթ լեռան վրա է՝ պարսպապատ, շինված անառիկ: Դրա համար զորապետի առջև հանդիմանեց անասնական հիմարությունը, թե ինչո՞ւ այնքան զորքը կորցրել է տգիտությամբ և փուչ տեղը, անհնար է, որ մարդ հակառակ կերպով կամ կռվով մոտենա, իրենք չեն կարող հաղթել պատերազմով, եթե ոչ սիրով և հաշտությամբ: Այդ նպատակով մի քանի անձանց՝ օրենսգետների, թունավորեց խաբեական խոսքերով, Ղուրանը տվեց նրանց ձեռքը: Սրանք գնացին բերդը և սկսեցին խոսել, թե թագավորը լսել է նրանց անհաղթ քաջության մասին և, բացի պարգևատրությունից, չունի և չի կամենում վրեժխնդրություն, միայն ցանկանում են անցնել Կուր գետի այնկողմը՝ Գուգարաց երկիրը, որովհետև նրանք ևս չեն կամենում մնալ իրենց իշխանության տակ: Այսպես ասում էր, հաստատում՝ ցույց տալով Ղուրանը, բազմաթիվ խրթին խոսքերով կամենում էր խաբել:

Բայց մեր նախարարը գիտեր նրանց նենգամիտ խոսքերը և ասաց. «Հաշտության և խաղաղության օր չէ սա, այլ իսկ քաջության և հաղթության, արյան և մարտի»:

Երբ պատգամավորները տեսան, որ գիտե իրենց նենգությունը, վերադարձան բանակը և պատմեցին զորապետին, թե հաշտության նշան չունի: Այս խոսքերը դեռևս խոսում էին, որ Հաբանդ գավառից մի անանուն իշխան եկավ և խոստացավ այս քաջ նախարարին տալ նրա ձեռքը, մանավանդ ինքը վաղուց հանձնատու է եղել, ծառայում էր պարսից գավառի [թելադրանքով]՝ ըստ Վասակի սատանայական արարմունքի: Եվ վերցնելով սուրբ Ավետարանը, խաչը և մի սուտ քահանա՝ դիմեց գնաց բերդը՝ [ներկայացնելով] որպես մեր նախարարի բարեկամ: Այնտեղ երդումով հաստատեց զուտ պարսիկների խոսքերը, և նա հավատաց սուրբ Ավետարանին: Եվ մի քանի մեծամեծ իշխաններով ելան գնացին պարսից բանակը և մտան զորապետի վրանը. բոլորը գլուխ խոնարհեցին և մնացին սպասելով հարցման: Պարսից զորապետը մտքով և աչքով նշմարում էր պարթևական հասակը, գեղեցիկ կազմությունը և ահագնակերպ դեմքը, ինչու չէ, հիացել էր տեսարաններից. եթե չլիներ կասկած թագավորից, և չարախոսություն՝ ընկերներից, նրա կամքին անհաճելի էր՝ վնաս տալ կամ լինել նրա մահվան պատճառը:

Ուստի բազմաթիվ հարցաքննություններից հետո ակնարկեց շրջապատի զորքին, և բռնելով նրան, կապեցին երկաթի շղթաներով ու տարան այլ վրան: Այնտեղ պահեցին երեք օր և երեք գիշեր և ապա շնչասպառ արեցին:

Ասում են՝ մինչև սպանելը երեք անգամ միջնորդ և բարեխոս է ուղարկել հայոց մատնիչ իշխանի մոտ արձակման համար, թե նրա համար դյուրին է այդտեղից իրեն ազատելը: Նա երկյուղից չկամեցավ լսել նրա խոսքերը: «Արձակումից հետո,- ասում էր,- գիտեմ իսկ և իսկ, բնավ ինձ մի վայրկյան իսկ չի թողնելու կենդանի»: Դրա համար էլ չկամեցավ ազատել:

Սակայն իշխաններին, որոնք նրա հետ գնացել էին, վնաս չտվեցին, միայն իրենց միջնորդությամբ պատվիրեցին այնուհետև հանձնատու լինել: Եվ ելնելով բերդաբնակ զորքը պիտի գնար իր բնակատեղը, զբաղվեր ինչ-որ գործերով:

Իշխանները այնցան գնացին բերդը և այնտեղ պատմեցին մահը և բոլոր եղածները, նաև հանձնատվության պատգամները: Բայց մեր նախարարի մահը խոր խոցեց ամենքի սրտերը. ողբը բերաններում, արտասուքը աչքերում՝ բոլորը անմխիթար լացում էին: Հարգանքով չընդունեցին պարսից զորապետի խոսքերը, որովհետև իսկապես գործի հանգամանքներով գիտեն, որ վրեժխնդիր են լինում, գերում մանուկներին, աղջիկներին, կանանց, մյուսներին բնաջինջ անում: Դրա պատճառով չկամեցան հաշտություն և խաղաղություն անել (կնքել): Պարսիկները մի քանի անգամ պատգամավորներ առաքեցին, հայերը չկամեցան ընդունել նրանց խոսքը, որի համար չվեցին գնացին իրենց երկիրը:

Թե նրա մահից հետո ո՞վ հաջորդեց, մեզ ցույց է 

տալիս անթիվ տապանագիրը

Այս տապանին հանգչում է մարմին

քաջ և արի մելիք Բաղխտամին.

Սա էր որդի մելիք Արամին.

մահ և վախճան պատմեն սորին (սրա)

մահադեղով Իբրահիմ խանին.

Եվ ովքեր հանդիպեք տանը սորին (սրա),

մի խոսքով ողորմի ասեք. ամեն:

Թեպետ բարեպաշտ մելիք Բախտամը առել էր իշխանությունը, սակայն պարսից բռնակալության տակ էին նվաճված մեր երկիրը և նրա իշխանությունը: Քանզի մեր նախարարի՝ քաջ Եսայու սպանելուց հետո գրավված էր նրանց թագավորության տակ. մեր ազգի բնական թշնամիները՝ պարսիկները, տակավին ոխ էին պահում առաջին մարտի համար: Ուստի բազում վշտակրություններ էին անցկացնում մեր երկրում և չարչարում: Դարձյալ բռնությամբ քաշում-տանում էին գեղեցկագույն մանուկներին և աղջիկներին, առաքում Թավրիզ քաղաքը՝ որպես ընծա թագավորին և մեծամեծ նախարարներին: Տնետուն մտնելով՝ շրջում էին, թաքստոցից և մայրերի գրկերից հափշտակում-տանում էին: Հանդերից և հանդաստաններից, այգիներից, որտեղ որ գտնում էին, տանում էին պարսից երկիրը, վաճառում դյուրագին արծաթի: Նրանց հավատուրաց էին դարձնում, թլփատում էին, ոխակալությամբ բազում խայտառակություններ անում մանուկների հետ: Մարդ որսալու՝ գողանալու չար սովորությունը բազմացավ մեր երկրում, տարան անթիվ հայ մանուկներ, մնաց այլասեռը, և բազում ծնողներ իրենց որդիներից անզավակ դարձան: Երբ ծնողները հանդում հապաղում էին գործերի մեջ, բնավ հույս չէին ունենում տեսնելու իրենց որդիների երեսը:

Այդ ժամանակ մեր Աղվանից երկրում ելավ Իբրահիմ խանը՝ բոլոր չարերից չարը: Օրըստօրե գնում էր, զորանում, մինչև անգամ բռնությամբ նվաճեց և իր իշխանության ենթարկեց Արցախյան երկիրը: Հայոց և այլազգի մեծամեծ նախարարներից ոչ ոք չկարողացավ ընդդիմանալ նրան, առաջ գնալ և դիմաբանել. այդ ամենը նրան զորություն էր տալիս: Թեպետ բռնացած տիրում էր Արցախյան երկրին և նվաճել էր ամենը՝ պահելով ի ներքո յուր իշխանության, սակայն ոսկու և արծաթի, հարստության կարոտություն ուներ: Դրա պատճառով ըստ իր անվան մեծության իշխանությունը վարել չէր կարողանում: Ուստի սկսեց նեղել և չարչարել Աղվանից երկրի մեծատուններին, կողոպտում էր ունևորների տանը գտած արծաթը, ոսկին և այլ ազնիվ իրեր, բազմաթիվ քրիստոնյաների հավատափոխ էր անում, դարձնում մահմեդական կրոնի. դա երևում է հենց Արցախ երկրի բոլոր բնակավայրերում:

Իբրահիմ բռնավորը երբ տեսավ, որ բոլոր կողմերից խաղաղացել է և ուռճացել ամեն ունեցվածքով, մանավանդ հարստությամբ, սկսեց սաստիկ չարություններ հասցնել հայոց ազգին: Ընտրելով գեղեցկագույն աղջիկներին և մանուկներին՝ բռնությամբ քաշում-տանում էր, նախ հավատափոխում, ապա անպատմելի խայտառակություններ դնում նրանց վրա, ոմանց բաշխում էր իր գործակատար մեծամեծ անձանց, ոմանց առաքում էր պարսից թագավորին իբրև ընծա, զանազան վատթար անուններ էր դնում մեր այս ողորմելի ազգի վրա: Եղան որպես ոչխար՝ ցրված, առանց հովվի և թողնված անխնամ ու պահպանությունից անտերունչ: Ավազակները և անօրեն գազանները որտեղ պատահում, տեսնում էին, գողանում և հափշտակում-տանում էին, ոմանց պատառում էին, ոմանց վաճառում:

Արդարև, մեր այս ազգը մնաց խղճալի վիճակում, ձանձրացած մեծ տանջանքների ու չարչարանքների մեջ: Մինչև անգամ անհնար էր, որ երիտասարդները, նորահաս մանուկները և զվարճագեղ պատանիները՝ ըստ իրենց սիրո ջերմագին ցանկության, զարդարուն հագուստներ հագնեին կամ զենքեր կրեին: Նույն ձևով նորապսակ հարսները և զարդասեր օրիորդները զրկվել ու մերկացել էին հարմարավետ և գեղապաճույճ հանդերձանքից:

Երբ հայերը տեսան նրա անտանելի չարագործությունները և անգութ տանջանքները, որ իրենք ազատության հնար չունեն, մնացին տրտմության և տարակուսանքի մեջ, թե արդյոք որտեղի՞ց կունենան փրկություն: Երբ անճարացած մնացին բոլոր կողմերից, սկսեցին խորհուրդ տեսնել մեծամեծերի, իշխանների և իշխանական ծագման մարդկանց հետ, թերևս ազատության ելք ու հնար գտնել: Այս քննության մեջ էր մեր առաջընթաց ազգասեր նախարար մելիք Բախդամը, թե. «Օ՜ն, վերկացե՛ք երդումով հաստատենք աղերսանքի թուղթը, հավատարիմ պատգամավորների միջոցով առաքենք ռուսաց կայսրին, թերևս գա, մեր ազգը ազատի այս անտանելի չարչարանքներից»:

Ըստ կատարված խորհուրդների՝ պաղատանքի թուղթ գրեցին և կնքելով իսկությամբ հաստատեցին, որ գա, իրենց ազատի պարսից ազգի անգութ տանջանքների գելարաններից (ճզմիչ գործիք): Գրեցին նաև այլատեսակ ծանր-ծանր բաներ և շրջելով փնտրում էին՝ գտնելու խորհրդապահ և ազգասեր մարդիկ:

Մինչդեռ նույն ծրագրով խորհում էին, հայկազուն չարախոհ մի մարդ գաղտնի գնացել էր բռնավորի մոտ և ծանուցել նրան հայոց իշխանների և իշխանական ծագման այրերի ծածուկ գործերը, թե համայն հայերը գլխավորներով հանդերձ հավաքվել են իրենց եկեղեցին, հաստատել աղերսանքի թուղթը և ուղարկել ռուսաց կայսրին, որպեսզի գան վերացնեն իրենց իշխանությունը և պարսից թագավորությունը մեջտեղից: Երբ բռնավորը լսեց, բորբոքվեց, սաստիկ բարկացավ, բռնկվեց և երիցս անդրադարձավ [խնդրին] և քննությամբ ստույգ տեղեկացավ եղած իրողություններին: Երբ տեսավ, որ ճշմարիտ է հայերի կապը [ռուսների հետ], նույն օրը պատրաստեց հեծյալներ և հրամանատար՝ պատվիրելով նրանց սաստկապես, թե երբ լսեն իր իշխանության հրամանի ձայնը, բոլոր իշխանները, պետերը և գլխավորները, իշխանազունները գան հավաքվեն իր կառավարման ատյանում:

Ըստ բռնավորի հրամանի և ըստ ժամադրության՝ գնացին ազդարարեցին, և նրանք անմիջապես եկան հավաքվեցին նրա թատրոնում՝ հանդիսասրահում՝ Շուշի բերդաքաղաքում:

Երբ նստեց դատավորների ատյանում, իր մոտ կանչեց բոլորին, բարկացավ, գույնը փոխեց և սկսեց սարսափեցնող խոսքերով նրանց գցել սաստկագույն քննության տակ, թերևս կարողանա գտնել հորդորողին՝ խորհրդադրություն [կազմակերպողին], որովհետև երդվել էին բնավ ուխտը չհայտնել: Երբ Իբրահիմ խանը տեսավ, որ չեն կամենում հայտնել և չի կարողանում դաշինքով հաստատել նրանց վրա կամ մեկի վրա, հրամայեց բոլորին կապկպել երկաթի կապանքներով և տանել ներքին խավար բանտը. տալ այնքան չորացած հաց և սակավ ջուր, մինչև հազիվ պահեն իրենց կենդանությունը: Վերստին պատվիրեց՝ ասելով, թե այդ խավար տեղից չեն ելնի, մինչև չներկայացնեն իրենց դաշնադրության նախկին հորդորողին:

Երբ տեսան՝ ոչ մեկից արձակման հնար չկա, կամ՝ ազատության հնար, նաև՝ բոլոր կողմերից պատած-պաշարված նեղություններ, որ յուրաքանչյուրի բնակությունը, գյուղը կամ գավառը թողնված են անխնամ և անտերունչ, որ անօրենները և մահմեդականները մեր այս ողորմելի ազգին բազում վնասներ են պատճառում. գերում են անթիվ մանուկների և տանում, վաճառում են պարսից տերությունում, գործում են այլ վնասներ:

Այս ամենը տեսնելով՝ մեր բանտարկված նախարարները բարվոք համարեցին հայտնել, որպեսզի մի անձի կյանքի համար անօրենները մեր բոլոր գավառները չխանգարեն՝ չավերեն, տակն ու վրա չանեն: Դրա պատճառով անճարացած հայտնեցին բռնավորին, թե այս գործի առաջին հեղինակը նա ինքը՝ մելիք Բախդամը եղավ:

Երբ լսեց, հրամայեց բոլոր կալանավորներին արձակել, միայն թողնել բանտում մեր ողորմելի նախարարին: Մի քանի օրից հետո բանտից հանեցին, երկաթյա շղթաներով կապկպեցին, և առաքեց պարսից տերության ներքին կողմը՝ Արտավուլ քաղաքը՝ պատվիրելով տանող մարդկանց, բացի թղթագրությունից, գցել արգելանքի խորին բանտը, բնավ արեգակի լույսին կարոտ մնա: Կատարեցին ըստ նրա հրամանի՝ նկատի առնելով բոլոր պատվիրածները. ողորմելիին նետեցին այնտեղ՝ այն խավարտչին բանտը:

Այնտեղ մնաց յոթ տարի՝ փակ, մթին տեղում, կարոտ իսկ չոր հացի և խմելու ջրի. միայն տալ այնքան, որ պահի կենդանությունը: Մեկ տարի հետո ամենակալ աստված այցելեց կորուսյալին:

Վաղուց այնտեղ պարսից թագավորների սովորությունն էր՝ նախ Արտավուլ քաղաք գնալ, [այցելել] իրենց սուտ մարգարեի տապանին՝ Ալի կոչվածին, առնել նրա սուրը և կապել մեջքին, ապա նստել իր թագավորական աթոռին: Սուրը կախված էր տապանի վերին կողմից. նրանց սուտ մարգարեի սուրը կապելը նշանակում է պատերազմի թշնամիներին պատահելիս նրա զորությամբ և անվամբ առանց խափանվելու կհաղթեն նրանց. յուրյանց նախնիները այդպես են սահմանել: Սովորություն ունեին նաև այնտեղ ողորմություն անել կամ ազատել գերիներին՝ բանտարկյալներին:

Նադիր Շահի մահից հետո երբ եկավ նրա հաջորդը, կատարեց իրենց նախնիների սովորությունը: Բանտապետը գութ ուներ բանտարկված ողորմելի նախարարի նկատմամբ: Դրա համար, ըստ նրա աղերսանքի, բանտապետը գնաց և թախանձանքով ու պաղատանքով պարսից թագավորին խնդրեց արձակել մեր նախարարին: Ըստ տանջանքների առաջադիր եղանակին՝ հրամայեց նույն ժամին արձակել նրան և բերել իր մոտ. կատարեցին ըստ արքունի հրամանի: Երբ բերեցին նրա մոտ, բազում մխիթարական խոսքերով մխիթարեց բանտարկվածի բեկված սիրտը, նրա մերկ մարմնի համար պարգևեց նորագույն թանկագին հանդերձանք, որովհետև ազգաբանությամբ ճանաչում էր, որ մեծ Մելիք Եգանի ազգից է, որին սիրել էր: Շահը սիրահորդոր խոսքերով և մխիթարական շողոքորթությամբ ասում է. «Եթե փոխվես հայոց դավանությունից և ծառայես մահմեդական դենին (= հավատին), մեծամեծ բարություններ կտեսնես, ինչպես նաև պարսից երկրի վրա կկարգեմ մեծ իշխան և դատավոր (=կառավար)»:

Նա հրաժարվեց այնպիսի անսպասելի արարմունքից՝ ասելով, որ ծերության վերջում իրեն բարվոք և հարմար չէ այդ բանը, միայն եթե շնորհ գտնի նրա առջև, նրա արքունի հրամանով հրովարտակ տա իրեն առանց նեղսակրության գնալ սուրբ Էջմիածնի մայր Աթոռը: Ըստ խնդրանքի՝ անցագիրը դրեց իր ծոցում և դիմեց-գնաց Էջմիածնի սուրբ Աթոռը և այնտեղ կատարեց իր սրտի փափագը՝ ընդունելով կատարյալ ապաշխարություն (= զղջում) յոթ տարվա ընթացքում պահք չկատարելու, անգիտությամբ մեղքեր գործելու համար: Ապա այնտեղ մնալով կարճ ժամանակ՝ ընդունեց վերջնական օրհնությունը և հրաժարականը ու վերադարձավ, եկավ՝ ընտանիքն ու կարոտյալներին տեսնելու: Երկար ժամանակ այնտեղ իրենց փափագն առան նրա ուստրերն ու դստրերը, արժանացավ բոլորի տեսությանը:

Բայց երբ այս երկրի բռնավոր Իբրահիմ խանը լսեց, չկարողացավ հայտնապես ինչ-որ վնաս հասցնել: Խորհուրդ անելով իր նախարարների հետ՝ [որոշեց] մեջտեղից վերացնել մահադեղով: Այդ նպատակով սիրով իր մոտ կանչեց և խոստացավ կրկին դարձնել իշխան հայրենիքի վրա, պարգևներ տվեց, սիրահորդոր խոսքերով խրախուսեց նրան:

Ըստ առաջներում տրված պատվիրանների՝ երեկոյան հրավիրեց ճաշի: Ծառաները մահադեղ տվեցին. նրանով կնքեց իր ցանկալի կյանքը: Ի Տեր…

ԹԵ ՍՐԱ ՄԱՀԻՑ ՀԵՏՈ Ո՞Վ ՀԱՋՈՐԴԵՑ ԿԱՄ ԻՆՉՈ՞Ւ ԱՐՁԱՆԱԳՐՎԱԾ ՉԷ

Մեր նախարարի մահից հետո գավառային հասարակության մեծ և փոքր անձանց խնդրանքով Իբրահիմ բռնավորը Դիզակի նահանգին իշխան և դատավոր դրեց [նախարարի] որդուն՝ քաջ Աբասին, որպիսին՝ արդարև պարթևական հսկայազոր, ահագնակերպ կերպարանքով նրանց ազգի և սերունդների մեջ տակավին բնավ չէր ծնվել:

Թեպետ դատավճիռն անում էր բռնավորի իշխանության ներքո, սակայն նրանից առավել, իրոք, ավելի բարձր դատողությամբ էր ղեկավարում իր իշխանությունը՝ հենց քաջ Եսայու օրինակով: Օրեր անցնելուց հետո, հաջողություններ ունենալով, կամաց-կամաց սկսեց նվաճել ողջ հայրենականը, ինչպես նաև մահմեդական ազգը: Այդ հիմքով էլ նրա քաջության անունը սփռվեց-տարածվեց, անաչառ դատաստաններ արեց, մեղավորների և վնասակար անձանց դատաստանն անում էր միանգամայն առանց արծաթասիրության և առանց կաշառքի, բոլոր մահապարտներին պատժում էր առանց ազատության, ոմանց մեծ ճանապարհի վրա կախում էր կախաղանից, հրամայում էր ծառաներին՝ ոմանց սրախողխող անել ավազակների և հասարակության առջև, որպեսզի այնուհետև ոչ ոք չվստահվի գործել նույն չարությունը:

Արդարև գավառը սարսում-դողում էր նրա առջև: Նրա քաջության անունը շուտ հասնում է մեծ բռնավորի ականջին: Նա սաստիկ ցնծում և ուրախանում էր նրա քաջությամբ և իշխանությունը վարելու անաչառ դատաստանով: Իբրահիմ բռնավորի դատավճիռը մի անպատմելի բան է. մի ձվի համար պատառում էր մարդու որովայնը (ուրիշ բաներ էլ մտքով պատկերացրու): Դրա համար, լսելով նրա դատաստանների բարի համբավը, նրանով ուրախանում էր, բայց մտքում գաղտնի ոխ ուներ և չէր կամենում հանկարծորեն հայտնել մեր նախարարին: Նպատակն այն էր, որ հայկական դավանությունից նրան դարձնի մահմեդական դենին: Միմիայն մխիթարական խոսքերով և ծանրագին պարգևներով դեռևս քաղցրացնում էր նրա միտքը, մարմնասիրական և մարմնավոր հաճելիությամբ ու դյուրաթառամ ծաղկընկեց (ծաղկաթափ) հարստությամբ ձգտում էր մոլորեցնել, բայց տեսնում էր նրան, որ իսկությամբ հաստատուն և անշարժ է իր դավանության մեջ:

[Աբասը] նաև աներկյուղ պատասխան էր տալիս նրա խոսքերին, թե.

-Կամենում ես անհնարին բաներ անել, մտքիցդ հանի՛ր նենգավոր խորհուրդներդ:

Երբ չարագույն բռնավորը լսեց հանդիմանական խոսքերը, այլագունեց՝ շարժելու մտքում ամբարած դառն մաղձերը: [Աբասը] նաև տկարացնում՝ թուլացնում էր չարագործությունները՝ բռնավորին դեմ հանդիման հայտնապես ասելով.

-Այնքան հավատացյալ հոգիների վճիռը պիտի տաս, որոնց լուսավորչական դավանությունը ուրանալ տվեցիր:

Երբ ականջը փակող իժը տեսավ, որ չկարողացավ գրավել իր սնոտի խաբեությամբ, այնուհետև սկսեց սիրահորդոր խոսքերով խրախուսել և քաղցրությամբ շարժել՝ իշխանությունն ու իր պաշտոնը կարգավորելու համար, մտքում պահելով յուր ոճրագործությունը, թե արդյոք ինչպիսի՞ խոշտանգումներով կկարողանա մոլորեցնել հավատից: Այս խոսքերի մեջ էր, որ քաջ նախարար Աբասի իշխանության ներքո գործող, Դիզակի նահանգից բողոքական մարդիկ եկան, բռնավորին հայտնեցին իրենց դատը անհապաղ կատարելու համար: Դրա համար իր մոտ կանչեց մեր նախարարին և հայտնեց եկած մարդկանց բողոքը, թե Ցոր բնակատեղում արդեն իսկ պատահել է ինչ-որ սպանություն, երեկոյան ժամին պարտավոր է անհապաղ այնտեղ գտնվել: Ըստ սաստկագույն պատվիրանների՝ նույն ժամին ճանապարհվեց իր ծառաների հետ և անխոտոր գնաց ուղղակի նույն գյուղը:

Նրա գնալուց հետո բռնավորը հանգիստ չգտավ նախանձաշատ մտքում, ուստի քառասուն զորական պատրաստեց. բոլորը զինված էին, նախանձով լեցուն՝ նրա [Աբասի] քաջության պատճառով. կատաղիները արդարև ծարավ էին նրա արյան: Չար բռնակալը սաստկապես նաև պատվիրեց նրանց, թե այդ գիշերը, ո՛ր պահի լինի, իրադրության պահանջով նրանք անհապաղ հասնեն այնտեղ՝ Ցոր գյուղը: Եվ երբ գտնեն հայոց նախարարին, ո՛ր սենյակում կամ տանը լինի, շրջապատեն-պաշարեն նրան, սուրը ձեռքներին՝ մի մասը մտնի ներս, մի մասը շրջապատի բնակության արտաքին կողմը պահելու համար: Ներս մտնողները երկու-երեք անգամ ահացուցիչ՝ երկյուղալի խոսքերով հայտնեն առաջիկա մահվան և կյանքի մասին, ապա տեսնեն, եթե պնդագույն հարցմամբ չկամենա հավատուրացություն, այնուհետև արձակելու պատրվակով հրաման կտա նրանց սրախողխող անել և շտապ վերադառնալ իր մոտ լուր հայտնելու նպատակով:

Երբ զորականները նրա պատվերը ստացան, յուրաքանչյուրը հեծած թիմարած՝ կազմ ու պատրաստ իր երիվարը, երկթևյան թռչունների արագությամբ արշավելով, գնացին: Մինչ [բռնավորը] կամենում էր փակել ներսում ցերեկային զվարճագեղ լույսը, նրանք մութ գիշերը ուղղակի հասան Ցոր գյուղը: Երբ գտան նախարարին՝ դեռևս արթուն, նստած պարի սեղանի շուրջը՝ բազմականներին, որ ուրախանան, գինի պարպեն:

Ամեն ինչ կատարեցին ըստ բռնավորի խրատին. սուրը ձեռքներին՝ շրջապատեցին, մեջտեղ առան և ասացին, որ իրենց տիրոջից սաստիկ հրաման կա, որ [նախարարը] քրիստոնեական հավատից դառնա (հավատափոխ լինի), եթե ոչ՛, ապա թող տեսնի իր կյանքի չարաչար վախճանը: Անչափ սաստիկ ստիպելով՝ նրա մարմնի բոլոր կողմերից սուսերի ծայրեր էին մխում, և ջերմաջերմ արյունը վտակի պես հոսում էր սենյակի հատակին և ներկում էր իր հանդերձանքը կարմրագույն երանգներով: Այս անտանելի տանջանքները շուտ-շուտ կրկնում էին՝ վերադառնալով հարցաքննությանը:

Բայց նա, ադամանդյա սիրտ առած, իր քրիստոնեական դավանանքում մնում է անշարժ: Կատաղած գազաններին միայն այս վերջնական խոսքերն է հայտնում.

-Ինձ բարվոք չի թվում թողնել մեր արարիչը և հաճոյանալ անցավոր մարդկանց աչքին: Դուք ինչո՞ւ եք հապաղում, կատարեցե՛ք ձեր բռնավորի անօրեն հրամանը. աստված վրեժխնդիր կլինի իմ անմեղ արյան հոսելու համար:

Երբ նրանք լսեցին, սուր դեմ տված բոլոր կողմերից՝ անդամ-անդամ խողխողեցին, թողին այնպես և նույն ժամին անցան գնացին: Առավոտյան եկան Տող բերդաքաղաքը՝ նրա հայրենի բնակավայրը, գուժկանները [լուրը] հայտնեցին ու տեղեկացրին ընտանիքին և բնակիչներին: Սպանության լուրը տարածվեց ամբողջ բնակավայրում, իր գավառի գյուղերում: Այդ պատճառով Ցոր գյուղում հավաքվեցին քահանաների, պայազատների, հասարակ ժողովրդական դասերը, հավաքվեցին բյուրավորներն ու հազարավորները և ժողովեցին մարմնի բազմահատ մասերն ու ամփոփեցին փայտյա դագաղի մեջ և վերցրին բերին յուր հայրական բնակատեղին: Ըստ հայոց ուղղափառ սուրբ եկեղեցու օրենքի՝ դրեցին սուրբ Հոհաննու եկեղեցում և սկսեցին կատարել պատարագի սրբազան արարողությունները մինչև սրբասացությունը:

Հանկարծ տեսան, որ եկեղեցու դուռը լցվեցին անօրեն մարդիկ և բոլորը զինված, մերկացրած սրերը ձեռքներին, խուռն բազմությամբ մտան սուրբ եկեղեցու ներսը և արգելեցին ու խափանեցին պատարագի սրբազան արարողությունը: Դագաղը բազմահատ մարմնով բռնությամբ դուրս հանեցին, տարան բնակությունից դուրս և մահմեդական օրենքով մերկացրին տապանից, կրկին ջրով լվացին, դրեցին փայտյա պահարանի մեջ և մոլլաներով առան տարան բլրի գագաթը, նույն բնակության հանդեպ, ամփոփեցին մի քանի անօրենների տապանների մոտ: Երբ վերադարձան բնակավայրը, հայերը անօրեններին հարցրին, թե ինչո՞ւ այդ անկարգությունը կատարեցին մեր ազգի նկատմամբ: Նրանք ասացին, թե Իբրահիմ խանն ասել է, որ կենդանության ժամանակ ուրացել էր, որի համար իրենց ուղարկեց՝ իր հրամանը կատարելու:

Ամեն բան սուտ էր և պատրանք. եթե ուրացյալ էր, ինչո՞ւ սրախողխող արին: Ավա՜ղ մեր այս ողորմելի ազգին. անօրեն թագավորների և նրանց բռնակալ կառավարիչների ձեռքում որքա՜ն տանջվեց, մանուկներին և աղջիկներին տեսնում ենք գերված և ուրացած, նաև ծնողների գրկից բռնությամբ քարշած-տարած: Տեր աստված մեր այս խղճալի և անխնամարկու ազգը թող ազատի բոլոր այնպիսի չար ոխակալ ազգերից և ամենայն կարոտյալներին տա այն, ինչ խոստացավ իր սիրելիներին հոգով և այստեղ՝ մարմնով պատրաստվելու մեջ: Ի Տեր, ամեն:

Այստեղ մեծ Ղուկաս վարդապետի ազգից նախարարները և իշխանները դադարում-վերջանում են, որովհետև քաջ նախարար Եսայու որդին՝ Բաղդատը, Իբրահիմ խանի երկյուղից ներկայացել է նույն բռնավորին, թե իր կամքով ուզում է դառնալ մահմեդական դավանանքի, և ի վերջո ուրացավ հայոց հավատը՝ երկու մկրտված որդիներով՝ Վահանով և Ասլանով: Կարճ ժամանակ վարելով իր իշխանությունը՝ ինչ-որ պատահարների պատճառով Բաղդատը խեղդամահ եղավ, կորավ Իբրահիմ բռնավորի ձեռքով:

Դրանից հետո իշխանությունը մի սուղ ժամանակ վարում է Ասլանը. սա մտածում էր անցնել հայոց դավանության: Անօրեններն իմանալով մեջտեղից վերացրին մահադեղով: Նրա մահից հետո իշխանությունը իսպառ դադարեց այդ ազգից, որովհետև իշխանություն տվողը բարկությամբ ասաց, որ մարդկանց առջև թող ուրանա իրեն, իսկ ինքը ուրացած լինի աստծո առջև: Այժմ նրա ազգի կես մասը նույն մահմեդական աղանդի մեջ է և կես մասը՝ հայոց դավանության. հույսը մեծ է. դառնալ [քրիստոնյա], քան մնալ նույն մթության մեջ: Տեր աստված թող փրկի ամենայն այսպիսի չար փորձությունից:

Ի Տեր, ամեն…

Այսուհետև մեր այս պատմությունը զանազան պատահարներից [կամ փորձանքներից] կլինի՝ կամ պարսից ազգից, կամ նախկին նախարարներից և մեծամեծերից առաջացած:

Շարունակելի

ՍՀՀԿ

See author's posts