Հու­նի­սի 14-ի աք­սո­րին առնչ­վող նյու­թե­րը՝ զրույց­ներ, լու­սան­կար­ներ (լու­սան­կար­նե­րում կա­յա­րա­նը չկա. ով՞ սիրտ կա­ներ կա­յա­րանն այդ պա­հին լու­սան­կա­րել, թեև լու­սան­կար­չա­կան սար­քե­րի պա­կաս չկար, քա­նի որ դրանք ի­րենց հետ բե­րել էին հաղ­թա­նա­կից հե­տո զո­րացր­ված­նե­րը), օ­րագ­րեր, բա­նաս­տեղ­ծութ­յուն­ներ, բա­նա­վոր ու գրա­վոր հու­շեր, գրա­ռում­ներ, ձայ­նագ­րութ­յուն­ներ, հնա­րա­վո­րութ­յուն են տա­լիս քիչ թե շատ վե­րա­կանգ­նել աք­սո­րի նա­խօ­րեն՝ բազ­մա­թիվ ու բազ­մա­պի­սի փոր­ձութ­յուն­նե­րի մի­ջով ան­ցած Ղա­փա­նում: Շրջ­կո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղար Ա­շոտ Սարգս­յա­նը հու­նի­սի 13-ի աշ­խա­տան­քա­յին օ­րը սկսեց շտապ իր մոտ հրա­վի­րե­լով կուս­կազմ բաժ­նի վա­րիչ Ա­շոտ Հով­հան­նիս­յա­նին և կար­գադ­րեց. «Ա­շո՛տ Ար­շա­կիչ (նրան այդ­պես էին դի­մում) շտապ գնե՛ք 107 թա­նա­քա­ման, մի էդ­քան էլ գրիչ, գրե­լու թուղթ ու թա­նաք: Չխ­նա­յե՛ս: Իսկ մինչ այդ, ծա­նո­թա­ցիր այս թղթե­րի հետ»:­Քար­տու­ղա­րը Հով­հան­նիս­յա­նին հանձ­նեց Ղա­փա­նի շրջա­նի կու­սակ­ցա­կան, պե­տա­կան աշ­խա­տող­նե­րի և հիմ­նարկ ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րի տնօ­րեն­նե­րի 124 հո­գուց բաղ­կա­ցած ցու­ցա­կը և պա­հան­ջեց, որ­պես­զի կազմ­բա­ժինն ա­պա­հո­վի նրանց ներ­կա­յութ­յու­նը բան­վո­րա­կան ա­կում­բում կե­սօ­րից ան­մի­ջա­պես հե­տո անց­կաց­վե­լիք խորհր­դակ­ցութ­յա­նը: Ոչ ոք շրջկո­մում, ա­ռա­ջին քար­տու­ղա­րից բա­ցի, չգի­տեր, թե ին­չի հա­մար է գնվում այդ­քան գրե­նա­կան պի­տույք: Ի­մա­ցան հե­տո, երբ խորհր­դակ­ցութ­յու­նից հե­տո «կցված­նե­րի» ձեռքն էին խո­թում թղթեր, գրիչ, թա­նա­քա­ման՝ աք­սո­րա­կան­նե­րի տնե­րում անհ­րա­ժեշտ ար­ձա­նագ­րութ­յուն­ներ կազ­մե­լու հա­մար:

Ղա­փան, 1949 թվա­կան, հու­նի­սի 13, սո­վո­րա­կան ա­մա­ռա­յին օր, սո­վո­րա­կան ա­ռօր­յա­յով ապ­րող բնա­կա­վայր՝ ոչ այն է փոքր քա­ղաք, ոչ այն է՝ մեծ գյուղ:

Հան­քե­րում, ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րում և գ­յու­ղե­րում աշ­խա­տան­քա­յին ե­ռու­զեռ էր: Կե­սօ­րից հե­տո բան­վո­րա­կան ա­կում­բը[1] լցվեց մարդ­կան­ցով: Ս­պա­սում էին խորհր­դակ­ցութ­յու­նը սկսե­լուն, բայց որ­ևէ ղե­կա­վար չէր եր­ևում: Ս­պա­սում էին, ան­համ­բեր ե­լու­մուտ ա­նում: Եվ օ­րը ձգվեց մինչև ե­րե­կո: «Անտ­րա­մա­դիր էր հատ­կա­պես Սու­րեն Մի­քա­յել­յա­նը»,- ա­սում են խորհր­դակ­ցութ­յան մաս­նա­կից­նե­րը: Ժա­մը 18-ն­ անց 30-ին հայ­տա­րա­րե­ցին, որ տե­ղի ու­նե­նա­լիք հույժ կար­ևոր խորհր­դակ­ցութ­յան պատ­ճա­ռով ոչ ոք ի­րա­վունք չու­նի դուրս գալ դահ­լի­ճից, և փա­կե­ցին դռնե­րը: Քա­ղա­քում ան­մի­ջա­պես լուր տա­րած­վեց, որ շրջկոմ կանչ­ված կու­սակ­ցա­կան, պե­տա­կան աշ­խա­տող­ներն ու հիմ­նարկ- ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րի տնօ­րեն­նե­րը ար­գե­լա­փակ­վել են թատ­րո­նի (բան­վո­րա­կան ա­կումբ) շեն­քում^[2]: Ներս ու դուրս ա­նե­լու ի­րա­վուն­քից զրկված­նե­րը դահ­լի­ճում ան­համ­բեր սպա­սում էին ի­րենց կու­սակ­ցա­կան ըն­կեր­նե­րից մե­կու­սա­ցած ու համ­րա­ցած Եր­ևա­նի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Սու­րեն Մի­քա­յել­յա­նի[3] և Ղա­փա­նի շրջկո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղար Ա­շոտ Սարգս­յա­նի[4] ե­լույթ­նե­րին: Ժա­մա­նա­կը գլոր­վում էր, իսկ դահ­լի­ճում գտնվող այս եր­կու­սը չէին խո­սում: Ն­րանք համ­րա­ցել էին:

«Անտ­րա­մա­դիր էր հատ­կա­պես Սու­րեն Մի­քա­յել­յա­նը»,- ա­սում են խորհըր­դակ­ցութ­յան մաս­նա­կից­նե­րը: Մար­դիկ դես ու դեն էին ընկ­նում, նստում, վեր կե­նում, հեն­վում, փռվում ա­թոռ­նե­րին, խո­սում էին զգույշ, շշու­կով: Դահ­լի­ճը կո­րել էր ծխի մեջ, ծխում էին բո­լո­րը, նույ­նիսկ նրանք, ով­քեր մինչ այդ մի հա­տիկ ծխա­խոտ ան­գամ բե­րան­նե­րը չէին տա­րել: Ներ­կա­ներն ա­մեն տե­սա­կի են­թադ­րութ­յուն էին ա­նում՝ բա­ցի մե­կից. այն, որ ժա­մեր անց մաս­նա­կի­ցը կլի­նեն հայ­րե­նա­կից­նե­րի ու հա­րա­զատ­նե­րի դեմ Կ­րեմ­լում նյութ­ված ստոր դա­վադ­րութ­յան ի­րա­կա­նաց­մա­նը: Մար­դիկ հար­ցեր էին ուղ­ղում միմ­յանց ու կաս­կած­ներ հայտ­նում: Հիմ­նա­կան կաս­կած­նե­րը ծա­վալ­վում էին Թուր­քիա­յի դեմ պա­տե­րազ­մի շուր­ջը: Ի­րեն ան­հանգս­տաց­նող­նե­րին, թե ինչ հար­ցեր են քննարկ­վե­լու այս­քան ձգձգվող խորհր­դակ­ցութ­յու­նում, Ա­շոտ Հով­հան­նիս­յա­նը ար­ձա­գան­քում էր. «­Հե­տո ի՞նչ, որ շրջկո­մի կուս­կազմ­բաժ­նի վա­րիչն եմ, միև­նույն է, ես օ­րա­կար­գին ան­տեղ­յակ եմ»:- Ա­շո՛տ Ար­շա­կիչ, բա էդ­քան թա­նաքն ու գրի­չը ին­չի՞ հա­մար է,- չէին դի­մա­նում, հարց­նում էին: Իսկ կազմ­բաժ­նի վա­րի­չը, զսպե­լով ներ­քին ան­հանգս­տութ­յու­նը, պա­տաս­խա­նում էր. «Որ­քան դու՛ք գի­տեք, այն­քան էլ՝ ես»:

Ան­հանգս­տութ­յու­նը վե­րած­վեց տագ­նա­պի, տա­րած­վեց պա­տե­րից դուրս՝ վա­րա­կե­լով թատ­րո­նի պա­տե­րից այն կողմ ար­թուն մնա­ցած­նե­րին, հե­տաքրք­րա­սեր­նե­րին, «կա­լան­ված­նե­րի» հա­րա­զատ­նե­րին: Կես­գի­շե­րին մա­րե­ցին քա­ղա­քի լույ­սե­րը՝ ընդ­հա­նուր խա­վա­րի մեջ կաս­կածն ա­վե­լի խո­րաց­նե­լով. ին­չո՞ւ են հանգց­նում լույ­սե­րը, ի՞նչ է կա­տար­վում, լու­սա­քո­ղար­կո՞ւմ է (շրջա­նում չէին մո­ռա­ցել պա­տե­րազ­մա­կան տա­րի­նե­րի լու­սա­քո­ղար­կում­նե­րը): Ու­րեմն պա­տե­րա՞զմ է սկսվում: Չա­րա­գու­շակ մտքեր էին թևա­ծում: Ղա­փա­նում բնակ­չութ­յան մեծ մա­սը չքնեց այդ գի­շեր: Գի­շեր­վա ժա­մը 2-ն­ անց 20: Շ­չակ­նե­րի ոռ­նո­ցով քա­ղաք մուտք գոր­ծեց զին­վո­րա­կան ավ­տո­շա­րաս­յու­նը, շարժ­վեց ստա­դիո­նի ուղ­ղութ­յամբ, շար­վեց ստա­դիո­նում: Ա­հա և վառ­վե­ցին լույ­սե­րը: Քիչ անց զին­վո­րա­կան­նե­րի մի խումբ հայտն­վեց բան­վո­րա­կան ա­կում­բի շեն­քում: Բեմ բարձ­րա­ցավ և «­Կու­սակ­ցութ­յան և կա­ռա­վա­րութ­յան հանձ­նա­րա­րութ­յու­նը կա­տա­րե­լու պատ­րաստ լի­նե­լու մա­սին» Մի­քա­յել­յա­նին զե­կու­ցեց շա­րաս­յան պետ, ղա­փան­ցի Կոլ­յա Մու­սա­յել­յա­նը^[5]: Ճն­շող ու խորհր­դա­վոր լռութ­յան մեջ Եր­ևա­նի ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը, ո­րին ղա­փան­ցի­նե­րը հի­շում են որ­պես Կենտ­կո­մի երկ­րորդ քար­տու­ղար, հայ­տա­րա­րեց հան­րա­պե­տութ­յու­նից ան­բա­րե­հույս տար­րե­րին աք­սո­րե­լու «վերև­նե­րի»^[6] ո­րոշ­ման մա­սին, ա­սաց, որ դրանք կան նաև Ղա­փա­նի շրջա­նում, կոչ ա­րեց կազ­մա­կերպ­ված կեր­պով ի­րա­կա­նաց­նել «կու­սակ­ցութ­յան հանձ­նա­րա­րութ­յու­նը» և… ներ­կա­նե­րի սար­սա­փա­հար հա­յացք­նե­րին ու հար­ցա­կան­նե­րին ի պա­տաս­խան ար­դա­րաց­րեց «ընկ. Ս­տա­լի­նի ո­րո­շու­մը»: Կա­րո՞ղ էր այդ պա­հին որ­ևէ մե­կը լե­զուն շրթունք­նե­րով տալ, թե այս ի՞նչ ան­մարդ­կա­յին, հան­ցա­վոր ո­րո­շում է կա­յաց­րել «Ա­ռաջ­նոր­դը», ե­կե՛ք չի­րա­գոր­ծենք պա­հանջ­նե­րը: Չէր կա­րող: Բայց գոր­ծար­քին մաս­նակ­ցե­լուց հրա­ժար­վող ան­հատ­ներ ե­ղան, որ նշա­նա­կում է ինչ-որ տեղ դեմ գնալ ո­րոշ­մա­նը: Շտա­պել, ա­րա­գաց­նել էր պետք. ա­ռանց այն էլ Թա­սի ո­լո­րան­նե­րում պա­տա­հած վթա­րի պատ­ճա­ռով շա­րաս­յունն ու­շա­ցել էր^[7]: Հապշ­տապ ճշտվե­ցին ու հաս­տատ­վե­ցին շրջա­նի Պե­տա­կան անվ­տան­գութ­յան մարմ­նի կող­մից ար­ված կցում­նե­րը^[8]: Ըն­թեր­ցում էին աք­սո­րի են­թա­կա ըն­տա­նի­քի ա­վա­գի ա­նու­նը, հե­տո ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րի­նը, ա­պա հնչում էր կցվա­ծի ա­նուն ազ­գա­նու­նը^[9]: Հայ­տա­րար­վեց, որ թույ­լատր­վում է յու­րա­քանչ­յուր ըն­տա­նի­քի իր հետ վերց­նել մեկ տոն­նա­յից ոչ ա­վե­լի մթերք և­ ի­րեր: Մար­դիկ ա­հա­բեկ­ված էին:

Որ­քան էլ բիրտ ու դա­ժան էին ժա­մա­նակ­նե­րը, ան­կան­խա­տե­սե­լի էին հետ­ևանք­նե­րը, միև­նույն է՝ հու­նի­սի 14-ին մենք ու­նե­ցանք ժա­մա­նա­կից ու ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րից վեր կանգ­նած հայ­րե­նա­կից­ներ: Ն­րան­ցից էր Ա­շոտ Հով­հան­նիս­յա­նը: Արդ­յո՞ք զու­գա­դի­պութ­յուն էր այն, ինչ կա­տար­վեց Հով­հան­նիս­յա­նի հետ (Եր­ևա­նում ե­ղել են դեպ­քեր, երբ կցված­նե­րը տհաճ զու­գա­դի­պութ­յամբ ըն­կել են ի­րենց ըն­կե­րոջ կամ բա­րե­կա­մի տու­նը): Ժո­ղո­վա­կան­նե­րը քար կտրե­ցին, երբ աք­սո­րա­կան­նե­րի ցու­ցակ­ներն ու կցված­նե­րի ա­նուն­նե­րը հրա­պա­րա­կե­լիս հնչե­ցին աք­սոր­վո­ղի՝ Արծ­վա­նիկ գյու­ղի «տեր­տե­րի որ­դի» Հայկ Տեր-­Հա­րութ­յուն­յա­նի և կց­վա­ծի՝ Ա­շոտ Հով­հան­նիս­յա­նի ա­նուն­նե­րը:

«Ես սարս­ռա­ցի, աչ­քերս մթնե­ցին… Հայ­կը քե­ռուս տղան էր, քե­ռիս՝ Տեր Մես­րոպ քա­հա­նան էր: Ես որ­բա­ցել էի, քե­ռուս տանն էի մե­ծա­ցել, և ս­տաց­վում է, որ պի­տի աք­սո­րեի այն մարդ­կանց, ով­քեր պա­հել-խնա­մել են որ­բիս… Ի՞նչ ա­նեի… Ես պի­տի աք­սո­րեի իմ ծնող­նե­րին, նրանք ինձ հա­մար հայր ու մայր էին: Այդ ի՜նչ ժա­մա­նակ­ներ էին… Այն էլ պա­տե­րազ­մից հե­տո, հաղ­թա­նա­կից հե­տո, մեր ժո­ղովր­դի ան­սահ­ման զրկանք­նե­րից հե­տո,- ա­սում է Հով­հան­նիս­յա­նը (այս մա­սին խո­սե­լուց 99-ամ­յա մար­դը ար­ցունք­ներ էր թա­փում):

Պա­տե­րազմն ան­ցած Ա­շոտ Ար­շա­կի­չը կտրա­կա­նա­պես հրա­ժար­վեց կա­տա­րել կու­սակ­ցա­կան հանձ­նա­րա­րութ­յու­նը: Խորհր­դակ­ցութ­յան մաս­նա­կից­նե­րի քար լռութ­յան մեջ Ա­վե­տի­քո­վի սկզբնա­կան հոր­դոր­նե­րին, ա­պա սպառ­նա­լիք­նե­րին պա­տաս­խա­նեց. «­Միև­նույն է, չե՛մ կա­րող: Հաս­կա­ցե՛ք, ո՛րբ եմ մե­ծա­ցել, քե­ռիս ու քե­ռա­կինս են ինձ պա­հել: Նույնն է, թե կա­լա­նա­վո­րեմ հա­րա­զատ ծնող­նե­րիս»:

Բայց ո՞վ կհաս­կա­նար՝ կա­գե­բեիշ­նիկ­նե՞­րը, մի­լի­ցիո­ներ­նե՞­րը, թե՞ քար­տու­ղա­րը: Հաս­կա­նան-չհաս­կա­նան՝ հրա­ժար­վեց: Ա­վե­տի­քո­վը կու­սակ­ցա­կան նոր հանձ­նա­րա­րութ­յուն տվեց: Ա­ռա­վոտ­յան նա, իր հետ վերց­նե­լով Հով­հան­նիս­յա­նին, շարժ­վեց եր­կաթգ­ծից վեր գտնվող տնե­րի կող­մը, որ­տեղ բնակ­վում էր ռազ­մա­գե­րի Գ­րի­գոր Ս­տե­փան­յա­նը:

Գ­րի­գոր Ս­տե­փան­յա­նի (ծնվ. 1916թ.) ըն­տա­նիքն աք­սոր­վեց, երբ եր­կա­թու­ղա­յին կա­յա­րա­նից վեր թե­քութ­յան վրա տուն էր կա­ռու­ցում: Կի­նը՝ Սոն­յան, ա­ռա­վոտ կա­նուխ ջրի էր գնա­ցել, Գ­րի­գո­րը տա­նիքն էր ամ­րաց­նում, երբ զին­վոր­նե­րը «доброе утро», իսկ կցված­նե­րը` բա­րի լույս մաղ­թե­ցին: Կց­ված Ա­շոտ Հով­հան­նիս­յանն ա­սում է, որ Գ­րի­գո­րը հան­կար­ծա­կիի չե­կավ, կար­ծես ինչ-որ բա­նի սպա­սում էր, իսկ կինն ա­հա զար­մա­ցած էր ու սկսեց վի­ճել, երբ ա­սա­ցին, որ ի­րենց պի­տի տե­ղա­փո­խեն Ղա­փա­նից: Գ­րի­գո­րը հասց­րել էր ար­դեն մեկ ան­գամ պա­տիժ կրել Պեր­մում: Հե­տո ա­զատ­վել, վե­րա­դար­ձել էր Ղա­փան, աշ­խա­տում էր որ­պես ա­նաս­նա­բույժ: Նա ա­վե­լորդ հա­մա­րեց շատ ի­րեր վերց­նել և­ ըն­տա­նիքն ա­ռած՝ մե­քե­նա­յով ի­ջավ կա­յա­րան: Տ­խուր էին, բայց կա­յա­րա­նում տես­նե­լով ի­րենց նման­նե­րին՝ սրտապնդ­վե­ցին:

Օ­րեր անց Ղա­փա­նում լուր տա­րած­վեց, որ բյու­րոն անն­պա­տա­կա­հար­մար է հա­մա­րել Ա­շոտ Հով­հան­նիս­յա­նի ներ­կա­յութ­յու­նը շրջկո­մում և­ աշ­խա­տան­քի է ու­ղար­կել ՖԶՈՒ (­Ֆաբ­րի­կա­գոր­ծա­րա­նա­յին ու­սում­նա­րան):

Թ­վում էր`­Հայկ Հա­րութ­յուն­յա­նին աք­սո­րե­լու նա­խադր­յալ­ներ պի­տի չլի­նեին, թեև «տեր­տե­րի տղա էր» (Արծ­վա­նի­կի հոգ­ևոր հո­վիվ, հան­րա­հայտ ու­սու­ցիչ Մես­րոպ Տեր-­Հա­րութ­յուն­յա­նի որ­դին էր): Եղ­բայ­րը` Գ­րի­գոր Տեր-­Հա­րութ­յուն­յա­նը, դաշ­նակ­ցա­կան հայտ­նի գոր­ծիչ էր, բա­վա­կան ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քում հայ-թա­թա­րա­կան կռիվ­նե­րի ժա­մա­նակ Արծ­վա­նի­կի հե­րոս խմբա­պետ, 1919թ. Ա­գա­րակ-Եղ­վար­դի ճա­կա­տա­մար­տում արծ­վա­նիկ­ցի­նե­րի քա­ջա­րի ա­ռաջ­նոր­դը, նույն կռվում ցա­վա­լիո­րեն զոհ­ված: Մ­յուս եղ­բայ­րը՝ Ա­րա­րա­տը, ե­րի­տա­սարդ կո­մու­նիստ էր, ո­րին գնդա­կա­հա­րել էր Ղա­փա­նի ազ­գա­յին ու­ժե­րի հրա­մա­նա­տար Գե­րա­սիմ Ա­թա­ջան­յա­նը^[10]: Պի­տի որ Ա­րա­րա­տի գոր­ծո­նը խան­գա­րեր Հայ­կի՝ ցու­ցա­կում հայտն­վե­լուն: Սա­կայն 1948-ի մի դիպ­ված խո­սում է այն մա­սին, որ «ում ու­զեին, կաք­սո­րեին», ում դեմ ա­սես կա­րող էին գործ սար­քել: Ին­քը՝ Հայկն էլ զար­մա­ցած էր, բայց միայն հե­տո ի­մա­ցավ, որ աք­սոր­վել է որ­պես դաշ­նակ­ցա­կան ըն­տա­նի­քի ան­դամ: Չգ­նա­հատ­վեց կո­մու­նիստ Ա­րա­րա­տի եղ­բայ­րը լի­նե­լը, մո­ռաց­վե­ցին հո­րեղ­բոր՝ Խա­չա­տուր Տեր-­Հա­րութ­յուն­յա­նի՝ խորհր­դա­յին հաս­տա­տութ­յուն­նե­րին նվի­րա­բե­րած բա­րե­գոր­ծութ­յուն­նե­րը, «գնա­հատ­վե­ցին» «տեր­տե­րի տղան» ու «խմբա­պե­տի» եղ­բայ­րը:

Դիպ­վա­ծը բնա­կա­րա­նի պատ­մութ­յունն էր: 1948թ. Արծ­վա­նի­կի տնտե­սութ­յան գոր­ծե­րը կար­գի բե­րե­լու նպա­տա­կով նրան կան­չե­ցին շրջկո­մից և պար­տադ­րե­ցին գնալ հայ­րե­նի գյուղ և­ աշ­խա­տել այն­տեղ: Հայ­կի՝ գյուղ գնալն ու քա­ղա­քի բնա­կա­րա­նի հա­մար պայ­քա­րը մե­կեն սկսվե­ցին: Պա­հան­ջե­ցին ա­զա­տել բնա­կա­րա­նը և գ­յուղ տե­ղա­փո­խել նաև ըն­տա­նի­քը: Մեր­ժեց: Կան­չեց շրջկո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղար Ա­շոտ Սարգս­յա­նը և մեր­ժում ստա­նա­լուց հե­տո սպառ­նաց. «Գ­նա՛, բայց չփոշ­մա­նես»:

Հա­րութ­յուն Ման­գա­սար­յա­նը^[11] գրում է. «1949թ. Ղա­փա­նի շրջկո­մի քար­տու­ղարն էր Ա­շոտ Մար­տի­նիչ Սար­գիս­յա­նը, ան­տակտ էր, աշ­խա­տեց մոտ եր­կու տա­րի, հե­ռաց­ված էր աշ­խա­տան­քից խիստ բա­ցա­սա­կան ի­մաս­տով, նրան փո­խա­րի­նեց իմ սի­րե­լի ըն­կեր, հաս­տա­տա­կամ, մար­դա­մոտ Եր­վանդ Մել­քոն­յա­նը^[12]: Վեր­ջի­նիս շնոր­հիվ տասն­յակ մար­դիկ փրկվե­ցին ձեր­բա­կա­լութ­յուն­նե­րից ու բան­տե­րից: 1949 թվա­կա­նին մարդ­կանց ըն­տա­նի­քով աք­սո­րե­լու հե­րոս­ներ էին ՀԽՍՀ ՆԳՄ գնդա­պետ, ո­րի ազ­գա­նու­նը չեմ հի­շում (դա պե­տա­կան անվ­տան­գութ­յան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ մա­յոր Վ. Ս. Բու­դա­ղովն էր՝ Գ. Ս.), պե­տանվ­տան­գութ­յան Ղա­փա­նի բաժ­նի պետ, գնդա­պետ Հայկ Նախ­շի­քար­յա­նը, Ա. Մ. Սար­գիս­յա­նը՝ շրջկո­մի քար­տու­ղա­րը, խիստ գաղտ­նի խորհր­դակ­ցութ­յուն­նե­րից հե­տո օր­գա­նի աշ­խա­տա­կից­նե­րը և Ղա­փան քա­ղա­քի վստա­հե­լի ան­ձինք բեռ­նա­տար մե­քե­նա­նե­րով գի­շե­րը գնա­ցել, ըն­տա­նիք­նե­րը փո­խադ­րում էին Ղա­փան, լու­սա­բա­ցին բաց վա­գոն­նե­րում նստեց­նում: Ղա­փան քա­ղա­քում, գյու­ղե­րում լաց ու կոծ էր ու զայ­րույթ: Հայ­րե­նա­կան մեծ պա­տե­րազ­մում հաղ­թա­նա­կից հե­տո ո՞ւր են տա­նում այդ ան­մեղ մարդ­կանց․․․ Թեև շրջա­նա­յին սո­վե­տի նա­խա­գա­հը ես էի, բայց այդ գաղտ­նի ժո­ղով­նե­րի և­ այդ օ­պե­րա­ցիա­յի մա­սին ինձ ո­չինչ չա­սա­ցին և մաս­նա­կից չեն դարձ­րել: Օր­վա հե­րո­սը՝ վստահ­ված ան­ձը, Ա. Մ. Սար­գիս­յանն էր, ո­րը և խրա­խուս­վեց: Բար­բա­րոս գա­զա­նութ­յուն. ես հե­տո ի­մա­ցա․ ան­վա­նի որմ­նադ­րին՝ շուրջ 90 տա­րե­կան (ա­նուն-ազ­գա­նու­նը մո­ռա­ցել եմ), հի­վանդ վի­ճա­կում բարձ­րաց­րել են վա­գո­նի մեջ, հա­ջորդ օ­րը մա­հա­ցել է: Կար­ծեմ՝ Ա­ռա­ջա­ձոր գյու­ղից էր, Տաթ­ևի վան­քի վե­րա­նո­րո­գող վար­պե­տը: Այն ժա­մա­նակ չգի­տենք, որ տա­նում են Ալ­թա­յի երկ­րա­մաս»^[13]:

Ղա­փա­նի շրջկո­մի քար­տու­ղար Մի­լի­տոս Դավթ­յա­նը երկ­րորդն էր: Ար­հա­մար­հե­լով զգու­շա­ցում­նե­րը՝ իր հետ վերց­րեց սննդամ­թեր­քի պա­շար և շ­տա­պեց կա­յա­րան, հանձ­նեց ար­տաքս­վող քրո­ջը… և­ ա­զատ­վեց աշ­խա­տան­քից: Սու­րեն Մի­քա­յել­յանն ու Ա­շոտ Սարգս­յա­նը ՀԿ(բ)Կ կենտ­կո­մին ուղղ­ված զե­կու­ցագ­րում^[14] չմո­ռա­ցան ցու­ցադ­րել ի­րենց «սկզբուն­քա­յին, բոլշ­ևիկ­յան ան­հան­դուր­ժո­ղա­կան» գոր­ծե­լա­կեր­պը և­ որ­պես օ­րի­նակ՝ ներ­կա­յաց­րին քար­տու­ղար Դավթ­յա­նին. «Աք­սո­րա­կան­նե­րի շար­քում էր ՀԿ(բ)Կ Ղա­փա­նի շրջկո­մի քար­տու­ղար ընկ. Մ. Դավթ­յա­նի քույ­րը, ո­րի ա­մու­սի­նը (­Վե­րին Հանդ գյու­ղի կոլտն­տե­սա­կան) ե­ղել է լե­գեո­նա­կան»^[15]:

Մեկ ու­րիշն էլ կար՝ Ա­գա­րակ գյու­ղից Գաբ­րիել Ա­ղա­խան­յա­նը^[16], ում ըն­տա­նի­քի հետ կա­յա­րան էին բե­րել՝ աք­սո­րե­լու: Կա­պա­նի թիվ 3 դպրո­ցի ու­սուց­չու­հի Լաու­րա Ա­ղա­խան­յա­նը պատ­մում է. «­Հի­շում եմ՝ հու­նի­սի 14-ին մայ­րի­կիս փե­շը բռնած՝ հա­սա Ղա­փա­նի կա­յա­րան: Այս­տեղ լաց ու կոծ էր: Գաբ­րիե­լը բարձ­րա­ձայն վի­րա­վո­րեց Ս­տա­լի­նին, ա­սաց. «Էդ ա­նա­սուն Ս­տա­լի­նը ի՞նչ է ու­զում մեր ժո­ղովր­դից»: Մայրս վա­խե­ցավ ու խնդրեց ձայ­նը գլու­խը չգցել. «Ու­զում ես մե՞զ էլ Սի­բիր քշեն»: Լ­սող­ներ ե­ղել էին, բայց այդ պա­հին նույն հար­ցը բո­լորն էին տա­լիս:

Հա­վեր­ժա­կան, տեղ ու դա­դար չտվող հարց՝ իս­կա­պես, ի՞նչ էր ու­զում «­Ցա­րե­րի գա­հին բազ­մած» ստա­հա­կը: Ի՞նչ են ու­զում մեզ­նից ընդ­հան­րա­պես:

[1] 30-ական թվականներին կառուցված այս շինության մասին երկու կարծիք կար՝ պահ-պանել կամ քանդել ու տեղում նորը կառուցել: Քանդեցին.­.. Մեր օրերում շենքի տեղում­ թառել է սև ապակուց ու բետոնից թխված այլանդակ ու անճաշակ, ոչ այն է սև,­ ոչ այն է սպիտակ մի կ­իս­ակառույց, որ ավելի շուտ ագռավ է հիշեցնում և մեր բզկտված երկրի ընդերքը հոշոտող-ների ու նրանց երկրպագողների պաշտամունքի խորհրդանիշն է այս կողմերում: Այն Արտավազդ Փարսյան-Մելիք-Ստեփանյանի կերտած հրապարակը և մեր պատմությունը թաղել է «սազանդար» շատրվանների խողովակ-կմախքների ու բազալտի ծածկի տակ: Սյու-նիքի մարզային կենտրոնում գռեհկացվել ու աղավաղվել է մեր անցյալը, այստեղ հառնել է հարստության ու ագահության դև Մամոնան:

[2] Դատելով 124 թվից և իմանալով, որ յուրաքանչյուր ընտանիքի կցվում է 2 քաղա-քացիական անձ, կարող է նշանակել, որ շրջանից աքսորվող ընտանիքների քանակը պիտի լիներ 62: Համաձայն չճշտված ցուցակների, հաշվարկների՝ աքսորական ընտանիքների թիվը 67 է:

[3] Սուրեն Միքայելյան. կուսակցական, պետական աշխատող Արթիկից: Ավարտել է Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտի պատմության ֆակուլտետը, 1933-1937թթ. եղել է Արթիկի և Իջևանի շրջկոմների քարտուղար, 1937-ից՝ ՀԼԿԵՄ Կենտկոմի առա-ջին քարտուղար, այնուհետև աշխատել է ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմում, 1940-1948թթ.՝ Կենտկոմի քար-տուղար, 1948-1955թթ.՝ լուսավորության նախարար, այնուհետև՝ Պրոֆտեխկրթության պե-տական կոմիտեի նախագահ:

[4] Ա­շոտ Մար­տի­րո­սի Սարգս­յա­նը 2-րդ­ աշ­խար­հա­մար­տի մաս­նա­կից է, զրա­հա­տան­կա­յին զոր­քե­րի փոխգն­դա­պետ: Ծն­վել է 1915թ. Ադր­բե­ջա­նի Իս­մա­յի­լի շրջա­նի Կա­լա­գա գյու­ղում: Թուր­քա­կան ար­շա­վանք­նե­րից փրկվե­լու հա­մար մայ­րը ե­րե­խա­յին հասց­րել է Աշ­խա­բադ: Այս­տեղ էլ մոր մա­հից հե­տո ե­րե­խա­ներն ընկ­նում են որ­բա­նոց, ա­պա վե­րա­դառ­նում հայ­րե­նի գյուղ: Յոթ­նամ­յա դպրոցն ա­վար­տե­լուց հե­տո քրոջ հետ տե­ղա­փոխ­վում է Եր­ևան: 1936-ին ա­վար­տում է Եր­ևա­նի լեռ­նա­յին տեխ­նի­կու­մը, աշ­խա­տան­քի անց­նում Ա­լա­վեր­դու հան­քե­րում: 1936-1938-ին ծա­ռա­յել է խորհր­դա­յին բա­նա­կում: Ծա­ռա­յութ­յու­նից հե­տո սո­վո­րում է: Պա­տե­րազ­մի ա­ռա­ջին օ­րե­րին հե­ռագ­րում է Վո­րո­շի­լո­վին՝ խնդրե­լով ի­րեն ռազ­մա­ճա­կատ ու­ղար­կել: 1941-ի նո­յեմ­բե­րին եր­դում է տա­լիս Լե­նի­նի հրա­պա­րա­կում: Ն­շա­նակ­վում է 89-րդ դի­վի­զիա­յի 526-րդ գն­դի կո­մի­սար, ա­պա դի­վի­զիա­յի քաղ­բաժ­նի պե­տի տե­ղա­կալ: Մոսկ­վա­յում դա­սըն­թաց­ներ անց­կաց­նե­լուց հե­տո հայտն­վում է ուկ­րաի­նա­կան ճա­կա­տում: 1981-ին (մա­հից մեկ տա­րի հե­տո) Կի­ևում լույս տե­սավ բրի­գա­դի հրա­մա­նա­տա­րի՝ գե­նե­րալ մա­յոր, Խորհր­դա­յին Միութ­յան հե­րոս Նի­կո­լայ Ի­վա­նիչ Զավ­յա­լո­վի «Ա­րիութ­յան վերս­տեր» գիր­քը 5-րդ­ ա­ռանձ­նաց­ված, մե­խա­նի­զաց­ված բրի­գա­դի մա­սին, որն ա­ռա­ջինն էր ան­ցել ԽՍՀՄ սահ­մա­նը, ա­զա­տագ­րել Իզ­մա­յի­լը: Այս­տեղ խոս­վում էր նաև Սարգս­յա­նի մա­սին: Երկ­րորդ գրքում ևս հի­շա­տակ­վում է Ա­շոտ Սարգս­յա­նը: Պա­տե­րազ­մից հե­տո վե­րա­դառ­նում է Եր­ևան: Այ­նու­հետև անց­նում է կու­սակ­ցա­կան աշ­խա­տան­քի: 1948թ. նո­յեմ­բե­րից մինչև 1950թ. նո­յեմ­բե­րը Ղա­փա­նի կուսշրջ­կո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղարն էր: 1950-1956թթ. աշ­խա­տում է Հա­յաս­տա­նի երկ­րա­բա­նա­կան վար­չութ­յան պե­տի տե­ղա­կալ: 1960-ից ղե­կա­վա­րի աշ­խա­տանք էր կա­տա­րում գյու­ղատն­տե­սութ­յու­նը սպա­սար­կող հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում: Քար­տու­ղար Ա­շոտ Սարգս­յանն ի­րա­կա­նում ան­զոր էր ի­րա­վա­պահ մար­մին­նե­րի դեմ: Ի՞նչ էր մնա­ցել նրա­նից աք­սո­րից հե­տո, ի՞նչ կերպ էր ու­զում «քա­վել» մեղ­քե­րը իր ղե­կա­վա­րած շրջա­նի բնակ­չութ­յան հան­դեպ: Ն­րա կեր­պա­րը կա­րող է լրաց­նել Շի­կա­հող գյու­ղի այն տա­րի­նե­րի կոլտն­տե­սութ­յան նա­խա­գահ Գե­դեոն Խա­չատր­յա­նի մի զրույ­ցը. «­Ռայ­կո­մի քար­տու­ղա­րին Ղա­փա­նում աք­սո­րից հե­տո տա­նել չէին կա­րող: Ն­րան «­Ցի­լինդր» էին ան­վա­նում ցի­լինդր կրե­լու հա­մար: Որ ճիշտն ա­սենք, ին­քը վա­խե­նում էր կա­գե­բեից ու դա­տա­խա­զից: Բայց ո՞վ չէր վա­խե­նում դրան­ցից: Ին­քը լավ ֆուտ­բո­լիստ էր, սի­րում էր սպոր­տը: Մի լավ բան ա­րեց՝ Ղա­փա­նի ադր­բե­ջան­ցի­նե­րը, պա­տե­ֆոն­նե­րը զլած, մու­ղամ էին լսում, էն չա­փի, որ թվում էր, թե Ղա­փա­նը հայ­կա­կան քա­ղաք չէ: Նա կտրել տվեց կլկլո­ցը, իսկ բո­ղո­քա­վոր­նե­րին ա­սել էր՝ լսե՛ք ձեր տնե­րում, չե՞ք ու­զում, գնա­ցե՛ք Զան­գե­լա­նում բարձր լսեք: Ա­սում էին՝ Ա­վե­տի­քո­վը, որ­քան էլ մոտ էր քար­տու­ղա­րին, դրա հա­մար (թուր­քերն էին բո­ղո­քել) ու­զում էր գործ սար­քել գլխին՝ մե­ղադ­րե­լով նա­ցիո­նա­լիզ­մի մեջ: Աք­սո­րից հե­տո՝ մի օր, երբ Սարգս­յա­նը, կար­ծեմ գեո­լոգ ռազ­վեդ­կա­յում [երկ­րա­բա­նա­կան հե­տա­խու­զա­րան] էր թե ինչ էր, Ս­տա­լի­նի մեռ­նե­լուց հե­տո էր, մի օր գյու­ղից ներքև՝ Գե­տի ար­տում, հան­դի­պե­ցի: Հա­լից ըն­կած մի «­Վի­լիս»-ով էր․ նախ­կին քար­տու­ղա­րից բան չէր մնա­ցել: Մո­տե­ցա, բար­ևե­ցի, գի­տեի, որ սո­ված կլի­նեն, տուն բե­րե­ցի: Անց­յա­լից չխո­սե­ցինք, ին­քը խիստ մտա­հոգ էր, ճնշված էր զգում ի­րեն: Չա­սա­ցի էլ, որ քույրս էլ է աք­սոր­ված: Ի՞նչ խո­սեինք, ի՞նչ ա­սեի: Գու­ցե աք­սորն էր հի­շում: Աստ­ղի­կին ա­սա­ցի՝ հաց կա­պեց, դրե­ցի ի­րենց հետ, տա­րան, պի­տի ռազ­վեդ­կա ա­նեին: 60-ա­կան­նե­րին Եր­ևա­նում բարձր պաշ­տոն ու­ներ, ինքն էր ո­րո­շում կոլ­խոզ­նե­րին տեխ­նի­կա տա­լու հար­ցը: Գի­տեմ, որ Սարգս­յա­նը ա­ռանձ­նա­հա­տուկ ու­շա­դիր էր Ղա­փա­նի հան­դեպ: Ինչ հար­ցով դի­մում էին, նա ըն­դա­ռա­ջում էր»: Սա ան­հա­տի ող­բեր­գութ­յունն էր:

[5] Փոխգնդապետ Նիկոլայ (Կոլյա) Շամիրի Մուսայելյան (1914-­1959). Կապա­նի Ուժանիս գյուղից է, միջնակարգ ու բարձրագույն կրթություն է ստացել Երևանում, մասնակցել Մեծ հայրենականին, կատարել քաղաքական աշխատանք: Պարգևատրվել է «Կարմիր ա­ստ­ղի­» շքա­նշանով: Կյանքի վերջին տարիներին Երևանի կայազորային հոսպիտալի պետի քաղաքական գծով տեղակալն էր:

[6] «Բնութագրական է «վերև», «վերևներ» հասկացությունների օգտագործումը։ Դա ընդհանրապես, ես կա­ս­ե­ի, շատ «խորհրդային» բառ է։ Շատ բան կարելի էր վերագրել կամ բարդել անդեմ «վերևներին»։ Եթե ինչ-որ կարգադրության հեղինակ նշվում էր «վերևները», ապա դա, որպես կանոն, արդեն քննարկման ենթակա չէր, ենթա­կա­ է­ր միայն իրակա-նացման» (Խառատյան Հ., Շագոյա­ն Գ.­, Մարության Հ., Աբրահամյա­ն Լ.,­ Ստալինյան բռնա-ճնշումները Հայաստանում, Պատմություն, հիշողություն, առօրյա, «Գիտություն» հրատ․, Երևան, 2015, էջ 210 (Հարու­թյուն Մարության, Ո՞վ է մեղավոր) (այսուհետև՝ Խառատյա­ն և այլք, 2015)): Բոլորն այդ պահին քաջ գիտակցում էին, որ «վերևները» Մոսկվան, Կրեմլը, կոմ-կուսն են, վերջապես ամենավերևը՝ «ընկեր Ստալինը»:

[7] Գոր­իս-Կապան ճանապարհի Որոտանից վեր բարձրացող ոլորապտույտները, որոնք դժվարանցանելի են հատկապես ձմռանը: Թասը բնության անկրկնելի հրաշալիք է:

[8] Մո­ռացության են մատն­վել կ­ցվ­ած­ները, և անհա­յտ են­ զ­ինվորականները, բայց մի փոքր օգնության են հասնում վավերագրերը: Այսպես՝ խուզարկությունների վերաբերյալ ար-ձանագրություններից հնարավոր է լինում ճանաչել առաջիններին և իմանալ վերջինների՝ «կարմիր պագոնավորների» անունները: Ստորև նրանցից մի քանիսը՝ ըստ արձանագրու-թյունների՝

1. Սո­նա Մել­քում­յա­նի ըն­տա­նի­քը Շի­կա­հող գյու­ղից, հաս­ցեն՝ Լեն­հան­քեր, հի­վան­դա­նոց: Գոր­ծո­ղութ­յան ղե­կա­վա­րը՝ ՆԳՄ ա­վագ լեյ­տե­նանտ Ս­նին­կո: Կց­ված­ներ՝ Ա. Փար­սա­դան­յան (­Զան­գե­զու­րի հանք­վար­չութ­յան բնակ­վար­չութ­յան պետ), Խա­րազ­յան Մ. Ա. (հանք­վար­չութ­յան էլ­ցան­ցի պետ):
2.  Շահ­նա­զար­յան Նու­բա­րի ըն­տա­նի­քը Ա­ռա­ջա­ձո­րից: Գոր­ծո­ղութ­յան ղե­կա­վա­րը՝ ՆԳՄ ա­վագ օ­պեր լիա­զոր Կ­լի­մով, հաս­ցեն՝ Չերն­յա­խովսկ: Կց­ված­ներ՝ Գ­րի­գոր­յան Վա­հան Սի­մո­նի (ու­սու­ցիչ, ժողկրթ­բաժ­նի ղե­կա­վար­նե­րից՝ Գ. Ս.), Կա­րա­պետ­յան Ա­րամ Կոլ­յա­յի (­Ղա­փա­նի բնա­կիչ, Բե­խի կոլտն­տե­սութ­յան նա­խա­գահ՝ Գ. Ս.):
3. Խա­չատր­յան Ա­նա­հիտ Բաղ­դա­սա­րի, գյուղ Ս­յու­նիք: Գոր­ծո­ղութ­յան ղե­կա­վա­րը՝ ՆԳՄ լեյ­տե­նանտ Սի­մոչ­կին (Գ­րոզ­նու մարզ): Կց­ված­ներ՝ Ա­ղա­միր­յան Ա­ղա­միր Ռուս­տա­մի (ու­սու­ցիչ՝ Գ. Ս.), Ղա­զար­յան Լ­ևոն Հա­րութ­յու­նի:
4. Ավ­թան­դիլ­յան Ար­շա­լույս Նի­կո­լա­յի, գյուղ Շի­կա­հող: Գոր­ծո­ղութ­յան ղե­կա­վար՝ ՆԳՄ լեյ­տե­նանտ Մ­նա­ցա­կան­յան: Կց­ված­ներ՝ Ար­տեմ Քա­րա­մի Խա­չատր­յան (­Ղա­փա­նի տա­բակ­սի­րո­յի՝ ծխա­խո­տի մթեր­ման կա­յա­նի պետ), Ար­տեմ Գաբ­րիե­լի Մար­տի­րոս­յան (գյու­ղի կուս­կո­մի­տեի քար­տու­ղար): Խու­զար­կութ­յա­նը մաս­նակ­ցել է զին­վոր Դ­միտ­րի Նի­կո­լա­ևիչ Ստրու­կո­վը:
5. Ս­տե­փան­յան Գ­րի­գոր Պատ­վա­կա­նի, բնակ­վում է եր­կա­թու­ղա­յին կա­յա­րա­նի դի­մաց: Գոր­ծո­ղութ­յու­նը ղե­կա­վա­րում է ՆԳՄ մա­յոր Ա­վե­տի­քո­վը (­Ղա­փա­նի բաժ­նի պե­տի տե­ղա­կալ՝ Գ. Ս.): Կց­ված­ներ՝ Հով­հան­նիս­յան (Ա­շոտ՝ Գ. Ս. ) (շրջկո­մի բաժ­նի վա­րիչ), Քա­րամ­յան (ОРС-ի՝ բան­վո­րա­կան մա­տա­կա­րար­ման բաժ­նի պե­տի տե­ղա­կալ):
6. Համ­բար­ձում­յան Մայ­թաղ, Շի­կա­հող: Գոր­ծո­ղութ­յու­նը ղե­կա­վա­րում է ՆԳՄ ա­վագ լեյ­տե­նանտ Կիս­լեն­կոն: Կց­ված­ներ՝ Աբ­րա­համ­յան Ա. Վ. (­Շի­կա­հո­ղի նա­խա­գահ), Ար­զու­ման­յան Ա. Խ. (Գ­յուղ­բան­կի լիա­զոր, Շի­կա­հո­ղից, 89-րդ Թա­ման­յան դի­վի­զիա­յի մար­տիկ՝ Գ. Ս.): Մաս­նակ­ցում է զին­վոր Կո­նե­պել­կի­նը:
7. Հով­հան­նիս­յան (Ար­շակ՝ Գ. Ս.), Շիշ­կերտ: Գոր­ծո­ղութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նում է ՆԳՄ օ­պեր լիա­զոր կա­պի­տան Դոլ­գո­վը Գ­րոզ­նու մար­զից: Կց­ված­ներ՝ Ա­վե­տիս­յան Գ. Պ. (գյուղ­բաժ­նի վա­րիչ), Գալստ­յան Հ. Մ. (գյուղ­բաժ­նի գյու­ղատն­տես):
8. Բա­բա­յան Վար­սե­նիկ Համ­բար­ձու­մի, Շի­կա­հող: Գոր­ծո­ղութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նում է Գ­րոզ­նու մար­զի ՆԳ «А» բաժ­նի աշ­խա­տա­կից, ա­վագ լեյ­տե­նանտ Կիս­լեն­կոն: Կց­ված­ներ՝ Գևորգ­յան Շ. Ի. (շրջկո­մի հաշ­վառ­ման բաժ­նի վա­րիչ), Ա­վագ­յան Բ. Ա. (Ս­րա­շե­նի կոլ­խո­զի նա­խա­գահ): Մաս­նակ­ցում է սեր­ժանտ Սուս­ցո­վը:
9. Պետ­րոս­յան Ար­տուշ Վար­դա­զա­րի, Շր­վե­նանց: Գոր­ծո­ղութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նում է ՆԳՄ կա­պի­տան Նի­կո­լա­ևը: Կց­ված­ներ՝ Բախ­շի Թու­ման­յան («­Նոր ե­ռանդ» ար­տե­լի նա­խա­գահ), Բաղ­դա­սար­յան Ա­լեք­սանդր (ֆելդ­շեր:): Վեր­ջինս տի­պիկ ստա­լին­յան ո­գով դաս­տիա­րակ­ված մարդ էր, նրա հա­մար Ս­տա­լի­նը բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րի հզո­րա­գույն գոր­ծիչն էր, հա­մոզ­ված էր, որ մարդ­կանց աք­սոր քշե­լը ար­դա­րա­ցի է: Ծանր է տա­րել 20-րդ հա­մա­գու­մա­րի ո­րո­շում­նե­րը: Տա­նը պա­հում և փայ­փա­յում էր ա­ռաջ­նոր­դի բրոն­զե կի­սանդ­րին, չէր հան­դուր­ժում որ­ևէ ակ­նարկ նրա հաս­ցեին:
10. Հա­րութ­յուն­յան Բախ­շի Ա­վա­գի, Ղա­փան, 2-րդ փո­ղոց, տուն 28 (­Փիր­մազ­րա գյու­ղից): Գոր­ծո­ղութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նում է ՆԳՄ մա­յոր Ա­վե­տի­քո­վը (­Ղա­փա­նի բաժ­նի պե­տի տե­ղա­կալ): Կց­ված­ներ՝ Մար­տի­րոս­յան Ի­վան (շրջժողկրթ­բաժ­վար), Ղոն­յան Անդ­րա­նիկ, («­Սո­վե­տա­կան Հա­յաս­տան» թեր­թի թղթա­կից):
11. Տեր-­Հա­րութ­յուն­յան Հայկ Մես­րո­պի, գյուղ Արծ­վա­նիկ, Գոր­ծո­ղութ­յունն ի­րա­կա­նաց­նում է ՊԱՄ աշ­խա­տա­կից, Գ­րոզ­նու մար­զից, լեյ­տե­նանտ Աշ­խամ­լո­վիչ: Կց­ված­ներ՝ գյուղ­խորհր­դի նա­խա­գահ Սար­կի­սով, Զա­քար­յան Բեկ­լար (շրջա­նա­յին ձեռ­նար­կութ­յան ղե­կա­վար):

[9] Ղափանի այն ժամանակվա անձնագրային բաժնի պետ Մողե­ս գյուղից Գուրգեն Ասատրյանի վկայությամբ՝ որոշ կցվածների բաժանվեցին ծրարներ, որոնք պիտի բացվեին սա­հմ­ան­վա­ծ վայրում և կ­արդային աքսորի ենթակա ընտանիքի անունը: Ասում էին նաև, որ մի երկուսը (անուններ չէին հնչեցնում) անթաք­ու­յց­ հ­րճվանքով ընդունեցին կառավարության որոշումը, և ինչ-որ մեկն էլ խնդր­եց իրեն ուղարկել «դաշնակցականների գյուղ Շիշկերտ»: Ուղարկեցին թե ոչ՝ չգիտենք:

[10] Այս մասին տե՛ս՝ Սմբատյան Գ., Սյունիք. Պատմություն և հիշողություն, «Անտարես» հրատ., Երևան, 2019 «Ուրգութի հավերժական ննջեցյալը» գլխում (այսուհետև՝ Սմբատյան 2019):

[11] Հարություն Խաչատուրի Մանգասարյանը ծնվել է 1903թ. Քաջարան գյուղում, մա-հացել 1992թ. Երևանում: Ընտա­նիքը Քաջարանից վերաբնակվել է Ծավում, մանկութ­յ­ունն ու պատանեկությունն անցել է Ծավում, ահա թե ինչու իրեն համարում էր ծավցի: Ստացել է տարրական կրթություն, 20-ականներին տեղափոխվել Երևան, գործուղվել Մոսկվա ու սովորել է Քիմիական պաշտպանության ռ­ազ­մա­կան ակադեմիայում: Երևանում կատարել է կու­սակց­ական աշխատանք: Կազմակերպել է հեղափոխությ­ան­ թա­նգ­արանը: Մասնակցել է պատերազմին, վիրավորվել: 1946-1950թթ. Ղափա­նի­ շրջա­նա­յին գործկոմի նախագահն էր (նրան ձերբակալելու մտադրություն է ունեցել դատախազ Հարությունյանը): Այնուհետև աշ-խատել է Գ­երագույն­ խորհրդու­մ և Ազգային արխիվում: Գերազնիվ, սկզբունքային ու հայրե-նասեր մարդ էր, մեծ հարգանք ուներ հայրենի շրջանում: Ունի ար­ժե­քա­վո­ր հ­ո­ւշ­եր­: Նա հա­յ-թաթարական բախումների ժա­մանակների Վե­րի­ն Ձորի պաշ­տպ­ան­ու­թյա­ն հերոս­ ղեկավ­ար Թևատրոս Մա­նգասարյ­անի եղբոր ո­րդին է (այս մ­ասին տե՛ս՝ Սմբատյան­ Գ.,­ Սյունիքը փոր-ձության­ մ­եջ, «Անտ­արես» հրատ., Երևան, 2017, Վերին Ձոր, պատերազմն ամպերից վեր գլխում (այսուհետև՝ Սմբատյան 2017):

[12] 1950-1953թթ. ՀԿ(բ)Կ Ղափանի շրջկոմի առաջին քարտուղար, Շիկահող գյուղից, Մես-րոպ Մագիստրոս Տեր-Մովսիսյանի քրոջ որդին:

[13] Հարություն Մանգասարյան, Նամակ այն օրերի մասին, ձեռագիր, պահպանվում է հե-ղինակի անձնական արխիվում:

[14] Ա. Վիրաբյան, 1990, էջ 74:

[15] Միլիտոս (Մ­իքայել) Դավթյան (1920-1993թթ.). Փիրմազր­այից է, ավ­ար­տե­լ է Ղափանի մանկավարժ­ական տեխնիկումը, աշխատել որպես ուսուցիչ թիվ 1, ապա տնօրեն Տաշտունի դպրոցում: Բրեստի քաջա­րի պաշտպաններից է: Թեև շրջկոմի քարտուղարն էր, սակայն կնոջ՝ Քնարիկի «կ­ուլակային» ծագման պատճառով շարունակ հետապնդվում էր: Այս դեպ-քերից հետո, փաստորեն, Պետական անվտանգությունը չվստահեց նրան և ազատել տ­վե­ց կո­ւսա­կցական աշխատան­քից: 1957-1961թթ. Ղափանի շրջժողկրթբաժնի վարիչն էր: Դավթ-յանը տեղափոխվել է Երևան, որպես ուսուցիչ աշխատել Սա­րի թաղի դպրոցում, այնուհետև մաթեմատիկական թեքումով թիվ 3 դպրոցում: Երկար տարիներ ղեկավարել է մայրա-քաղաքի Ս. Շահումյանի անվ. թիվ 1 դպրոցը: Մահացել է 1993թ. նոյեմբերին, թաղված է Շա-հումյանի գերեզմանատանը: Քույրը Արուսյակ Աբրահամյանն է, «լեգեոնական» ամուսինը՝ Անուշավան Առաքելյանը: 1956թ. նրանք վերադարձան հայրենիք և մինչև իրենց կյանքի վեր-ջը ապրեցին Վերին Հանդ­ գ­յուղում:

[16] Աղախանյան Գաբրիել Սիմոնի. ծնված 1911թ. Ագարակ գյուղում, այսպես կոչված լե-գեոներ: Կինը՝ Քնարիկը (ծնված 1922թ.), որդին՝ Սիմոնյան Կամոն (ծնված 1930թ.), աղջիկը՝ Սիմոնյան Մարիետան (ծնված 1949թ.):

«Տավերս» մշակութային հասարակական կազմակերպություն

See author's posts