Առաջաձոր-Ըռչածօ̈ր (անվանման, հիմնադրման հարցի շուրջ)

Spread the love

Ա. Ընդհանուր տեղեկություններ

Առաջաձոր գյուղը գտնվում է Սյունիքի պատմական Բաղք գավառում՝ Աճանան գետի միջին հոսանքի աջափնյա հատվածում: Այն ամփոփվում է Բարգուշատի լեռնաշղթայի կենտրոնական մասերում սփռված ոչ բարձրադիր լեռնաբազուկներից մեկի արևելյան լանջին: Ներկայիս Կապան մարզկենտրոնից գտնվում է ուղիղ գծով 6,8 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք հեռավորության վրա: Գյուղի տարածքը երեք կողմից սահմանազատված է գետակներով. հյուսիսից Խլաթաղ գետակով, հարավից Զալին գետակով, արևելքից՝ Թփասարից սկիզբ առնող Աճանան գետով, որի վրա ժամանակին շուրջ 30 ջրաղաց էր կառուցված: Այս վերջինը գարնան ամիսներին պարբերաբար մեծ վնաս է հասցնում տեղացիներին՝ ոչնչացնելով ափամերձ այգիները, արտերը և շինությունները:

Մշակովի հողերի տեսանկյունից գյուղը բավական աղքատ է, ինչը այդպես չէ արոտավայրերի մասով, և հենց այդ պատճառով առաջաձորցիները իրենց գոյությունը ավելի հաճախ կապում էին անասնապահության և արհեստների հետ: Գյուղացիները նախկինում ակտիվ առևտուր (բնամթերային) էին անում Մեղրիի ու Նախիջևանի շուկաներում: Տարածաշրջանում մեծ համբավ ուներ Առաջաձորի ձեռագործ կտավը, որը մեծ քանակով գնվում և վերավաճառվում էր նույնիսկ Շուշիի հայ վաճառականների կողմից: Տղամարդկանց մեծ մասը արհեստավոր էր, չնայած դրան՝ ձմռան ամիսներին շատերը գնում էին Կապանի պղնձի հանքեր՝ աշխատելու:  Առաջաձորընշանավոր Մելիք-Ստեփանյանների բնօրրանն է:

Նախքան Մելիք-Ստեփանյանների կողմից Առաջաձորի հողերին տիրելը դրանք պատկանում էին Շաֆիև (կամ՝ Շաֆրիեվ)[1] բեգերին[2]: XIX դարի կեսերից սկսած Առաջաձորի հողերի և ընդհանրապես Աճանանի գետահովտի հողերի մեծ մասը տնտեսվարման շնորհիվ և պարտքի դիմաց անցնում է Անդրեաս Մելիք-Ստեփանյանին: Զգալի հողեր նա վերցնում է թուրքերից (թյուրքացած քրդերից՝ Ս.Ջ.), ինչը առաջացնում է վերջիններիս թշնամանքը[3]: Հետագայում, երբ Անդրեյ Մելիք-Ստեփանյանը սպանվում է քրդերի կողմից, Շաֆրիևները փորձում են խլել վերջինիս տիրույթները, սակայն դա նրանց չի հաջողվում[4]:

1860-ական թվականներից գյուղը ունեցել է դպրոց (այն ժամանակ կոչվում էր ուսումնարան), որը գործել է մինչև 1877 թվականը: Այդտեղ հաճախում էին ոչ միայն Առաջաձորի երեխաները, այլև շրջակա գյուղերից՝ Նորաշենիկից, Շրվենանցից, Խոտանանից, Խլաթաղից, Բեխից, Կավարտից և այլ գյուղերից[5]: Հետագայում՝ 1896 թվականին, դպրոցը վերաբացվում է: Առաջաձորի, ինչպես և այդ ժամանակաշրջանի շատ հայկական գյուղերի գրեթե բոլոր ընտանիքները պանդխտության մեջ երիտասարդներ ունեին:

Բ. Հիշատակումները

Գյուղի տարածքը՝ որպես բնակատեղի, բավական հին է. գյուղամիջում է գտնվում X-XVIII դարերի գերեզմանոցը, 1430 թվականին կառուցված Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին (որը 1883 թվականին վերանորոգվել է գյուղացու կողմից), 1 կմ արևմուտք՝ միջնադարյան Կռապաշտ գյուղատեղին, այլ նյութական մշակույթային արժեքներ[6]: Չնայած դրան՝ գյուղը Ստեփանոս Օրբելյանի XIII դարի Տաթևին հարկատու գյուղերի ցանկում չի հիշատակվում (համենայն դեպս ներկայիս անվամբ): Պատմաբան Գ. Սմբատյանը տեսակետ է հայտնել, համաձայն որի այն կարող է նույնացվել Բաղք գավառի Արձանաձոր գյուղի հետ[7]. «Արձանաձորը ցուցակում հարևան է Շեքքսին, Տորթնիին, Խոտանանին, Նորաշինիկին, Հյունյաց Ձորին: Չի բացառվում, որ Արձանաձորն էլ ժամանակի ընթացքում դարձել է Առաջաձոր: Արձանաձոր անունը հաստատող նյութական մշակույթի անուններ ունենք: Սերգեյ Հակոբյանի վկայությամբ՝ գյուղատնտեսական, շինարարական աշխատանքների ժամանակ գյուղի տարածքում հայտնաբերվել են «ղոչ[8] քարեր», հենասյուների խոյակներ, իսկ Շբանանց կոչվող գետափնյա արտում՝ մարդու (գուցե կուռքի) կիսանդրի: Ցավոք դրանք վաղուց անհետացել են»[9],- գրում է Գ. Սմբատյանը: Նույնացման այլ փորձ է արել Ա. Ղարագյոզյանը.ըստ նրա Առաջաձորի գերեզմանատան տարածքը համապատասխանում է Օրբելյանի հիշատակած Պարքոն, ներկայիս դպրոցի շրջակայքում առկա Կռապաշտ բնակավայրը՝ Բարերվայր, իսկ Առաջաձորը՝ Պարքոն մյուս գյուղերին[10]: Բարերվայրի և Պարքոնի մասով անվանի պատմաբանը որոշակի հիմնավորումներ է առաջ քաշում, իսկ Առաջաձոր-Պարքոն Մյուսի մասով՝ ոչ:

Փաստացի գյուղը առաջին անգամ հիշատակվել է Տաթևի նոր հարկացուցում՝ Քյոթուկում (1781թ.)՝ որպես Աճանան գավառի գյուղ՝ Առչածոր անվամբ[11]: Ուշ միջնադարի վերջում մենք արդեն տեսնում ենք Կապանի տարածաշրջանի այլ վարչական բաժանում՝ Գեղվաձոր, Բաղաբերդ, Մացրա, Աճանան, Գիլաբերդ, Մաղանջուղ, Բարգուշատ[12]:

Գ. Ծագումնաբանական վարկած

Առաջաձորի բնակչության թվի վիճակագրությունը հետևյալն է.

1832
1842
1859
1873
1886
1897
1907
1926
1939
1959
1970
1979
2001
2004
2011
68
95
136
327
510
627
742
561
575
351
316
202
208
163
147

Համաձայն Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի՝ Առաջաձորի բնակիչների նախնիների մի մասը բնիկ է, մյուսը եկել է տարբեր տեղերից՝ Ղարաբաղի Առաջաձոր գյուղից (1760-1770-ին), Գողթնից (1805-1806-ին), Ղարադաղից (1829-ին)[13]: Գրեթե նույն տեղեկատվությունն է տալիս Հայկական սովետական հանրագիտարանը՝ բնակիչների նախնիների մի մասը եկել է Լեռնային Ղարաբաղի Առաջաձոր գյուղից (1760-1770-ին), Գողթանից (1805-1806-ին), Սեբաստիայից (1830-ին) և Պարսկաստանից՝ (1838-ին)[14]: Կարծես թե այս երկու հեղինակավոր աղբյուրների արտահայտած գրեթե նույն տեսակետը՝ գյուղի բնակիչների ծագման վերաբերյալ, պետք է սահմանափակեր բոլոր հարցերը այս մասով,սակայն XIX դարի երկրորդ կեսի պարբերականներից մեկում հանդիպում ենք Առաջաձորի բնակիչների ծագման վերաբերյալ այլ տեղեկատվություն, որը կարող է նոր լույս սփռել գյուղի պատմության վրա:

Նշված տեղեկատվությունը կամ հոդվածը հրապարակվել էր Նոր-Դար պարբերականի 1887 թվականի թիվ 117 համարում[15]: Համաձայն այդ հոդվածի՝ Առաջաձորի հիմնադիրը եղել է Սև Երեց անունով քահանան: Վերջինս կնոջ մահից հետո վերցնում է իր համագյուղացի մի օրիորդի ու փախչում է Գանձակի գավառի Գետաշեն գյուղից Ղարաբաղ: Սակայն իր պապերից նա իմացել էր, որ իրենք նախկինում գաղթել էին Ղափանից, ուստի որոշեց թողնել Ղարաբաղը և գնալ իր պապերի երկիր՝ Սյունիք: Գալով Սյունիք՝ նա բնակության տեղ է ընտրում ուխտատեղ համարվող Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու շրջակայքը և, իմանալով, որ առաջ այդ եկեղեցու մոտ եղել է Առաջաձոր անունով գյուղը՝ նոր գյուղին նույն անունն է տալիս: Սև Երեցը ուներ հինգ որդի, որոնց անուններն են՝ Ուհան (Օհան), Ղուկաս, Հայրապետը, Հովհաննեսը և Վարդանը: Առաջաձորցիները, բացի մի քանի տնից, որոնք գաղթել են Ղարաբաղից, բոլորն էլ Սև Երեցի թոռներն ու ծոռներն են: Նշված տեղեկությունները հոդվածագիր Վարդանանց Ակիին պատմել է Սև Երեցի կրտսեր որդի Վարդանը, ով այդ ժամանակ, ըստ հոդվածագրի, մոտ հարյուր տարեկան էր[16]:

Փորձենք քննել հոդվածում ներկայացված տեղեկությունները: Տարեց Վարդանի պատմած պատմությունը իր ընտանիքի պատմությունն է և պատմական առումով ոչ վաղ անցյալից է: Սև Երեցի որդիների ինքնությունը կամ նման անձանց գոյության փաստը պարզելու նպատակով մենք դիմել ենք կամերալ նկարագրության մատյաններին: Մեծ դժվարություն չէր այս գերդաստանի ներկայացուցիչներին ու սերունդներին կամերալ նկարագրության մատյաններում գտնելը, նույնիսկ հիշյալ դեպքերից 60-70 տարի հետո: 1832-1833թթ. մատյանում մենք տեսնում ենք Ղուկաս Հայրապետի Ղուկասովին (34տ.), Հովհաննես Հայրապետի Ղուկասովին (60տ.): Դժվարություն չէր նաև հոդվածագրին այս պատմությունը պատմող ծերունի Վարդանին նույնականացնելը: Հոդվածի տարեթվից մեկ տարի առաջ՝ 1886 թվականին, կազմվել է հերթական կամերալ մատյանը: Գյուղի ամենատարեցը 83 տարեկան Վարդան Հովհաննեսի Հովհաննեսովն էր, ով Հովհաննես Հայրապետի Ղուկասովի ավագ որդին էր և երկար տարիներ եղել է Առջաձորի տանուտերը: Փաստորեն՝ Վարդանը ոչ թե Սև Երեցի կրտսեր որդին էր, այլ ավագ թոռը: Հետևելով 1832-1886 թթ. ժամանակահատվածում ընտանիքների և գերդաստանների պատմություններին՝ հաստատվում է նաև այն, որ գյուղի ընտանիքների զգալի մասը սերվել են Սև Երեցի որդիներից:   

Ուշադրություն դարձնենք հոդվածում նշված ևս մեկ էական հանգամանքի. գալով Սյունիք՝ Սև Երեցը բնակության տեղ է ընտրում ուխտատեղ համարվող Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու շրջակայքը և իմանալով, որ առաջ այդ եկեղեցու մոտ եղել է Առաջաձոր անունով գյուղը՝ նոր գյուղին նույն անունն է տալիս: Սրանով հոդվածագիրը հերքում է գյուղի անվանումը Արցախի նույնանուն գյուղից ծագելու տեսակետը: Նշվածը հերքվում է նաև այլ փաստերով. Բարգուշատի լեռների Առաջաձորից հյուսիս ընկած անտառապատ լեռնաշղթան, որը ձգվում է մինչև Քաշունի գետը, կոչվում է Առջաձորի լեռներ[17]: Գաղթականները կարող էին նոր բնակավայրին տալ իրենց հին բնակավայրի անվանումը, սակայն մերձակա լեռներին, որի փեշերին գտնվում են ավելի հին և նշանավոր գյուղեր (Խոտանան, Տանձավեր, Նորաշենիկ)՝ անհավանական է: Այս կարծիքի օգտին է նաև տեղանունների բառարանում նշված այն փաստը, որ Առաջաձորի բնակիչների նախնիների մի մասը բնիկ է:

Ուշագրավ է, որ Առաջաձորը միակ գյուղը չէ Կապանի տարածաշրջանում, որ բնակիչներ է ընդունել Հյուսիսային Արցախի նշանավոր Գետաշեն գյուղից. Արցախյան պատերազմի տարիներին գետաշենցիներով է բնակեցվել նաև Աճանանի հովտի պատմական Եղինգն-Եղեգ գյուղը:

Դ. Տեղանվան տուգաբանական վարկած

Գյուղը առաջին անգամ (1781թ.) հիշատակվել է Առչածոր անվամբ (արջի ձոր), Կապանի բարբառով`Ըռչածօ̈ր: 1832-1886 թվերիկամերալ նկարագրության մատյաններում գյուղը նշված է Արջազուր անվամբ[18]: Այստեղ հարց է ծագում. եթե Կապանի Արջաձոր գյուղանունը կապվում է Արցախի Առաջաձորի հետ, ի՞նչու հիմնադրումից ավելի քան մեկ դար այն կոչվում էր Առջաձոր և ոչ թե Առաջաձոր: Ինչևէ, կամերալ նկարագրություններում նշված Արջազուր տարբերակը Արջաձորի այլափոխված, օտարահունչ անվանումն է: Ձոր>զուր փոխակերպումը հաճախակի է հանդիպում հայկական տեղանուններում, օր.՝ Ձագեզոր>Զանգեզուր, Աղավնաձոր > Այնազուր: Տվյալ դեպքում դժվարանում ենք ասել՝ ձոր>զուր փոխակերպումը թյուրքերեն աղավաղում է,թե՝ ռուսերեն, կամ ավելի կոնկրետ` հարմարեցում իրենց արտասանությանը, քանի որ այդ երկու լեզվի կրողներն էլ չեն կարող արտասանել [ձոր] բառարմատը: Կամերալ մատյանների վարումը ռուսական տեղական իշխանությունների գործառույթներից էր: Անվանափոխումները ու աղավաղումները իրականացվում էին մեթոդաբար և անընդհատ, հատկապես Արևելյան Հայաստանի Ռուսական նվաճումից հետո, ինչը պարզորոշ երևում էր թե՛ցարական պաշտոնյաների գրագրություններում հայկական տեղանունների աստիճանական աղավաղումներից, թե՛ այդ տարիներին իշխանությունների կողմից հրատարակվող քարտեզներից: Հայկական տեղանունները թյուրքական հնչեղությամբ գրանցելը դարձել էր ռուսական իշխանությունների կողմից վարվող քաղաքականություն: Շատ դեպքերում զուտ հայաբնակ գյուղերը և հայկական տեղանունները այնպիսի անուններով էին գրանցվում, որոնք որ երբևէ չեն կիրառվել ոչ միայն տարածքի հայկական բնակիչների, այլև՝ նույնիսկ հարևան թյուրքալեզու բնակչության կողմից, օրինակ՝ Շիկահող-Շիխավուզ[19], Շրվենանց-Դայմադաղլու[20], Աղահորդ (Եղվարդ)-Աղավուրտ[21]: Այս շարքի մեջ ներառվում է նաևԱրջաձոր-Արջազուրը: Ընդ որում նշված գյուղերից ոչ մեկում երբևէ թուրք կամ քուրդ չի բնակվել:

19-րդ դարի վերջից սկսած արդեն սկսում ենք հանդիպել Առաջաձոր-Յառաջաձոր տարբերակը, մասնավորապես՝ պարբերական մամուլում[22]:Հնարավոր է այստեղ գործ ունենք կամայական աղավաղման հետ, և այդ երկրորդ [ա]-ն ավելացվել է պաշտոնական տարբերակներում ավելի «հաճելի» հնչեղություն ստանալու համար: Ցավոք նման այլ օրինակներ մեր տեղանունների ձևավորման գործընթացում կան՝ Շեկք- Շհարջիկ — Շղարշիկ, Խողվանի-Աղվանի, Խոնածախ-Խանածախ-Խնածախ, Բեխևվերջ – Բաղաբուրջ, Եղինկն- Եղինգեան -Եղեգ: Ժողովրդական-բարբառային տարբերակի (Ըռչածօ̈ր) վրա բնականաբար այդ արհեստական փոփոխությունը չի ազդել: Այստեղմենք գործունենք Կապանի բարբառին բնորոշ ա>ը անցման հետ՝ արջի ձոր>ըռչածօ̈ր, արջի բուն>ըռչապո̈ւն, տեղանուններում՝ Արծվանիկ>Ըռցվանէգ, Աչախլուի>Ըչխլվա, Արկանի Ձոր>Ըրկէնաց, Ագարակ>Հըկէրակ:

Հարցի վերաբերյալ չենք հավակնում սպառիչ խոսք ասել, սակայն մեր կարծիքով գյուղանվան առաջին հիշատակումները կապված են [արջ] բառարմատի հետ, որը հետագայում աղավաղվել է: [Արջ] բառարմատը բավական հաճախակի է հանդիպում Հայկական տեղանունների մեջ. միայն տեղանունների բառարանում նշված է ավելի քան 40 այդպիսի տեղանուն[23]: Հատկանշական է, որ Կապանի բնաշխարհում հենց ամենից հաճախակի արջեր կարելի է այս վայրերում հանդիպել՝ Առաջաձորից հարավ և արևելք ընկած լեռներից մինչև Թփասար ընկած հատվածում:


[1]Շաֆրիև կամ Մելիք-Շաֆրիև գերդաստանի ամենահայտնի ներկայացուցիչը օխչեցի Հաջի Բեկն էր (Հաջի աղա): Նա Վերին Ձորի (Ձորքի) թուրքերի անվերապահ առաջնորդն ու գաղափարախոսն էր՝ անթաքույց հայատյաց: Ուներ եվրոպական կրթություն, հանդիսանում էր նաև Շարուր-Դարալագյազի գավառային գրասենյակի քարտուղար: Նա ֆինանսական զգալի միջոցներ էր կուտակել առևտրի շնորհիվ և Վերին Ձորում գնել, գրավել կամ սեփականացրել էր հողեր, արոտավայրեր, անտառներ: Հաջի Բեկը Վերին Ձորի ինքնակոչ ոստիկանապետն էր ու դատավորը:Սպանվել է 1906-ին հայ-թաթարական ընդհարումների օրերին դաշնակցական Պետոյի կողմից Ողջիի աջ ափին՝ Տանձունլենջի մոտ (Սմբատյան Գ., Սյունիքը փորձության մեջ, հայ-թաթարական բախումները, Անտարես, Երևան, 2017, էջ 321, 327-328):

[2]Նոր-Դար, Թիֆլիս, 1890, 16 հունիս, N81, նաև՝ Նոր-Դար,Թիֆլիս, 1887, N117:

[3]Սմբատյան 2017, էջ 47:

[4]Նոր-Դար, Թիֆլիս, 1890, 16 հունիս, N81:

[5]Նոր-Դար, Թիֆլիս, 1887, N117:

[6]Առաջաձորի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկ, Հայաստանի կառավարության որոշում N 2322-Ն, 29 դեկտեմբեր, 2005:

[7]Ստեփանոս Օրբելյան, Սյունիքի Պատմություն, Սովետական գրող, Երևան, 1986, էջ 400:

[8]Ղոչ – խոյ:

[9]Սմբատյան Գ., Սյունիք. Պատմություն և հիշողություն, Անտարես, Երևան, 2019, էջ 142-143:

[10]Ղարագյոզյան Ա., Սյունիքի Բաղք և Քաշունիք գավառների մի շարք բնակավայրերի տեղադրության շուրջը, Բանբեր Երևանի Համալսարանի, 1978, N3, էջ 196:

[11]Մատենադարան, ձեռագիր N6271, էջ 677:

[12]Մատենադարան, ձեռագիր N6271, էջ 676-678:

[13]Հակոբյան Թ. Խ., Մելիք-Բախշյան Ս. Տ., Բարսեղյան Հ. Խ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 1, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 1986, էջ 319:

[14]Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 1, Հայ սովետական հանրագիտարան հրատարակչություն, Երևան, 1975, Էջ 526:

[15]Նոր-Դար, Թիֆլիս, 1887, N117:

[16]Նոր-Դար, Թիֆլիս, 1887, N117:

[17]Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հատոր 1, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, Երևան, 1986, էջ 319:

[18]Ղարաբաղի պրովինցիայի Շուշիի գավառի Մեղրու գավառակի Արջազուր գյուղի կամերալ նկարագրություն,Մանուկյան Գ., Սաֆարյան Ս., Կապան, Դավիթ Թագավոր ՍՊԸ տպարան, Երևան, 2013, էջ 112-127:

[19]Ղարաբաղի պրովինցիայի Շուշիի գավառի Մեղրու գավառակի Շիխավուզ գյուղի կամերալ նկարագրություն, Մանուկյան Գ. Սաֆարյան Ս., Կապան, Դավիթ Թագավոր ՍՊԸ տպարան, Երևան, 2013, էջ 410-448:

[20]Ղարաբաղի պրովինցիայի Շուշիի գավառի Մեղրու գավառակի Դայմադաղլու գյուղի կամերալ նկարագրություն, Մանուկյան Գ. Սաֆարյան Ս., Կապան, Դավիթ Թագավոր ՍՊԸ տպարան, Երևան, 2013, էջ 274-287:

[21]Ղարաբաղի պրովինցիայի Շուշիի գավառի Մեղրու գավառակի Աղավուրտ գյուղի կամերալ նկարագրություն, Մանուկյան Գ. Սաֆարյան Ս., Կապան, Դավիթ Թագավոր ՍՊԸ տպարան, Երևան, 2013, էջ 88-112:

[22]Նոր-Դար 1887 N114, 1890 N81, N119, Յառաջ 1906 N7:

[23]20-րդ դարի սկզբին Քաշունի գետի ձախ ափին հիմնվել է Նոր Առաջաձոր գյուղը, որի բնակիչները եկել են Առաջաձորից: 1926 թ-ին ուներ 71 մարդ բնակչություն: Գյուղը ներառվել է Գորիսի շրջանի մեջ:1960-ականներից աստիճանաբար լքվել է: Ներկայումս մեկ ընտանիք է ապրում:

More From Author

Հնարավոր է՝ Ձեզ հետաքրքրի