Համլետ Գևորգյան Սկիզբը՝ այստեղ
Մաս II
Հայտնի է, որ այդ ժամանակահատվածում Զանգեզուրի թուրքերով բնակեցված ամենախիտ տարածքը Շուռնուխ, Մազրա, Նավլու, Էյվազլար շրջանն էր, ավելի քան երեսուն գյուղեր, որոնք անջրպետել էին Կապարգողթի (Ղափան, Գենվազ(Արևիք-Մեղրի), Գողթան) շրջանները բուն Զանգեզուրից (Գորիս և Սիսիան), ինչպես նաև Արցախից: Որևէ գաղտնիք լինել չէր կարող, որ Զանգեզուրյան ուժերի հարձակման պարագայում նրանց առավել ուժեղ դիմադրություն պիտի ցույց տային հենց այդ շրջանի թուրքական բնակավայրերի մարտական ուժերն ու բնակչությունը:
Զանգեզուրում ծավալվող գործողություններին պիտի մասնակցեր ոչ միայն Դրոյի զորամասը, այլև գավառի զինվորական շրջանների մարտական ուժերը: Գեներալ Հախվերդյանի հավաստմամբ` «Դրոյին առաջադրանք էր տրված առաջին հերթին մաքրել Զանգեզուրի հարավային և արևելյան շրջաններն ու Ղափանը, ինչպես նաև Զանգեզուրի և Ղարաբաղի միջև ընկած գոտին թաթար բնակչությունից, որպեսզի ապահովվեր նրանց կապը»[1]:
Մինչև մարտական գործողությունների դիմելը` հայկական կողմը թուրքական գյուղերին առաջարկում է զինաթափվել ու հպատակություն հայտնել գավառի իշխանություններին: Ի պատասխան իրենց ներկայացրած վերջնագրի, թուրքերը սպառնալի հայտարարել են. «Ոչ միայն չենք ընդունում Գորիսի իշխանութիւնը, այլև պատրաստւում ենք գրաւելու Ադրբեջանին պատկանող ամբողջ հայկական Զանգեզուրը…»[2]:
Թուրքերի կողմից մերժողական պատասխան ստանալուց հետո Զանգեզուրի մարտական ուժերը Դրոյի ընդհանուր հրամանատարությամբ հունվարի 6-ին սկսում են հարձակումը:
Համաձայն հայկական ուժերի հրամանատարության մշակած մարտավարության` թուրքաբնակ գյուղերի վրա հարձակումը իրականացվել է միաժամանակ և հակառակորդի համար անսպասելի: Նման մարտավարությունը հակառակորդին կզրկեր ոչ միայն տեղաշարժվելու, ուժերը վերախմբավորելու, այլև միմյանց օգնության հասնելու հնարավորությունից:
Ըստ այդ դեպքերի մասնակից, զանգեզուրցի Արտեմ Խանզատյանի վկայության` Զանգեզուրի մարտական ուժերը հարձակումը պիտի ձեռնարկեին հետևյալ ուղղվածությամբ. Յապոնի և տաթևացի Վարդանի գլխավորած մարտախմբերը «…Տանձաւեր բէկերի գիւղերը քարուքանդ անելէ ետք Շուռնուխ գիւղի վրայովը անցնիլ եւ արշաւանք կատարել Նաւլու մեծ գիւղի վրայ, ուր թուրքերը կանոնաւոր ուժեր էին կենտրոնացրել»[3]:
Նժդեհի առաջնորդած ղափանցիների մարտախմբերին հանձնարարվում է. հարձակումը սկսել Եղվարդ գյուղի տարածքից և շրջապատման մեջ վերցնել ու «մաքրել» մինչև Զեյվա գյուղի անտառապատ սարերը ընկած թուրքական բնակավայրերը:
Գնդապետ Ամիրխանյանի զորախմբի մարտիկները պիտի գերիշխող դիրքեր գրավեին Խնձորեսկից մինչև Հագարու գետը ընկած բարձունքների վրա և թույլ չտային, որ Մաղավուզի ու Մազմազակի թուրք ու քուրդ հրոսակախմբերը օգնության հասնեին Բարգուշատի թուրքերին:
«Արտեմ Խանզատեանին եւ Եապոնացուն(նկատի ունի ոչ թե Պարոնյան Յապոնին, այլ Սաքո-Յապոնին- Համբարձում Սարգսեան-Հ. Գ.) հրահանգուած էր, իրենց խմբերովը Կէսօրուա հանդի բարձրութիւններիցը Մաղանջուղ գիւղի վրայովը իջնել, կտրել Բարգիւշատի ձորերի բերանին կառուցած Լալազարենց մեծ կամուրջը, այնտեղից անցնել եւ յարձակումն սկսել, վարդ ու ծաղիկներով լեցուն, սոխակների հայրենիքը համարվող Դոնդարլու Դամիրչիլար գիւղաքաղաքի(Գորիսից 40 կմ հարավ-արեւելք, Ողջի գետի ափին, ներկայիս Զանգելանի շրջ. Դոնդարլի-Իսկենդերբեյլի հեռավորություն) վրայ»[4]:
Ըստ վաղօրոք մշակած ծրագրի` Շուռնուխը, Էյվազլարը, Մազրան, Նավլուն և նրանց շրջակա գյուղերը մինչև Հագարու գետը թուրք բնակչությունից պիտի մաքրվեին հունվարի 6-ին և 7-ին:
Վարդան Գևորգյանը, իր հեղինակած «Լեռնահայաստանի գոյամարտը (1919-1921)» գրքում ներկայացնելով այդ ժամանակահատվածում Զանգեզուրում ձեռնարկված գործողության մանրամասները, «Շուռնուխի արշաւանքը» ենթագլխում հայ մարտական ուժերի հաղթանակները վերագրում է առավելապես Նժդեհին ու նրա գլխավորած Ղափանի մարտախմբին:
Հարգարժան պատմաբան Արամ Սիմոնյանն իր հեղինակած «Գարեգին Նժդեհի Շուռնուխյան ռազմական գործողությունը և նրա արձագանքները» հոդվածում նույնպես այդ գործողությունը իրականացնելու գործում առավելապես ընդգծում ու մեծ տեղ է հատկացնում Գարեգին Նժդեհին ու նրա գլխավորած Ղափանի մարտական ուժերին[5]:
Հոդվածում հեղինակը մեջբերում է արշավանքի նախօրեին Դրոյին հացեագրած Նժեհի գրությունը, որտեղ ասվում է. «Որպես հեղափոխական իմ բարոյական պարքն եմ համարում վերջին անգամ նախազգուշացնելու, որ Շուռնուխի գործողությունները շատ ծանր հետեւանքներ պիտի ունենան Ղարաբաղի եւ Գողթանի համար:
Իհարկե…իմ տեսակետը տվյալ հարցերի մասին ինձ` որպես զինվորականի, իրավունք չի տալիս չկատարելու ինձ տրվելիք հրամանը…»[6]:
Գողթանի հայության անվտանգության ապահովումը, որը չափազանց անհրաժեշտ էր, պարտավոր էին իրականացնել ՀՀ կառավարությունը և անձամբ Նժդեհը, որպես Կապարգողթի մարտական ուժերի հրամանատար: Դժբախաբար, նույն տարվա դեկտեմբերի վերջերին Գողթանի, հատկապես Ագուլիսի հայություն մեծ մասի կոտորածը արդեն տեղի էր ունեցել, իսկ ինչ վերաբերում է Արցախին, ապա որևէ կասկած լինել չէր կարող, որ եթե Զանգեզուրը չմաքրվեր թուրք զինված հրոսակախմբերից, ապա դեպի Արցախ ձգվող հաղորդակցության ուղիների փակված լինելու, չգործելու պարագայում, Հայաստանի Հանրապետության համար չափազանց դժվարին կլիներ անհրաժեշտ օգնության, առաջին հերթին մարտական ուժեր, զենք ու զինամթերք ժամանակին հասցնել Արցախ: Անտարակույս, այս հարցում ՀՀ կառավարության ռազմավարությունը պատճառաբանված էր ու անհրաժեշտ, մանավանդ երբ արդեն ստացել էր ՀՅՀԴ Ապառաժի կենտրոնական կոմիտեր եւ Արցախի Գաղտնի ինքնապաշտմանայկան մարմնի 1919 թ. հոեկտեմբերի 23-ին կայացած միացյալ ժողովի դիմումը, որտեղ ասվում է. «… դիմել Հայաստըանի կառավարութեանը, խնդրել դրամական եւ ռազմական միջոցներ կազմակերպելու եւ լուրջ հիմքերի վրայ դնելու հայկական Արցախի ինքնապաշտպանութեան գործը…»[7]:
Բնավ պատահական չէ, որ Զանգեզուրում ապա նաև Արցախում ծավալվող գործողությունների ղեկավարում հանձնարվել է ՀՀ-ում և հատկապես զինվորականության շրջանում անառարկելի հեղինակություն ունեցող Դրոյին:
Հարկ է ընդգծել, որ Զանգեզուրը մահմեդական բնակչությունից մաքրելու գործողությունների ուսումնասիրությունն աներկբա մատնանշում է, որ Շուռնուխյան ռազմական գործողությունը, այն է` Զանգեզուրը թուրք բնակչությունից մաքրելու ՀՀ կառավարության որոշմամբ իրականացրած գործողությունը Նժդեհին վերագրած գնահատականը այնքան էլ չի համապատասխանում իրականությանն ու չափազանցված է: Ճիշտ է, Նժդեհի գլխավորած Ղափանի մարտական ուժերը իրենց անգնահատելի ներդրումն են ունեցել գավառը թուրքերից մաքրելու չափազանց կարևոր գործողության իրականացմանը, սակայն գործել են ռազմաճակատի մեկ այլ հատվածում:
Այդ նույն գործողության մասնակից Արտեմ Խանզատյանի (Զանգեզուրցի) հավաստմամբ` «Նժդեհի առաջնորդած ղափանցիների մարտախմբերին հանձնարարվում է. հարձակումը սկսել Եղվարդ գյուղի տարածքից և շրջապատման մեջ վերցնել ու «մաքրել» մինչև Զեյվա գյուղի անտառապատ սարերը ընկած թուրքական բնակավայրերը»: Նրա հավաստմամբ` Յապոնի և տաթևացի Վարդանի գլխավորած մարտախմբերին է վստահվում Զանգեզուրի ամենադժվարին ու պատասխանատու տեղամասի` թուրքական ամենախիտ բնակչություն ունեցող բնակավայրերի (Տանձավեր, Շուռնուխ, Մազրա, Նավլու ու նրանց հարակից գյուղերի) վրա հարձակվելու և այդ գյուղերը թուրք բնակչությունից իսպառ մաքրելու առաջադրանքը[8]:
Այդ նույն իրողությունը իր հուշերում ներկայացնում է նաև Յապոնը: Նրա վկայությամբ` «…Դրօն կանչեց ինձ իր մօտ ու ասաց, որ Զանգեզուրի Ազգային Խորհրդի համաձայնութեամբ կայացուած որոշումով 1920-ի յունուարի սկզբներին պէտք է յարձակում լինի թրքական Շուրնախի-Էյվազլար շրջանի վրայ` այդ շրջանի 28-ի չափ գիւղերին պարտադրելու համար, որ ընդունեն Զանգեզուրի հայկական իշխանութիւնը եւ զինաթափ լինեն, քանի որ նրանց շրջանը մտնում է հայկական Զանգեզուրի սահմանների մէջ: Այլապէս ամբողջ բնակչութիւնը պէտք է հարկադրուի թողնել այդ շրջանը եւ հեռանալ դէպի թրքական շրջանները … նա որոշեց ինձ յանձնել ռազմական գործողութեան դաշտի ամենից պատասխանատու ու դժուարին ճակատը` Շուրնախի կենտրոնական գիւղի վրայ քայլող Տանձաւէրի հովիտից առաջացող ճակատը…»[9]:
Քանի որ Զանգեզուրի երեք զինվորական շրջաններից` կենտրոկանի, այսինքն բուն Զանգեզուրի((Գորիսն իր շրջակա գյուղերով) մարտական ուժերի հրամանատարը մինչ այդ դեռևս նշանակված չէր, Դրոն հենց Յապոնին է, (նա մինչ այդ Դարալագյազի գավառապետն էր ու մարտական ուժերի հրամանատարը-Հ. Գ.), վստահում Շուռնուխի ճակատի հրամանատարությունը:
Համաձայն վաղօրք մշակած ծրագրի, զանգեզուրյան մարտական ուժերը թուրքակական բնակավայրերի վրա հարձակումը պիտի ձեռնարկեին միաժամանակ` հունվարի 6-ի առավոտյան: Նույն օրն առավոտյան Դրոն իր զորամասով դուրս է գալիս Գորիսից, ապա Քարահունջ տանող ճանապարհով անցնում է Բարգուշատի ձորերով և շարժվում դեպի Էյվազլար: Որպեսզի թուրքերին զրկի լեռների ամրություններում պաշտպանվելու հնարավորությունից, հրամայում է թնդանոթներից կրակ տեղալ թուրքաբնակ գյուղերի վրա:
«Տեղատարափ կրակոցներէն, — պատմում է Արտեմ Խանզադյանը, — թուրք ժողովուրդը անակնկալի է գալիս: Այնքան անակնկալ է լինում յարձակումը, որ թուրքերը ժամանակ չունենալով որեւէ ապրանք վերցնելու, թողնում են տուն եւ տեղը եւ փախչում պատսպարուելու, գիւղերի շրջաններումը ընկած Ուզուն Մեշու (երկար Անտառ) անտառները»[10]:
Դրոյի զորամասի հարձակումը և թնդանոթներից արձակած կրակոցները ազդարարում են հարձակման սկիզբը: Զանգեզուրյան մարտական ուժերի սկսում են հարձակումը և գրոհների բոլոր ուղղություններում նրանց ձեռնարկած հարձակումը ընթանում է մեծ հաջողությամբ:
Հարձակման նախօրեին Յապոնի և տաթևացի Վարդանի առաջնորդած մարտական խմբերը անցնում են Որոտանի կիրճն ու անշշուկ մոտենում և դիրքեր են գրավում Տանձավերի անտառներում ու սպասում հարձակման ազդանշանին: Լուսաբացին մարտախմբերը հարձակվում ու քարուքանդ են անում թուրք բեկերի նստավայրը համարվող Տանձավեր գյուղը, ապա շարժվում դեպի թուրքաբնակ ամենամեծ բնակավայրը` Շուռնուխ: Որպեսզի կարողանային գրավել Շուռնուխը, մարախմբերը պիտի Տանձավերի հովտից Ուզուն-Մեշա անտառի միջով առաջանային և հաղթահարեին Տանձավեր հովիտի միջնամասում գտնվող Մարկազ սարի բարձունքներում և նրա մերձակայքում գտնվող անառիկ դիրք ունեցող գյուղերում կենտրոնացած թուրք զինյալներով ամրացած հենակետերի դիմադրությունը:
Իր հուշերում ներկայացնելով կռիվների մանրամասները՝ Յապոնը գրում է. «…Քաշեցի մաուզերս ու առաջ ընկայ:
-Դէպի Մարքազ (նկատի ունի Տանձավեր հովտի միջնամասում գտնվող սարի ու գյուղերում ամրացած թուրքական հենակետերը-Հ. Գ.),-կանչեցի,-չթողնենք, որ թշնամին աչք բաց անի… Ու սկսուեց բոլորի մէջ, զինուոր թէ սպայ-անասելի մի մրցութիւն. ո’վ առաջինը պիտի հասնէր բարձունքի գագաթը, ով պիտի խլէր այնտեղ ծածանուող դրօշակը…
Հրաշալի է զանգեզուրցու հետ կռուի գնալը: Էդ խօմ կռիւ չէ, այլ քէֆ, հերոսական մրցութիւն՝ դժուարագոյն դիրքը գրաւելու, շարքում առաջինը լինելու համար…
Լուսաբացի հետ Մարքազը մեր ձեռքումն էր:
… Այստեղից մեր թափը կրկնապատկած՝ խփեցինք ուղիղ Շուրնախիի վրայ…»[11]:
Թուրքական այդ կենտրոնական գյուղը թեպետ ուներ շատ լավ, անգամ գնդացիրներով զինված մեծաքանակ մարտական ուժեր և բնական անառիկ դիրք, սակայն կարողանում է ընդամենը մեկ ժամ դիմադրել հայ մարտիկների ձեռնարկած սրընթաց ու անկասելի գրոհին: Թուրքերը, մարտադաշտում թողնելով բազմաթիվ սպանվածների` լքում են գյուղը և դիմում փախուստի: Շուռնուխցիների փախուստին հետևում են նրա սահմանամերձ թուրքական մյուս գյուղերի բնակիչները, որոնք նկատելով շուռնուխցիների փախուստը` խուճապի են մատնվում և հետևելով իրենց արյունակիցների օրինակին` սարափահար հեռանում ու մոտենալով Մազրա գյուղին` դիրքեր են գրավում անտառում և փորձում դիմակայել հայ մարտիկների հարձակումները:
Զուգահեռաբար նույնպիսի հաջողությամբ թուրքական բնակավայրերը մեկը մյուսի հետևից մաքրում էին Արտեմ Խանզատյանի ու Սաքո-Յապոնի գլխավորած մարտախմբերը, որոնք հարձակման երկրորդ օրը գրավում են Դոնդարլու գյուղաքաղաքը և մոտենում Յապոնի առաջնորդած զորախմբին[12]:
Այդ ընթացքում Շուռնուխը, Մազրան ու նրա սահմանամերձ գյուղերը գրավելուց ու մաքրելուց հետո, Յապոնի գլխավորած զորախումբն առանց ժամանակ կորցնելու արագորեն մոտենում է Նավլուին, ու անկասելի գրոհով գրավում նաև այդ գյուղը, որտեղ հանգրվանել էին տեղահանված թուրքաբնակ գյուղերի բազմահազար բնակիչներ[13]:
Համառ կռիվներից հետո մաքրելով վերոհիշյալ բնակավայրերը` Յապոնի ու տաթևացի Վարդանի գլխավորած զորախումբն ամբողջովին մաքրում է նաև Մազրա ու Նավլու գյուղերը, որտեղ նրանց են միանում Սաքո-Յապոնի և Արտեմ Խանզատյանի գլխավորած մարտական խմբերը, որոնք Դոնդարլու գյուղաքաղաքը արագորեն ու առանց զոհերի գրավելուց հետո նույնպես հասնում են Նավլու, որը Յապոնի մարտիկների կողմից արդեն մատնվել էր կրակի ու ավերածության:
Իրեն հանձնարարված Եղվարդից մինչև Զեյվա ձգվող տեղամասը թուրք բնակչությունից մաքրելուց հետո Նավլու գյուղ է հասնում նաև Նժդեհի գլխավորած Ղափանի զորախումբը:
Ա. Խանզատյանի վկայությամբ` հաջորդ օրը «Նժդեհ ղափանցի կտրիճների գլուխը անցած առաւօտեան եկաւ կրակի բաժին դարձած Նաւլու գիւղը»[14]:
Յապոնի գնահատմամբ` «Մազրայի գրաւումով մենք լուծեցինք մեզ յանձնած ռազմական խնդիրը եւ շրջան կազմելով Էյվազլարի շրջանում` կախուեցինք Որոտանի գլխին, ուր հանդիպեցի Գորիսից առաջացող մեր ոյժերին: Դրօն դեռ հեռուից ողջունեց մեզ ու մօտենալով` մենք գրկախառնւեցինք:Այդ օրը ամբողջ շրջանը, որ նախապէս ծրագրած էինք, գրաւեցինք»[15]:
Մարտական առաջադրանքը գերազանց էր կատարված: Զանգեզուրի մարտական ուժերն ամբողջովին մաքրում են թուրքաբնակ գյուղերն ու չբավարարվելով ձեռք բերածով` շարունակում են հարձակումը և հետապնդելով խուճապահար հեռացող թուրքերին` հասնում են մինչև Հագարու գետը և այդ տարածքը առանց մեծ ջասնքեր գործադրելու, նույնպես մաքրում են թուրք բնակչությունից: Հաշված օրերի, ավելի ստույգ` ընդամենը երկու օրվա ընթացքում Նժդեհի, Հովհաննես և Սաքո Յապոնների, տաթևացի Վարդանի, Արտեմ Խանզատյանի և մյուս հրամանատարների առաջնորդած մարտական ուժերը Դրոյի ընդհանուր հրամանատարությամբ կարողանում են գրեթե առանց լուրջ կորուստների Զանգեզուրի տարածքը մինչև Հագարու գետը մաքրել թուրք բնակչությունից:
Իր գնահատականների մեջ խիստ հաշվենկատ գեներալ Հախվերդյանը, ըստ արժանվույն գնահատելով այդ փաստը, նշում է. «Առաջին խնդիրը, Զանգեզուրի հարավային և արևելյան շրջաններն ու Ղափանը, ինչպես նաև Զանգեզուրի և Ղարաբաղի միջև ընկած գոտին թաթար բնակչութիւնից մաքրումը, կատարվեց փայլուն կերպով: Չնայած համառ դիմադրությանը` թաթարական բնակավայրերը հրդեհվեցին, իսկ բնակիչները դուրս քշվեցին:
Ղարաբաղի հետ կապող ուղին բացված էր »[16]:
Զանգեզուրը մահմեդական բնակչությունից մաքրելու գործողությունը, իրոք, ընթացել է շատ արագ: Ս. Վրացյանի գնահատմամբ` «Այսպէս կազմակերպւած զանգեզուրցիք մի գրոհով մաքրեցին բուն Զանգեզուրի և Ղափանի միջև ընկած տարածութիւնը` Դոնդարլու-Շուռնուխ-Ասկիլիում թրքական շրջանը, մօտ 30 գիւղ: Մարտին գրաււեց Աւդալար-Ալեանչու-Մուսուլմանլար-Բարգիւշատ շրջանը, ուր գտնւում էին մօտ 120 թրքական գիւղեր»[17]:
Եթե ընդհանրացնենք 1920 թ. հունվարի սկզբներին Զանգեզուրում Դրոյի ընդհանուր հրամանատարությամբ տեղի ունեցած գործողությունը, ապա աներկբա պիտի նշել, որ փաստորեն այդ նշանավոր ու չափազանց արգասաբեր գործողության արդյունքում ոչ միայն լիովին մաքրվում է Զանգեզուրի տարածքը մահմեդական բնակչությունից, այլև բացվում են Արցախ տանող ուղիները:
Հարց է ծագում.ինչպիսի՞ իրավիճակում կհայտնվեր Զանգեզուրը, ու տարիներ անց ինչպիսի՞ն կլիներ գավառի հայ և թուրք բնակչության քանակական հարաբերակցությունը, եթե չձեռնարկվեին վերոհիշյալ գործողությունները:
Եթե նկատի ունենանք, որ մահմեդական բնակչությունը անհամեմատ ավելի արագ է բազմանում, իսկ դա գաղտնիք չէ, ապա այդ հարցի պատասխանը դառնում է միանգամայն ակնառու, հստակ ու հասկանալի:
[1] ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 177. թ. 19:
[2] «Հայրենիք» ամսագիր, 1941, թիւ 4 , էջ 95:
[3]Տես Ավօ, Նժդեհ, 1968, Պէյրութ, էջ 482:
[4] Նույն տեղում, էջ 481:
[5] Տե’ս «Բանբեր Հայաստանի Արխիվների», 2005, թիւ 2:
[6] Նույն տեղում, էր 199:
[7] ՀՅԴ ԿԱ, 1649, գ. 3, էջ 2ա:
[8]Ավօ, նշվ. աշխ., էջ 482:
[9] «Հայրենիք» ամսագիր, 1941, թիւ 4, էջ 98:
[10]Տե’ս Աւօ, Նժդեհ, էջ 482:
[11] Նույն տեղում:
[12] Տե’ս նույն տեղում:
[13]Նույն տեղում, էջ 482:
[14]Աւօ, Նժդեհ, էջ 483:
[15] «Հայրենիք » ամսագիր, 1941, թիւ 4, էջ 98:
[16] ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 177. թ. 19:
[17] Վրացեան Ս., Հայաստանի Հանրապետութիւն, էջ 371:
