Հարավային Կովկասում հաստատված Անգլիայի

Spread the love

Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո, հարավային Կովկասում հաստատվում է հաղթող՝ Անտատի տերությունների առաքելությունը:

Հայաստանի Հանրապետությունը թեպետ համարվում էր Անտանտի փոքր դաշնակից տերություն, այնուամենայնիվ, Անտանտի տերությունները, առանձնապես Անգլիան, ի զարմանս հայկական կողմի, վիճելի տարածքների, մասնավորապես Արցախի և Զանգեզուրի պատկանելիության հարցում, ի սկզբանե հանդես է եկել ադրբեջանամետ ընդգծված դիրքորոշմամբ:

Զանգեզուրի Ազգային Խորհրդի գնահատմամբ՝ «Մինչև դաշնակից տերութիւնների ներկայացուցիչների մուտքը մեր երկիրը, լաւ թէ վատ մենք մեր ձեռքում ենք պահել մեր երկրի համարեա թէ ամբողջ տէրիտորիան, բացառութեամբ Ղարաղշլաղի գիւղախմբից (ներկայիս՝ Բերդաձորի ենթաշրջան), որը տաճկա-ադրբէյջան գերազանց ոյժերի շնորհիւ մոխրակոյտի վերածւեց և որը մինչև օրս էլ անմարդաբնակ է»[1]:

Հայաստանի Հանրապետության 2-րդ վարչապետ Ալ. Խատիսյանի գնահատմամբ՝ «…այդ ոչ զուտ մահմետական քաղաքականութիւն էր, այլ քաղաքականութիւն մը որուն նպատակն էր ուժեղացնել Ռուսաստանի մէջ գտնուած և հարուստ նաւթահորերու տէր երիտասարդ պետութիւն մը: Անգլիական գործօն քաղաքականութեան առաջին քայլերը Կովկասի մէջ եղան, մէկ կողմէ ամէն տեսակ ջանքեր Ատրբէջանի սահմաններու մէջ մտցնելու Ղարաբաղի և Զանգեզուրի հայկական շրջանները, այնտեղ ամրացնելու նահանգապետ նշանակուած տոքտ. Խոսրով Բեկ- Սուլթանովի հեղինակությունը և միւս կողմէ՝ զօրաւար Շիւքրիի հրամանատարութեան տակ գտնուած թրքական զօրքերու հեռացումը Կարսի շրջանէն»[2]:

Դժվար չէ հասկանալ, որ Կարսի նահանգից թուրքական զորքերի հեռացումը ողջունելի էր հայկական կողմի համար, բայց խիստ զայրացուցիչ էր Արցախի և Զանգեզուրի հայկական շրջանների նկատմամբ անգլիացիների որդեգրած քաղաքականությունը:

Կարելի է պնդել, որ այս հարցում Անտանտի տերությունները և, իհարկե, Անգլիան, բնավ հաշվի չէին առել ու գնահատել Արցախի և Զանգեզուրի բնակչության քանակական հարաբերակցությունն ու առավել ևս կամքն ու կարծիքը:

Ըստ Ելիզավետպոլի գավառի և, մասնավորապես Արցախի ու Զանգեզուրի բնակչության թվակազմը ներկայացնող փաստաթղթի՝ «Ելիզավետպոլի գավառի հարավային լեռնային մասի (Գանձակ) հայկական Ղարաբաղի (Ջիվանշիրի լեռնային մաս, Շուշիի գավառի և Ջեբրայիլի գավառի 3 գյուղական շրջաններ) և Զանգեզուրի բնակչության թվաքանակն է.

Հայեր Թուրք-թաթարներ

Ելիզավետպոլի գավառի մասը(Գանձակ) — 52.000 16.000

Ջիվանշիր — 22.000 17.000

Շուշի — 98.000 30.000

Ջեբրայիլ —22.000

Զանգեզուր — 100.000 50.00

Ընդհանուր՝ 294.000 113.000»[3]:

Ճիշտ է՝ Արցախի և Զանգեզուրի գավառներում հայությունը կազմում էր բնակչության մեծամասնությունը, սակայն նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվելով չափազանց ծանր, աղետալի իրավիճակում, դեռևս ի զորու չէր միաժամանակ պայքարել երկու ճակատով, պատերազմել Վրաստանի Հանրապետության դեմ և անհրաժեշտ ուժեր տրամադրել, զորավիգ կանգնել ու ծանրակշիռ օգնություն ցույց տալ Կովկասյան թուրքերի, իսկ այժմ արդեն Ադրբեջան անունը որդեգրած մյուս հարևանի՝ Ադրբեջանի զավթողական նկրտումների դեմ մարտնչող Արցախի և Զանգեզուրի հայությանը:

Հարկ է ընդգծել, որ առանց Զանգեզուրի և Արցախի հարցի վերջնական լուծման` Հայաստանը չէր կարող հուսալիորեն ապահովել իր սահմանների անսասանությունն ու անձեռնմխելիությունը և բնականաբար հարկադրված պետք է լիներ, մշտապես պատերազմելու Ադրբեջանի հանրապետության հետ: Իհարկե, ՀՀ կառավարության համար ի սկզբանե պարզ ու հասկանալի է, որ Արցախն ու Զանգեզուրը երբեք չէին համաձայնվի՝ ընդունելու Ադրբեջանի գերիշխանությունը:

Անտարակույս, Զանգեզուրն ու Արցախը պարզելով ազատության ու պայքարի դրոշը ընդդեմ Ադրբեջանի զավթողական քաղաքականության՝ անկասկած ակնկալում էին Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտական, ռազմական, ֆինանսական օգնությունն ու աջակցությունը:

Մեծ Հայքի այդ երկու աշխարհներին թուրք-ազերի, իսկ այժմ արդեն Ադրբեջանի հանրապետության հարձակումներից պաշտպանելու ու նրանց զորակցելու համար, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը, նախ և առաջ, պիտի ձգտեր կազմակերպել հատուկ նշանակության զինվորական ուժեր, որոնք հարկավոր պահերին պիտի մեկնեին Զանգեզուր և Արցախ՝ զորավիգ կանգնեին այդ գավառների հայ բնակչությանը:

Հիմք ունենալով այդ հանգամանքը, ՀՀ կառավարությունը 1918 թ. նոյեմբերի 16-ին կայացած նիստում, քննարկելով Արցախի և Զանգեզուրի բնակչությանը Ադրբեջանի ոտնձգություններից պաշտպանելու համար զինվորական ուժեր կազմակերպելու հարցը՝ որոշում է. «Ի նկատի ունենալով, որ Ադրբեջանը չսպասելով Ղարաբաղի և Զանգեզուրի սահմանների վիճելի հարցերի փոխադարձ համաձայնությամբ խաղաղ լուծմանը, անցել է գործողությունների և բռնագրավելով Արցախի և Զանգեզուրի լեռնային մասերը, ազգաբնակչության վերաբերմամբ գործադրում է բռնություններ, կազմակերպել զինական ուժեր վերոհիշյալ հայկական շրջաններում պահպանության, ինչպես և ազգաբնակչությունը ոտնձգություններից կասեցնելու համար»[4]:

Որպեսզի Ադրբեջանի զավթողական քաղաքականության դեմ Զանգեզուրի ու Արցախի ազատամարտը դրսևորվեր առավել դյուրին ու կազմակերպված, հույժ կարևոր էր, որ այդ երկու գավառներն ունենային իրենց ղեկավար մեկ միասնական մարմինն ու սահմանվեր նրա կառավարման սկզբունքները և գործառույթները:

1919 թ. հունվարի 21-ի տեղի ունեցած նիստում, մինիստր-նախագահը (ՀՀ կառավարության վարչապետ)Հովհաննես Քաջազնունին ՀՀ կառավարության ուշադրությանն ու հաստատմանն է ներկայացնում Արցախի և Զանգեզուրի հայկական մասերում ժամանակավոր վարչություն հաստատելու մասին ծրագիր: ՀՀ կառավարության նիստում ընդունվում է Հայաստանի ներքին գործերի պաշտոնակատար Ալեքսանդր Խատիսյանի մասնակցությամբ կազմած՝ 16 հոդվածներից բաղկացած հետևյալ ծրագիրը.

«1. Զանգեզուրի և Ղարաբաղի հայկական շրջանները կազմելով Հայաստանի Հանրապետության անբաժան մաս, կառավարվում են հանրապետության կառավարության կողմից հաստատված օրգանների միջոցով և Հայաստանում գործող օրենքների հիման վրա:

Հաղորդակցության դժվարությունների պատճառով ժամանակավորապես երկրի ընդհանուր վարչությունը հանձնվում է գոյություն ունեցող «Զանգեզուրի ազգային խորհրդինե, որը կոչվելու է «Զանգեզուր-Ղարաբաղի շրջանային խորհուրդե (ОБЛОСТНОЙ СОВЕТ ЗАНГЕРУРА И КАРАБАХА)…
Խորհրդի կազմը պետք է լրացվի Ղարաբաղի հայաբնակ մասերի ներկայացուցիչներով, ինչպես նաև շրջանում ապրող թուրք ազգաբնակչության ներկայացուցիչներով համապատասխան իրենց թվին…
Մինչև նոր կարգ հաստատելը, երկրի բոլոր պետական հաստատությունները և պետական պաշտոնյանները ենթարկվում են խորհրդին, հիմնվում և հաստատվում են խորհրդի կողմից և պատասխանատու են նրա առաջ:
Երկրի եկամուտները (պետական հարկերը և ուրիշ պետական հասույթները) ծախսվում են երկրի պետքերի համար, պակասը լրացվում է հանրապետության գանձարանից…
Փետրվար ամսի պետական ծախսերը հոգալու համար հատկացվում է հանրապետության գանձարանից 400.000 ռուբլի: Անկախ սրանից, գանձարանը հոգում է մի վաշտ(рота) զինվորների ծախսը…
Վերոհիշյալ 400 հազար ռուբլին ծախսելու մասին «Զանգեզուր-Ղարաբաղի շրջանային խորհուրդըե հաշիվ է ներկայացնելու կենտրոնական կառավարությանը. …
Հանրապետության կառավարությունը ուղարկում է Գորիս մի պետական կոմիսար, իբրև իր ներկայացուցիչը, Զանգեզուր-Ղարաբաղի հայկական շրջանի համար:
Պետական կոմիսարին հանձնարարվում է հսկողություն ունենալ խորհրդի գործունեության վրա և հարկ եղած դեպքում ցուցումներ անել խորհրդին կառավարության անունից…
Եթե պետական կոմիսարը զինվորական անձ է լինի, նրան պետք է հանձնվի նաև Գորիսի վաշտի հրամանատարությունը, հակառակ դեպքում հատուկ հրամանատարը պետք է նշանակվի զինվորական մինիստրի կողմից:
Պետական կոմիսարի ընտրությունը հանձնարարել մինիստր-նախագահին, ներքին գործերի և զինվորական մինիստրների համաձայնությամբ:

Որոշեցին. Ընդունել ծրագիրը և հանձնարարել մինիստր-նախագահին հարկավոր կարգադրություններ անել այդ իրագործելու համար»[5]:

Թվում է, որ Զանգեզուրին ու Արցախին տիրելու Ադրբեջանի ձգտումները պետք է տեղիք տային Գերմանիայի գլխավորած ռազմաքաղաքական խմբավորման պարտությունից հետո, որ հետևանքով թուրքական զորքերը պարպում են գրավյալ տարածքներն ու հեռանում Անդրկովկասից: Իրականում կատարվում է ճիշտ հակառակը, Ադրբեջանի զավթողական նկրտումներն ոչ միայն չեն նվազում, այլև ավելի են ուժեղանում 1918 թ. դեկտեմբերից սկսած, այսինքն` Գերմանիայի գլխավորած ռազմա-քաղաքական խմբավորման պարտությունից հետո, երբ Անդրկովկասում հաստատվում է հաղթող տերությունների առաքելությունը, իսկ Շուշիում անգլիական զինվորական ներկայացուցչությունը:

Դաշնակից տերությունների մուտքը Կովկաս մեծ ոգևորությամբ է ընդունվում Հայաստանի Հանրապետության ու բովանդակ հայության կողմից: Հայությանը համակած ոգևորության համար, անշուշտ պիտի լինեին անհրաժեշտ նախադրյալներ:

Նախ, ավարտվել էր պատերազմը և, վերջապես պիտի հաստատվեր խխաղաղություն, որը չափազանց կարևոր հանգամանք էր ցեղասպանության ահավոր սարսափներն ապրած հայության համար:

Ալ. Խատիսյանի խոսքով՝ «Այդ շրջանը կարելի է բնութագրել այսպէս. պատերազմը վերջացաւ մէկ կողմէն հայկական խնդրի հզոր բարեկամներու՝ «դաշնակիցներուե յաղթանակով, իսկ միւս կողմէ՝ Հայոց թշնամիներու թրքակական բռնապետութեան եւ ռուսական ցարիզմի տապալմամբ»:

Քաղաքականությունն ու պետական և քաղաքական շահերը նույնպես ունեն իրենց չգրված ու անհողդողդ օրենքները, պահանջներն ու սկզբունքները: Ընդամենը հաշված օրեր էին հարկավոր, որ Հայաստանի Հանրապետությունն ու բովանդակ հայ ժողողովուրդը հասկանար, որ ի զուր էին այն մեծ հույսերն ու ակնկալիքները, որոնք կապված էին իր մեծ դաշնակցի՝ ԱՆՏԱՆՏ-ի տերությունների հետ:

Անգլիացիների համար Զանգեզուրի ու Արցախի խնդիրը ի սկզբանե վճռված էր: Անգլիացիների որոշմամբ` Հայաստան աշխարհի երկու պատմական գավառներն իրենց հոծ հայ բնակչությամբ պիտի մասը կազմեին Ադրբեջանի հանրապետությանը:

Ռիչարդ Հովհանիսյանի գնահատմամբ՝ Անգլիայի համանման դիրքորոշումը, բացի նախորդ գլխում արդեն նշված տեսակետի, պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքով. «1918 թ. վերջերին նրանք հավատում էին, որ Հայաստանին կհատկացվեն օսմանյան արևելյան վիլայեթները: Հետևաբար, բնական էր թվում դիտել Ղարաբաղը և Զանգեզուրը, որպես փոխհատուցում Ադրբեջանին, որի հավակնությունները արևմտյան հողերի նկատմամբ կմերժվեին: Մի քանի քննադատներ առանձնացնում են տնտեսական շահագործումը, որպես ամենաառաջնային գործոն բրիտանական քաղաքականության մեջ:

…Մեծ Բրիտանիան հաջողեց ձեռք բերել միլիոնավոր ֆունտ ստեռլինգ արժողությամբ հազարավոր տոննաներով նավթամթերք: «Նավթային իմպերիալիզմնե էր թելադրել բրիտանական քաղաքականությունը, թե ոչ, ամեն դեպքում տնտեսական գործոնները չէին կարող անտեսվել»[6]:

Այս հարցում իր հեղինակած «Անգլիական քաղաքականությունն ի Անդրկովկաս» խորագիրը կրող աշխատանքում ուշագրավ տեսակետ է հայտնում Հարություն Հովհաննիսյանը:

Հեղինակի բնութագրմամբ՝ «Անգլիական զինուորներն ու պաշտօնեանները կարօտ կը քաշեն իրենց մայր երկրին պատերազմի սկիզբէն ի վեր: Անոնք, որոնք Մակեդոնիա, Պաղեստին, Եգիպտոս եւ Միջագետք էին, երբ զինադադար կնքուեցաւ, փոխանակ Անգլիա՝ իրենց տունները վերադառնալու, ղրկուեցան Անդրկովկաս: Այդ օրերուն, եթէ ղրկուած ըլլային նոյնիսկ Փարիզ, փոխանակ իրենց տունն ու տեղը, անկասկած, պիտի ատէին նաեւ Ֆրանսան եւ ֆրանսիացիները:

Ձանձրացած անգլիացիները երբ մտան Անդրկովկաս, հոն գտան վրացիներն ու թաթարները, որոնք միշտ պատրաստ էին իրենց ծառայելու, զիրենք հիւրասիրելու եւ իրենց լաւ ժամանցներ տալու: Մինչդեռ հայերը պահանջեցին իրենց իրաւունքները, անոնք չաշխատեցան սիրաշահել անգլիացիները:

Հայաստանը աւերակ էր եւ գրեթէ ամբողջ հայ ազգը թշուառ գաղթականի մը վիճակին մատնուած: Հայերն ունէին իրենց ցաւերը եւ չէին կրնար ու չէին մտածեր անգլիացիներուն լաւ ժամանց տալու մասին:

Հետեւանքը այն եղաւ, որ անգլիացի երկրորդական պաշտոնեանները, գրեթէ առանց բացառութեան, մանաւանդ Ադրբէյջանի մէջ, կատէին հայերը: Քծնող եւ նենգամիտ թաթարները լաւ կերպով կրցեր էին հիւրասիրել եւ կաշառել Եւլախ գտնուող այն անգլիական տեղակալը, որ հայ անօթի, անմաքուր, տկլոր գաղթականներու պատճառած ձանձրոյթէն ինձ կըսէր.

«Յաջորդ անգամ, որ հայերը ջարդուին, ես ալ նպատճառ պիտի օգնեմ թաթարներուն»[7]:

Ընդունելով վերոհիշյալ փաստարկների իրավացիությունն ու հիմնավորվածությունը, հարկ է նշել, որ Անդրկովկասում հավատարմագրված դաշնակից տերությունների և գերազանցապես ագլիական առաքելության ու զինվորական հրամանատարության Անդրկովկասում գործում էին հիմք ունենալով իրենց երկրի շահերն ու Կովկասյան հանրապետությունների նկատմամբ Անգլիայի կառավարության որդեգրած քաղաքականությունը:

Միաժամանակ պետք է նշել, որ այս հարցում որոշակի դերակատարություն են ունեցել դաշնակից տերությունների ու, մասնավորապես Անգլիայի դիվանագիտական ու զինվորական ներկայացուցչությունների նկատմամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավար շրջանների դրսևորած վերաբերմունքը, դիվանագիտական ճարպիկ խաղերն ու նրանց հետ հաստատած փոխհարաբերությունները:

Հայաստանի Հանրապետությունը Անտանտայի, հետևաբար Անգլիայի դաշնակիցն էր: Ելակետ ունենալով այդ իրողությունը՝ Հայաստանի ղեկավար շրջանները, կարելի է ասել, միամտաբար, անվերապահորեն հավատում էին, որ հարևան մահմեդական տերության հետ ունեցած վիճելի հարցերում դաշնակից տերությունները կպաշտպանեին Հայաստանին ու այդ հողի վրա, հատկապես սկզբնական շրջանում, առանձնապես մեծ ջանքեր չեն գործադրել սիրաշահել, դիվանագիտական մոտեցում ցույց տալ իրենց դաշնակից տերությունների ներկայացուցչության ղեկավարներն:

Իհարկե, դրա համար կային որոշակի հիմքեր: Հայության ու նրան առաջնորդող ուժերի համար, որոնք մեծ խանդավառությամբ էին ընդունել դաշակից տերությունների և, այդ թվում նաև բրիտանական ռազմական ուժերի մուտքը Անդրկովկաս, չափազանց դժվար էր սթափ ու միանշանակ կողմնորոշվել բրիտանական երկդիմի քաղաքականության համատեքստում ու կատարել անհրաժեշտ հետևություններ և առաջնորդվել կենսունակ ու գործուն մարտավարությամբ:

Ռիչարդ Հովհաննիսյանի բնութագրմամբ՝ «Բաքու ժամանելուց կարճ ժամանակ անց, գեներալ Թոմսոնը հայտարարեց, որ Հաշտության վեհաժողովը արդարացի լուծում կտար Ղարաբաղի և Զանգեզուրի հարցին, և ուղարկեց մայոր Ուիլյամ Դըֆ Գիիբոնւն աջակցելու երկու շրջաններում գտնվող հայ փախստականներին և կարգավորելու նրանցից շատերի հայրենի Նախիջևան վերադառնալու խնդիրը: Երախտապարտ այդ դրական քայլից, հայերը, այնուամենայնիվ, սխալվում էին՝ դիտելով այն իբրև բրիտանական աջակցության դրսևորում:

Կարճատև անորոշությունից հետո գեներալ Թոմսոնը, և հատկապես նրան հաջորդող գնդապետ Դիգբի Ինգլիս Շատալուորթը աջակցեցին Ղարաբաղի և Զանգեզուրի նկատմամբ Ադրբեջանի վարչակազմի հավակնություններին և պահանջեցին, որ բնակիչներն ընդունեն Ֆաթալի Խան-Խոյսկու կառավարության ժամանակավոր գերատեսչությունն այդ շրջաններում»[8]:

Ի՞նչ հանգամանքներով է պայմանավորված Ղարաբաղի և Զանգեզուրի հարցում գեներալ Թոմսոնի ու նրա հաջորդների դիրքորոշման այդօրինակ կտրուկ փոփոխությունը, մանավանդ, եթե նկատի ունենանք, որ Բաքվում հաստատված գեներալ Թոմսոնի առաջին հրամանները «…բացառում էին Ադրբեջանի ինքնիշխանությունը: Աներկիմաստ էր նրա վերջնագիր, որ բոլոր թուրքական ու ադրբեջանական զինված ուժերը թողնեն Բաքուն նախքան Դաշնակիցների նավատորմի մուտքը նավահանգիստ: Նա ռազմական դրություն հայտարարեց քաղաքում, ոստիկանության գլուխ դրեց բրիտանական սպաներին, արգելեց հանրահավաքները, հրամայեց զինաթափել բնակչությանը և իր հսկողության տակ առավ տնտեսության կենսական ոլորտները»[9]:

Բացի այդ ամենից: Քանի որ ըստ դաշնակից տերությունների գնահատմամբ, Ադրբեջանը դիտում է որպես իրենց հակառակորդ Օսմանյան կայսրության բաղկացուցիչ մասը, նրա օրգանական շարունակությունը, ուստի գեներալ Թոմսոնը առաջին իսկ պաշտոնական հայտարարություններում հայտնում է, որ «…բրիտանական արշավախումբը ափ է իջել «Ռուսական նոր կառավարությանե լիակատար իմացությամբ, վկայակոչելով, հավանաբար, 1918 թ. սեպտեմբերին Ուֆայում ստեղծված հակաբոլշևիկյան վարչությունը: Բացատրելով իր իսկ բառերով, որ ինքը Բաքուն դիտում է որպես Ռուսաստանի անբաժանելի մաս…»[10]:

Այդ հայտարարությունը հրապարակելուց փոքր-ինչ անց, գեներալ Թոմսոնը մի քանի անգամ հանդիպելով «Ռուսական նոր կառավարության» ներկայացուցիչներին՝ համոզվում է, որ իրենց դաշնակից Ռուսաստանն այլևս գոյություն չունի, նրան փոխարինում է մեկ այլ իշխանություն, որի գնահատմամբ՝ իրենք, այսինքն` դաշնակից պետությունները, համարվում են որպես աշխատավոր դասին շահագործող, իմպերիալիստական տերություններ:

Հասկանալի է, որ անգլիացիները Անդրկովկասում, առաջնորդվում էին, ինչպես արդեն նշվել է, հիմք ունենալով իրենց հետապնդած շահերն ու նպատակները:

Հարություն Խաչատրյանի սահմանմամբ՝ «Անգլիացիք Անդրկովկաս եկան Դաշնակիցներու գիտակցութեամբ եւ իբր անոնց ներկայացուցիչը եւ ոչ թէ իբր անկախ ոյժ: Բայց անոնք միշտ հետեւեցան միայն անգլիական քաղաքականութեան եւ ոչ թէ Դաշնակիցներու ծրագրին: Անոնք կը հետէին իրենց մահմետական ծրագրին եւ կը ձգտէին ստեղծել Ադրբէյջան մը, որպէսզի խոչընդոտներ հանեն Ռուսիոյ՝ իրենց իսկական թշնամոյն դէմ:

Ուստի բնական է, որ անոնք երկրորդ յայտարարութեամբ մը ճանչցան Ադրբէյջանի անկախութիւնը եւ ռուս ու հայ բնակչութիւնը ենթակեցին անհաւատալի յուսախաբութեան»[11]:

Այսուհանդերձ, պիտի նկատել, որ ի տարբերություն հայկական կողմի, Ադրբեջանի ղեկավար շրջանները Անգլիայի դիվանագիտական ու զինվորական ներկայացուցչությունների նկատմամբ դրսևորել են իրենց կարգավիճակին համահունչ ու համակողմանիորեն հաշվարկված մոտեցումներ ու գործել առավել արդյունավետ ու ավելի խորամանկ մարտավարությամբ:

Այս առումով, այսինքն` գեներալ Թոմսոնի ու նրա հաջորդների դիրքորոշման կտրուկ փոփոխության գործում, պիտի փաստել, որ որոշակի ազդեցություն է ունեցել նաև Թիֆլիսում և Բաքվում հաստատված անգլիացի ղեկավար գործիչների նկատմամբ Ադրբեջանի վարչապետ Ֆաթալի Խան-Խոյսկու և նրա գլխավորած վարչակազմի դրսևորած դիվանագիտական ճկուն քայլերը, խորամանկ ու սիրաշահող վերաբերմունքը:

«Խան-Խոյսկին,-գրում է Ռ. Հովհաննիսյանը,- ճարպկորեն աշխատում էր ակնհայտ դարձնել, որ Բաքվի Ռուսական Ազգային խորհուրդը իրեն պահում է անխոհեմ ու անզիջում, իսկ Թոմսոնը ռուս առաջնորդների հետը անձամբ լեզու գտնելու մի անհաջող փորձից հետո համոզվեց իր մեղադրանքի հիմնավորվածության մեջ: Մինչև դեկտեմբեր ադրբեջանական պետական գործիչները հաջողեցին շահել բրիտանական հրամանատարության համակրանքը: Ժողովրդավարական սկզբունքներին Ադրբեջանի հանրապետության նվիրվածությունը ապացուցելու համար նրանք հիմնեցին ազգային խորհրդարանե[12]:

Ազգային խորհրդարանի ստեղծումը Ադրբեջանի իշխանությունների և անձամբ վարչապետ Խան-Խոյսկու կողմից իրականացրած շահադիտական նպատակներ հետապնդող դիվանագիտական հերթական հաշվարկված քայլն է:

Անտանտի տերության ներկայացուցչության, հետևաբար նաև գեներալ Թոմսոնի գնահատմամբ, ինչպես արդեն նշվել է, Ադրբեջանը դիտվում է որպես իրենց հակառակորդ Օսմանյան կայսրության մասնիկը, նրա ժառանգորդը, որտեղ տիրապետում է ոչ թե ժողովրդավարական արժեքներ ներկայացնող, այլ օսմանցիներին յուրահատուկ հետադիմական օրենքներն ու բարքերը:

Դաշնակից տերությունների ներկայացուցչությանն ու հետևաբար գեներալ Թոմսոնին մերձենալու, այդ հարցում նրանց տեսակը փոխելու և համակրանքը շահելու համար Ադրբեջանի իշխանությունները հիմնում ենազգային խորհրդարան: Այդ քայլով նրանք ձգտում են ցույց տալ, որ իրենք, որ թե Օսմանյան կայսրության հետնորդներն են, նրա դավանած օրենքների ու բարքերի ժառանգորդը, այլ Ժողովրդավարական սկզբունքներով առաջնորդվող տերություն:

Գեներալ Թոմսոնի համար, ինչ խոսք, խիստ շահավետ էր մտերմիկ կապեր հաստատել Ադրբեջանի վարչապետի հետ, քանի որ առավել մեծ հնարավորություն էր ընձեռվում հենց նրա անմիջական աջակցությամբ՝ անհաշիվ քանակությամբ նավթ տեղափոխել Բաքվից Բաթումի նավահանգիստ, իսկ այնտեղից Անգլիա:

Շահելով գեներալ Թոմսոն նի համակրանքն ու վստահությունը՝ Ադրբեջանի վարչապետ Ֆաթալի Խան-Խոյսկին կարողանում է համոզել գեներալ Թոմսոնին, որի որոշմամբ՝ 1919 թ. հունվարի 15-ին Արցախ-Զանգեզուրի գեներալ-նահանգապետ է նշանակվում դոկտոր Խոսրով բեկ Սուլթանովին[13]*:

Հայաստանի Հանրապետության քաղաքական ու կուսակցական հայտնի գործիչներից Արշալույս Աստվածատրյանի բնութագրմամբ՝ «…անգլիացիների համար Ղարաբաղի, ինչպէս նաեւ Զանգեզուրի ճակատագիրը որոշուած էր: Նրանք որոշել էին այդ հողամասերը միացնել Ադրբէջանին: 1919 Յունուարի 15-ին Ադրբէջանի կառավարութիւնը, զօր. Թամսընի հաւանութեամբ՝ Ղարաբաղ-Զանգեզուրի ընդհանուր-նահանգապետ նշանակեց Դր. Խոսրով բէգ Սուլթանովին, որը հայերի աչքին հայատեացի եւ ջարդարարի համբաւ ունէր»[14]:

Հայոց Ազատամարտի անվանի գործիչ, գրող, հրապարակախոս Արամայիսի (Արամայիս Տեր-Դանիելյան)դիպուկ բնութագրմամբ՝ «Ղարաբաղի դահիճը: Չինգիզ խաներու, Լենկ Թեմուրների արժանաւոր յաջորդը, մուսաֆաթական կառավարութեան գեներալ-նահանգապետը Ղարաբաղում»[15]:

Ի դեպ, դոկտոր Խոսրով բեկ Սուլթանովին Արցախ-Զանգեզուրի գեներալ-նահանգապետի պաշտոնում նշանակելիս, Անգլիայի ներկայացուցչությունն ու Ադրբեջանի կառավարությունը բնավ հաշվի չեն առել ոչ միայն Արցախի և Զանգեզուրի հայ բնակչության, այլև Հայաստանի Հանրապետության կարծիքն ու դիրքորոշումը:

Երևանում անգլիական բարձր հրամանատարության ներկայացուցիչ գեներալ Ասըրը, արդարացնելով ու դրվատանքով արտահայտելով այդ նշանակման կապակցությամբ, Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությանն ուղղված գրությունում հայտնում է. «…Զօրաւար Թոմսոնը Բաքուից հեռագրում է, թէ դոքտոր Սուլթանովը գնում է Շուշի իբրև ընդհանուր նահանգապետ Զանգեզուրի, Շուշիի և Ղարաբաղի շրջաններու:

Նա այդ անում է առանց դնելու որևէ պահանջ ապագայում ատրբէջանեան վարչութեան վերաբերմամբ. նա այնտեղ գնում է միայն օրէնք և կարգը պահպանելու համար:

Նրան թոյլ չի տրուած զիուորական ուժի դիմելու և յայտարարուած է, որ եթէ նա չաշխատի և չսահմանափակի ազգամիջեան վէճերը, նա կը հեռացուի պաշտօնից: Նա ընդունակ մարդ է և եթէ ցանկանայ, կարող է շատ բան անել այդ շրջաններում, ուր լաւ ծանօթ է և որտեղ Մուսաֆաթ կուսակցութեան քաղաքական պարագլուխն է. բայց շատ կարելի է, որ նա չկատարէ իր խօստումները: Մայոր Մասսոնը, Պենջակի 54-րդ գնդից, կունենայ հսկողութիւն այդ խնդրում…»:

Գեներալ Ասըրի գրությունում առնձնապես ուշագրավ է վերջին պարբերությունը՝ «…շատ կարելի է, որ նա չկատարէ իր խօստումները: Մայոր Մասսոնը, Պենջակի 54-րդ գնդից, կունենայ հսկողութիւն այդ խնդրում…»[16]:

Պիտի նկատել, որ Զանգեզուրում և Արցախում հենց նույն Խոսրով Բեկ-Սուլթանովի գլխավորությամբ պարբերաբար տեղի են ունենում զինված բախումներ, հայ բնակչության նկատմամբ գործադրած բազմաթիվ բռնություններ, որոնք միանշանակ ապացուցում են, որ անգլիական կողմը դույզն-ինչ որևէ հսկողություն չի իրականացրել սանձելու կամ գոնե մեղմելու Խոսրով Բեկ-Սուլթանովի հակահայ գործողությունները:

Կովկասում Անգլիայի ներկայացուցչության միակողմանի, հօգուտ Ադրբեջանի վարած քաղաքականությունը դժվարագույն խնդիրներ ու անհանդուրժելի պայմաններ է առաջադրում ՀՀ կառավարությանը՝ Զանգեզուրի և Արցախի հարցում:

Զանգեզուրի Ազգային Խորհրդի անդամ Գ. Բալայանի բնութագրմամբ՝ «Մենք, որ երեկ, Եռեակ համաձայնութեան կողքին, համարւում էինք փոքրիկ դաշնակից՝ իրենց, իսկ ադրբեջանցիները սրտատրոփ սպասում էին իրենց հաւատակից Թիւրքիայի հաղթանակին և, վերջին գործակալներին ապաստան տալով իրենց ծոցում, քայքայիչ դէր էին կատարում ի վնաս Եռեակ Համաձայնութեան, այսօր դարձել են իրենց օգտակար տարր, իսկ մենք դարձել ենք աչքի փուշ»[17]:

Բնական է, որ Անգլիայի դիվանագիտական ներկայացուցչության ընդգծված ադրբեջանամետ, հակահայ որոշման նկատմամբ իրենց անհամաձայնությունն ու բողոքը պիտի արտահայտեին ոչ միայն Զանգեզուրի և Արցախի հայությունը, այլև Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը:

Ինչպիսի քայլեր պիտի ձեռնարկեր ՀՀ կառավարությունը, պաշտպանելու Զանգեզուրն և Արցախը, Անգլիայի հակահայ քաղաքականությամբ գոտեպնդված Ադրբեջանի իշխանությունների զավթողական նկրտումներից ու ճնշումներից:

Ի պատասխան այդ որոշման՝ հունվարի 26-ին Ադրբեջանի արտաքիօն գործոց նախարարին հասցեագրած ուղերձում ՀՀ արտաքին գործոց նախարար Ս. Տիգրանյանը դատապարտում է Ջևանշիրի, Ջեբրայիլի, Շուշիի և Զանգեզուրի գավառների տարածքում Խոսրով-Բեկ Սուլթանովի գլխավորությամբ գեներալ-նահանգապետություն հիմնելու վճիռը և հայտարարում, որ Ղարաբաղն ու Զանգեզուրն անքակտելի մասն են կազմում Հայաստանի Հանրապետության[18]:

Ի պատասխան վերոհիշյալ ուղերձի, Ադրբեջանի կառավարության վարչապետ Խան-Խոյսկին Հայաստանի արտաքին գործոց նախարարի ներկայացրած բողոքը որակում է որպես իր տարածքային իրավունքների խախտում ու Ադրբեջանի ներքին գործերին միջամտելու փորձ:

Ավելին, Ադրբեջանի կառավարությունը Հայաստանի արտաքին գործոց նախարարին հասցեագրած այդ նույն պատասխանում հայտնում է իր անվիճելի ու անբեկանելի իրավունքը այդ տարածքների նկատմամբ[19]:

Այս հարցում անգլիական կողմի դիրքորոշումն ու վճիռն միանշանակ էր: Որևէ ուշադրության չարժանացնելով ՀՀ կառավարության բողոքին ու իրենց վճիռը կրկին անգամ հաստատելու նպատակով, Բաքվում տեղակայված անգլիական զորքերի հրամանատար գեներալ Շատելվորտը ապրիլի 3-ին հրատարակում է հետևյալ հայտարարությունը. «Անգլիական հրամանատարութիւնը յայտարարում է ի գործադրութիւն Շուշի, Զանգեզուր, Ջիբրայիլ և Ջիվանշիր գաւառների բովանդակ ազգաբնակչութեան, որ՝ 1. Ադրբեջանի Հանրապետութեան կառավարութեան 1919 թ. յունւ. 15 որոշումով դր. Սուլթանովը նշանակւած է Շուշի, Զանգեզուր, Ջիբրայիլ և Ջիվանշիր գաւառների ընդհանուր-նահանգապետ և վայելում է անգլիական հրամանատարութեան աջակցութիւնը…»[20]:

Անգլիացի զինվորականների ուղեկցությամբ 1919 թ. փետրվարի 10-ին դոկտոր Խոսրով- Բեկ Սուլթանովը ժամանում է Շուշի և անթաքույց հայտարարում, որ ինքը Արցախ է եկել հայերի դիմադրությունն ընկճելու և Ադրբեջանի իշխանությունն Արցախում ու Զանգեզուրում հաստատելու նպատակով [21]:

Արժանավույնս պիտի գնահատել անգլիացիների ու Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից բազմիցս կրկնվող ճնշումներին ու սպառնալիքներին հաստատակամորեն դիմակայող արցախահայության անհողդողդ կամքն ու վճռականությունը: Ադրբեջանի և ընդհանուր նահանգապետ Խոսրով բեկ Սուլթանովի գերիշխանությունն Արցախում հաստատելուն միտված անգլիացինների ձեռնարկած բոլոր փորձերը տապալվում են հանդիպելով արցախահայության դիմադրությանն ու վճռականությունը:

Ի պատասխան անգլիացինների և Խոսրով-Բեկ Սուլթանովի ներկայացրած վերջնագրի՝ արցախահայությունը փետրվարի 12-ին գումարում է իր հերթական 4-րդ համագումարն ու վճռականորեն մերժում իրենց ներկայացրած Ադրբեջանի իշխանություններին ենթարկվելու պահանջը[22]:

1919 թ. ապրիլին Կովկասում Անգլիայի առաքելության ղեկավար գեներալ Թոմսոնին փոխարինում է գեներալ Շատելվորտը:

Արցախի Ազգային Խորհրդի նախագահ Ե. Իշխանյանի գնահատմամբ՝ «Գեներալ Թոմսոնին յաջորդած գեներալ Շատելվորդը գերազանցեց իր նախորդին, աւելի ու աւելի մեզ զբաղեցնելով Սուլթանովի նահանգապետութեան, աւելի ճիշտ՝ Ադրբէջանի իշխանութիւնը ճանաչելու խնդրով: Միսիայի միջոցով աշխատում էր համոզել մեզ՝ ենթարկվել նահանգապետի կարգադրութիւններին» [23]:

Գեներալ Շատելվորտի գործուն աջակցությամբ, Խ. Սուլթանովը իր իշխանությունը Արցախում և Զանգեզուրում հաստատելու նպատակով, որդեգրում է մի նոր, այն է՝ հայությանը սիրաշահելու ու կեղծ խոստումներով ապակողմնորոշելու ու համոզելու մարտավարություն:

«Սուլթանովն էլ,-գրում է Ե. Իշխանյանը,-առանձին աշխատանք էր տանում հայերի հետ, ծանօթ թուրք վաճառականների միջոցով, որ հայերը յաճախեն նահանգապետին, մասնակցեն նահանգական գործերին, պաշտօններ ստանձնեն…դոկտոր Սուլթանովը կարծում էր, թէ հայ պաշտօնեաններ ունենալով, կը կարողանայ գիւղացիութեան մէջ տրամադրութիւն ստեղծել, ճանաչելու Ադրբէջանի իշխանութիւնը»[24]:

Ժամանակը միանշանակորեն ցույց տվեց, որ իզուր էին համանման ճանապարհով Ադրբեջանի իշխանությունը Արցախում հաստատելուն նպատակաուղղված անգլիացիների ու Սուլթանովի գործադրած բոլոր ջանքերը: Հանդիպելով արցախահայության վճռական դիմադրությանը՝ գնդապետ Շատելվորտը ապրիլի 23-ին մեկնում է Շուշի, անձամբ պարտադրելու Արցախին, ընդունելու Ադրբեջանի իշխանությունը:

Պատմությունը կրկնվում է. արցախահայությունը բնավ ուշադրության չարժանացնելով գնդապետ Շատելվորտի սպառնալիքներն ու պահանջները՝ 1919 թ. ապրիլի 23-ին Շուշիում գումարում է Արցախի հերթական 5-րդ համագումարն ու վճռականորեն մերժում անգլիական հրամանատարության կողմից իրեն ներկայացրած Ադրբեջանի իշխանությունը ընդունելու որոշումը[25]:

Համանման սցենարով ու մարտավարությամբ էին առաջնորդվում անգլիացիներն ու նրանց առաջարկությամբ Արցախ-Զանգեզուրի ընդհանուր նահանգապետի պաշտոնը ստանձնած դոկտոր Խոսրով բեկ Սուլթանովը նաև Զանգեզուրում:

Հարկ է նշել, որ Ադրբեջանի զավթողական նկրտումները Զանգեզուրի նկատմամբ առավել ուժգնությամբ է դրսևորվում հատկապես այն ժամանակ, երբ անգլիացինների պահանջով ու հարկադրանքով Անդրանիկն ու նրա գլխավորած զորամասն ավելորդ ընդհարումների ու բարդությունների տեղիք չտալու նկատառումով՝ 1919 թ. ապրիլին թողնում են Զանգեզուրի տարածքը:

Զանգեզուրում Անդրանիկի ու նրա գլխավորած զորամասի ներկայությունն ոչ միայն մեծապես նպաստում էր գավառի մարտական ուժերի կազմավորմանն ու բնակչության անվտանգության ապահովմանը, այլև տեղի ինքնապաշտպանական ուժերի հետ միասին, կաշկանդող հզոր ուժ էր ընդդեմ Զանգեզուրի նկատմամբ Ադրբեջանի որդեգրած զավթողական նկրտումների:

Զ. Յոլյանի բնութագրմամբ՝ «Զանգեզուրն օղակուած էր թշնամիներով, հիւսիս-արևելքից Ադրբեջանի և Հաջի Սամլուի քիւդ զին. ոյժերով, արևմուտքից Նախիջևանի խաների ոյժերով և տաճիկ զորքերով, Էգիր-Բէյի հրամանատարութեամբ, հարաւից Ղափան-Եղվարդ -Ղարաբարա-Զեյվա գծով՝ տաճիկ Քեազիմ բեյի ոյժերով, Ադրբեջանի Դիկիյ դիվիզիայով և Կաբարդինի զորամասերով»[26]:

Զանգեզուրից Անդրանիկի գլխավորած զորամասի հեռանալը տեղիք է տվել տարաբնույթ մեկնաբանությունների ու գնահատականների: Արդյո՞ք արդարացված է Անդրանիկի հեռանալը, թե ավելի ճիշտ կլիներ և Զանգեզուրի համար առավել շահեկան ու օգտակար, որ նա մնար գավառում և գործեր նախկին եռանդով ու կարգավիճակով:

Իհարկե, դժվար չէ հասկանալ, որ Զանգեզուրի տարածքից Անդրանիկի ու նրա գլխավորած զորամասի հեռանալու հետևանքով առավել մեծ հնարավորություն է ընձեռում Ադրբեջանին բռնազավթելու թշնամիներով շրջափակված Զանգեզուրը:

Քանի դեռ ՀՀ կառավարությունը դեռևս ի զորու չէր ռազմական ծանրակշիռ ուժեր ուղարկել Զանգեզուր, ուստի պիտի այնտեղ գործուղեր կազմակերպական ու ռազմագիտական ակնառու կարողություններով օժտված այնպիսի գործիչների, որոնք կկարողանային արժանիորեն փոխարինել Անդրանիկին ու նրա զինակիցներին և պատշաճ մակարդակով կազմակերպեին ու առաջնորդեին գավառի մարտական ուժերը:

Խոսրով բեկ Սուլթանովի Արցախ-Զանգեզուրի նահանգապետի նշանակումն ու այդ հարցում անգլիացիների ադրբեջանամետ դիրքորոշումը չէր կարող չմտահոգել ՀՀ կառավարությանը: Վերոհիշյալ դեպքերի թելադրանքով, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը իր ընդունած որոշմամբ(1919 թ. հունվարի 21), հաստատում է Արցախ-Զանգեզուրի ժամանակավոր վարչություն, իսկ կապիտան Արսեն Շահմազյանին նշանակում Արցախ-Զանգեզուրի գեներալ-կոմիսար (գեներալ-նահանգապետ)[27]:

Այդ նույն որոշմամբ՝ Արսեն Շահմազյանը Զանգեզուրում պիտի գործեր գավառի Ազգային Խորհրդի համագործակցությամբ ու փոխհամաձայնեցված[28]:

Պիտի ընդգծել, որ Զանգեզուրում Անդրանիկին փոխարինող մեկ այլ գործիչ ուղարկելու խնդիրը, ՀՀ կառավարությանը առաջինը ներկայացնում է Զանգեզուրի Շրջանային խորհուրդը:

Զաքար Յոլյանի (Ալեքսանդր Աշխատունի-Զանգեզուրի նախկին գավառապետ-Հ. Գ.) վկայությամբ, Անդրանիկի հեռանալուց հետո, Շրջանայի Խորհրդի լիազորությամբ Խորհրդի անդամ Արշակ Շիրինյանը մեկնում է Երևան ու դիմում ՀՀ կառավարությանը, որ «մի պատրաստուած զինւորական ուղարկի Զանգեզուր ղեկավարելու ինքնապաշտպանութեան գործը: Ընթացք տալով այս դիմումին, Գորիս է ուղարկւում Ա. Շահմազեանը, որպէս Հայաստանի կառավարութեան անպաշտոն ներկայացուցիչ, որովհետև պաշտոնական ներկայցուցիչ ուղարկելու իրաւունք չունէր ըստ Դաշնակից Պետութիւնների»[29]:

Զանգեզուրից Անդրանիկի ու նրա գլխավորած զորամասի մեկնումը նոր խնդիրներ է առաջադրում Ազգային Խորհրդին: Գավառում տիրող կացությունը, ինչպես նաև ու Անգլիայի ներկայացուցչության ու Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից Ադրբեջանի գերիշխանությունն ընդունելու իրեն բազմիցս ներկայացրած պարտադրանքները քննարկելու և համապատասխան որոշումներ ընդունելու նպատակով, 1919 թ. մարտի 31-ին Գորիսում գումարվում է Սիսիանի ու Բուն Զանգեզուրի (Գորիս) ներկայացուցիչներ համագումար: Այդ ժամանակ Զանգեզուրի Ազգային Խորհուրդն արդեն տեղեկացված էր, որ Արսեն Շահմազյանը Հայաստանի կառավարության որոշմամբ նշանակվել է Զանգեզուր-Արցախի գեներալ նահանգապետ ու արդեն գտնվում է Զանգեզուրում:

«1919 թ. ապրիլի 2-ին Սիսիանի և Բուն Զանգեզուրի (Գորիս) համագումարի նախագահությունը գրությամբ դիմել է «Հայաստանի Հանրապետության Զանգեզուր-Ղարաբաղի կոմիսար Արսեն Շահմազյանինե և հայտնել նախ համագումարի մասին.

Զենքով դիմագրավել Զանգեզուրի դեմ Ադրբեջանի ոտնձգություններին:
Քոչվորներին (խոսքը ադրբեջանցիների մասին-Վ. Ղ.) թույլ տալ բարձրանալ Զանգեզուրի լեռները:
Նկատի ունենալով գեներալ-մայոր Անդրանիկի Զանգեզուրից հեռանալու անխուսափելիությունը՝ հատուկ պատգամավորությամբ նրան մաղթել բարի երթ:

Ըստ այդմ` համագումարի անունից Արսեն Շահմազյանին խնդրվում էր «անմիջապես անցնել Զանգեզուրի դիմադրողական ուժերի կազմակերպմանը, և որին իր ջերմ աջակցությունը ցույց կտա համագումարը»[30]:

Ս. Վրացյանի պնդմամբ՝ Ա. Շահմազյանը Գորիս է հասնում մարտի 6-ին, որից հետո վերականգնվում է Երևանի հետ Զանգեզուրի ընդհատված կապը[31]:

Նկատի ունենալով Արցախ-Զանգեզուրի նկատմամբ անգլիացիների կարծր, անփոփոխ դիրքորոշումը, ՀՀ կառավարությունը սկզբնական շրջանում, ինչպես արդեն նշվել է, քանի որ դաշնակից տերությունների կողմից Զանգեզուրը չէր համարվում Հայաստանի Հանրապետության վարչական տարածք, ուստի պաշտոնական ձև չէր տալիս իր գործունեությանը Զանգեզուրում ու այդ նկատառումով գրեթե գաղտնի է պահում Արսեն Շահմազյանին այդ պաշտոնում նշանակելու իրողությունը:

Թեպետ այդ օրերին Զանգեզուրը գտնվում էր գրեթե պատերազմական իրավիճակում, այնուամենայնիվ, մարտի 31-ին Գորիսում տեղի ունենում համագումար, որի մասնակիցները բացի «Հայաստանի Հանրապետության Զանգեզուր-Ղարաբաղի կոմիսար Արսեն Շահմազյանին» ներկայացրած վերոհիշյալ ուղերձից, կայացնում են Զանգեզուրին վերաբերով կազմակերպական բնույթի մի քանի կարևոր նշանակություն ունեցող որոշումներ:

Բնական է, որ համագումարի մասնակիցների ուշադրության կենտրոնում առաջին հերթին պիտի լիներ գավառի ինքնապաշտպանության վերակառուցման ու ամրապնդման գործը: Համագումարի որոշմամբ՝ Շրջանային Խորհրդի անդամներից կազմվում է զինվորական խորհուրդ, իսկ սպաներից՝ գլխավոր շտաբ:

Զանգեզուրի ռազմական ուժերի մարտաշարքերը համալրելու ու առավելագույն կարգավորելու նպատակով Արսեն Շահմազյանի և նորընտիր զինվորական խորհրդի մասնակցությամբ կատարվում է զորահավաք: Զանգեզուրը բաժանվում է զինվորական շրջանների և համաձայն համագումարի որոշման՝ զինվորական յուրաքանչյուր շրջանում նշանակվում են հրամանատարներ:

Սյունիք նահանգը բաժանվում է մի քանի զինվորական շրջանների, որոնց հրամանատարությունը վստահվում է ռուսական զորքերի և հայ կամավորական զորախմբերի կազմում առաջին աշխարհամարտի կռիվերի բովում թրծված փորձառու զինվորականների:

Սիսիանի զինվորական շրջանի հրամանատար է նշանակվում Պողոս Տեր-Դավթյանը, Տաթևում՝ գնդապետ Խաչատուր Մալինցյանը, Տեղ-Խնձորեսկում՝ գնդապետ Մելիք Հյուսենյանը, Ղափանում՝ Հակոբ Տեր-Պետրոսյանը, Մեղրիում՝ Ենոք Շահբազյանը, իսկ Զանգեզուրի սահմանամերձ վայրերում (Զաբուղ, Զեյվա- Ագարակ, Բազարչայ, Նորս-Գոմրի)՝ ճակատապետներ[32]:

«Զուգընթացաբար,-գրում է Ս. Վրացյանը,-տարւում էր նաև քաղաքացիական մասի կազմակերպական աշխատանքը: Գաւառապետ նշանակւեց Ն. Յովսեփեանը, օգնական և միլիցիապետ՝ Սաքոն: Միլիցիայի թիւը կրկնապատկւեց: Բացւեցին փոստատները և կանոնաւորւեց փոստային հարաբերութիւնները Երևանի հետ: Վերաբացւեց Գորիսի պետական գանձարանը: Հիմնւեց պետական վերահսկողութիւնը: Վերաբացւեցին Գորիսի և Հանքերի հիւանդանոցները, բուժական կայաններն ու դեղատները: Սկսեց գործել զինւորական ատեանը»[33]:

Օգոստոսին, Շրջանային Խորհրդի որոշմամբ հիմնվում են վարչություններ, որոնք պիտի իրականացնեին պետական մարմինների բնորոշ գործառույթներ:

Օրինակ, Զանգեզուրի վարչապետ և ներքին գործերի վարիչ է նշանակվում Արշակ Շիրինյանը, օգնական՝ Ս. Ստեփանյանը, հաղորդակցության՝ Ա, Բակունցը, կրթության՝ Հ. Տերունին, առողջապահության ու խնամատարության՝ Ա. Ավետիսյանը, երկրագործական՝ Մ. Զաքարյանը, արդարադատության՝ Եր. Բակունցը[34]:

Այս վարչակազմը, Շրջանային խորհրդի վերահսկողությամբ, գեներալ-նահանգապետ Ա.Շահմազյանի հետ համախորհուրդ, պիտի գավառում իրականացներ կառավարությանը բնորոշ գործառույթներ, այն է՝ ղեկավարեր Զանգեզուրի ներքին կյանքը և արտաքին կապերն ու հարաբերությունները:

Արսեն Շահմազյանը որպես ընդհանուր հրամանատար, իր ուշադրությունը պիտի կենտրոնացներ ոչ միայն ինքնապաշտպանության կազմակերպման, այլև ամբողջ գավառի արտաքին վիճակի վրա, ուր հարևան թուրքերի կողմից առաջացել էին բավականի լուրջ ու գաղտնի քաղաքական խնդիրներ, որոնց մասին նա պարտավոր էր տեղեկություններ հաղորդել ՀՀ կառավարությանը[35]:

Ապրիլի 15-ից սկսած հայերի ու թուրքերի միջև տեղի են ունենում մի շարք կռիվներ Սիսիան, Մինքենդ գյուղերի, իսկ առավել ուժգնությամբ Խոզնավար գյուղի ուղղությամբ: Յուրաքանչյուր կռվի ժամանակ թուրքերի կողմից հարձակմանը մասնակցում են մեծ քանակությամբ մարտական ուժեր, որոնց շարքերում մարտնչել են նաև թուրքական բանակի սպաներ ու զինվորներ[36]:

Պատմական տվյալ ժամանակահատվածում Զանգեզուրի հայկական բնակավայրերի վրա թուրքական զինուժի ձեռնարկած հարձակումները կատարվել են Բրիտանական հրամանատարության համաձայնությամբ:

Զանգեզուրի Ազգային Խորհրդի տեղեկացմամբ՝ Անդրանիկի մեկնելուց հետո «Առաջին ուժեղ յարձակումը Ադրբէջանի կողմից տեղի է ունենում Զանգեզուրի Խոզնավար գիւղի վրայ, որտեղ բացի Հաջի Սամլու և Մաղաուզ թիւրքերից մասնակցութիւն է ունենում Ադրբէջանի կանոնաւոր զօրամասերը ու թէև գիւղը կիսով աւերւում է, բայց, այնուամենայնիւ, մնում է մեր ձեռքում. թէև այդպիսի յարձակում այդ կէտի վրայ ապագայում տեղի է ունենում ևս երկու անգամ»[37]:

Երկրորդ անգամ թուրքերը նույն ուժերով հարձակվում են Վերին և Ներքին Խոտանան գյուղերի վրա, բայց հադիպելով հայ ինքնապաշտպանակ ուժերի անկոտրում դիմադրությանը՝ մատնվում են անհաջողության ու հեռանում մարտաշտից[38]:

Այդ օրերին հայկական գյուղերի վրա թուրք սպաների առաջնորդությամբ թուրքական հրոսակախմբերի ձեռնարկած հարձակումներից թերևս առավել հիշարժանը, կարելի է ասել, Ղափանի շրջանի Հագարակ գյուղի կռիվն է:

Ստեմելի հաղորդմամբ՝ «Մեր ամբողջ գաւառը օղակուած էր տաճկական ասկեարներով ու գործակալներով: Ուստի զարմանալի չէ, որ Ղափանի Հագարակ գիւղի վրայ թուրքերի յարձակումը կատարուեց Քեազիմ փաշայի ասկեարներով»[39]:

Գարնանային մի օր (ամիսն ու օրը նշված չէ, բայց ամիսը՝ ապրիլն է-Հ.Գ.), լուսաբացին թուրքերը Կարեագինի կողմից հարձակվում են Հագարակ գյուղի վրա: Հագարակի վրա հարձակվող թուրքերն աջակցելու նպատակով, մի քանի տեղից գյուղի վրա է տեղում հրանոթների կրակը: Ի պատիվ Հագարակի բնակչության, պիտի փաստել, որ ամենևին խուճապի չմատնվելով, արագորեն զենքի դիմելով ու համապատասխան դիրքերեր գրավելով՝ հագարակցիները դիմագրավում են թուրքերի հարձակմանը:

Ճակատագիրը երբեմն բարեհաճ է նաև հայկական կողմի նկատմամբ: Հարձակման նախօրերին պատահաբար Սիսիանից իր հայրենի Հագարակ գյուղ էր եկել գնդապետ Սմբատ Թորոսյանը:

Ստեմելի գնահատմամբ՝ «Որպէս փորձուած ու մարզուած զինւորական, սառնարիւն կերպով նա գլխաւորեց տեղական ոյժերը եւ այնպիսի դասաւորեց նրանց, որ նրանք անցան թուրքերի թիկունքը, երկու կրակի մէջ առան թշնամուն եւ այնպիսի փառաւոր ջարդ տուին երկրին անծանօթ ասկեարներին, որ նրանք հազիւ կարողացան փախչել թողնելով բազմաթիւ ռազմամթերք ու սպանուծներ:

Յաղթութեան լուրը հասաւ Գորիս: Արսէն Շահմազեանը յայտնեց այդ մասին քաղաքի հասարակութեան եւ շնորհակալութիւն յայտնեց գնդապետ Սմբատ Թորոսեանին՝ անուանելով նրան Թորոս իշխանի արժանաւոր ժառանգորդ»[40]:

Այդ ժամանակահատվածում Զանգեզուրում տեղի ունեցած դեպքերի ուսումնասիրությունը մատնանշում է, որ Անդրանիկի մեկնելուց հետո այդ տարածաշրջանում կռիվները ծավալվում են պարբերաբար ու առավել մեծ ուժգնությամբ: Եթե մի շրջանում կռիվները դադարում էին, ապա անմիջապես բռնկվում էին մի ուրիշ բնակավայրում:

Ստեմելի բնորոշմամբ՝ «Տեղական թուրքերը մեղաւոր չէին, քանի որ կենտրոնն էր նրանց թելադրում: Նրանք նպատակ էին դրել Սիւնիքի ըմբոստութիւնը կոտրել եւ այն դնել Ադրբէջանի տրամադրութեան տակ: Սիւնեցիք այդ լաւ գիտէին եւ տալիս էին ուժեղ հակհարուած»[41]:

Թուրք հրոսակախմբեր հարձակումների հետևանքով առավել լարված ու վտանգավոր իրավիճակ է տիրել հատկապես Գողթանից և Ագուլիսից դեպի Ղափան ձգվող ուղիներում: Այդ առումով թուրք բնակչության շրջանում գործուն աշխատանք էին ծավալում թուրքաբնակ գյուղերում հանգրվանած թուրքակական բանակի սպաներն ու գործակալները, որոնց քաջալերանքով ու դրդումով մահմեդական հրոսակախմբերը հարձակվում ու կոտորում էին դեպի Ղափան տանող ճանապարհներով անցնող գաղթականներին:

Մի շարք թուրքաբնակ գյուղեր, գլխավորապես Օխչիի շրջանը վերածվել էր Նախիջևանի ու Օրդուբադի տարածքում տեղաբաշխված թուրքական զորամասերի սպաների ու գործակալների հավաքատեղի, որտեղ նրանք տեղական թուրքերին պատրաստում էին ապագա մեծ արշավանքի ու կապեր էին հաստատել Գեղվաձորի թուրքերի հետու զինում էին նաև նրանց: Այդ ժամանակ ոչ միայն Օխչիձորում և Գեղվաձորում, այլև թուրքական մյուս գյուղերում նույնպես գործում էին թուրքական գործակալներ, որոնք կոչված էին կազմակերպելու թուրք բնակչությանը[42]:

Բնական է, որ Զանգեզուրի Հայոց Ազգային Խորհուրդը պետք է իր վերաբերմունքը դրսևորեր այդ բնակավայրերի նկատմամբ:

Ստեմելի հավաստմամբ՝ «Ղափանի Հայոց Ազգային խորհուրդը լաւ իրազեկ էր կացութեան եւ քանիցս դիմել էր Օխչու ձորի թուրքերին, որ յետ կենային իրենց դաւադրական ծրագիրներց՝ քանի որ Օխչու ձորը եւ Գեղուայ ձորը կազմում էին Ղափանի շրջանի հարազատ ու անբաժանլի մասերը»[43]:

Օխչիձորի թրքությունը մերժում է լսել Ղափանի հայոց ազգային խորհուրդ պահաջը և շարունակում է փակ պահել Գողթանից դեպի Ղափան ձգվող ճանապարհը և պարբերաբար հարձակումներ է գործում Զանգեզուր եկող գաղթականների վրա:

Ստեղծված կացության թելադրանքով Ղափանի Ազգային խորհրդի առաջադրանքով հայ մարտական ուժերը դիմում են հարձակման, «…եւ շնորհիվ Աբգար Նասիբեանի, Գերասիմի, Նաւասարդի, Կարապետ Նուրիջանեանի եւ Երիցվանիկ գիւղացի Գրիգոր Տէր Յարութիւնեանի հերոսական ջանքերի, վերացաւ Օխչին մէջտեղից եւ դադրեց վտանգ լինել Վերին Ղափանին»[44]:

Զանգեզուրյան մարտական ուժերը Ազգային Խորհրդի հանձնարարությամբ բացի Օխչիձորից, մաքրել են նաև Շաբադին և Փիրդավդան թուրքաբնակ գյուղերը:Ի պատասխան հայերի տոնած հաղթանակի, թուրքերը գրավում են Ուժանիս, Մողես և Հագարակ գյուղերն ու հրդեհում Ղարաբաբա գյուղը: Այդ գյուղերի բնակիչները թեպետ հեռանում են իրենց գյուղերից, բայց կարողանում են անկոտրում պաշտպանությամբ կասեցնել հարձակումները և զգալի կորուստներ պատճառել թշնամուն:

Մատնվելով անհաջողության՝ թուրքերն իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնում են Նախիջևանի և Գողթնի վրա[45]:

Երևանում գտնվող Զանգեզուր-Ղարաբաղ Շրջանային խորհրդի ներկայացուցչին ուղարկած գրությունում (1919 թ. սեպտեմբերի 6)Զանգեզուրի Ազգային Խորհուրդը ներկայացնելով գավառում տիրող աղետալի կացությունը և կարծես հավելում այնտեղ տեղի ունեցած վերոհիշյալ կռիվների՝ հայտնում է, որ երրորդ անգամ Քեազիմ բեյի գլխավորությամբ 3500 զինյալներից բաղկացած զորախումբը հարձակվել է Ղափանի Եղվարդ-Ագարակ գյուղախմբի վրա և թեպետ հասցրել է կրակի մատնել հայկական Ղարաբաբա գյուղը, բայց հանդիպելով այդ գյուղախմբի ինքնապաշտպանական ուժերի համառ դիմադրությանն ու կրելով շոշափելի կորուստներ՝ նահանջել է:

Ազգային Խորհրդի տեղեկացմամբ՝ Ադրբեջանի կանոնավոր զորքը փորձել է Զանգեզուր ներխուժել հայկական Մախուր Թարեան գյուղի ուղղությամբ: Այս անգամ թուրքերին հաջողվել է ներխուժել գյուղ, սակայն տեղի մարտական ուժերը ժամանակին ստանալով զինական աջակցություն՝ ջախջախում են գյուղ ներխուժած թշնամուն ու դուրս շպրտում իրենց բնակավայրի տարածքից:

Ըստ Ազգային Խորհրդի գրության՝ վերջին ուժեղ հարձակումը թուրքերը գործել են Ղուշչի-Բիլակ գյուղի վրա ու դարձյալ մատնվել են անհաջողության[46]:

Հարկ է ընդգծել, որ պատմական հիշյալ ժամանակաշրջանը պատկերող սկզբնաղբյուրների հավաստմամբ՝ Զանգեզուրում տեղի ունեցած կռիվները մեծամասամբ ավարտվել են զանգեզուրյան ռազմական ուժերի համոզիչ հաղթանակով:

Զանգեզուրի ինքնապաշտպանական ուժերը, ճիշտ է, կարողանում էին արժանի հակահարված տալ Ադրբեջանի զավթողական նկրտումներին ու պաշտպանել գավառի անկախությունը, բայց այնտեղ տիրող կացությունը շարունակում էր մնալ խիստ լարված ու տագնապալի:

Զանգեզուրի հայության վրա ծառացած սպառնալիքը, ինչը միանշանակ ցույց տվեց ժամանակը, պայմանավորված չէի միայն Ադր բեջանի զավթողական նկրտումներով ու պարտադրանքներով: Զանգեզուրցիների համար, թերևս, առավել անընդունելի էր և ինչ-որ իմաստով փակուղային, Անգլիայի ներկայացուցչության կողմից պարբերաբար կրկնվող միջամտությունն ու պարտադրանքները:

1919 թ. մայիսի 2-ին Գորիս է ժամանում Շուշիում անգլիական ներկայացուցչության (միսիայի) պետ մայոր Մոնկ-Մեսորնը և նույն օրը իր մոտ հրավիրելով Զանգեզուր-Արցախի Շրջանային (Ազգային )Խորհրդի անդամներին՝ հայտարարում.

«1. Ճանաչել Ադրբէջանի իշխանութիւնը՝ երկրում կարգ, իշխանութիւն հաստատելու, ճանապարհը բանալու և ժողովրդին պարէն հասցնելու համար:

Քոչվորներին Զանգեզուրի սարերը բարձրանալու յարմարութիւններ տալ»[47]:

Ինչպես Արցախում, այնպես էլ Զանգեզուրում անգլիական ներկայացուցչության ներկայացուցիչները, ինչեր նաև Սուլթանովը հանդիպում են լուրջ դիմադրության: Զանգեզուր-Արցախ Ազգային Խորհրդի անդամները քննարկելով մայոր Մոնկ-Մեսորնի կողմից իրենց ներկայացրած վերջնագիրը՝ հաջորդ օրն ևեթ տալիս են հետևյալ պատասխանը. «Զանգեզուրի Առաջին Գիւղացիական Համագումարի որոշման համաձայն՝ Հայաստանի հանրապետութեան երկրամաս Զանգեզուրի դէմ կատարւած ամէն մի ագրեսիւ գործողութիւն կը հանդիպի ամենայամառ և կատաղի դիմադրութեան հայ ժողովրդի կողմից:

«Հայաստանի Հանրապետութեան երկրամասում չապրող քոչւորներին ոչ մի դէպքում և ոչ մի պայմանով չէ թոյլատրւում բարձրանալ Զանգեզուրի սարերը:

«Ինչ վերաբերում է իշխանութիւն հաստատելուն, պէտք է ասենք, որ ոչ միայն այժմ, այլև համատարած անիշխանութեան օրերին Զանգեզուրում միշտ թագաւորել է օրինակելի իշխանութիւն, և այժմ հարկ չկայ իշխանութիւն հաստատելու այնտեղ՝ ուր անիշխանութիւն չկայ:

Թիւրք-Ադրբէջանեան աւանտիւրայի ամբողջ ընթացքում Զանգեզուրը եղել է միշտ ինքնուրույն և դաշնակից հրամանատարութիւնը այդպէս էլ տեսել է Զանգեզուր մտնելիս:

«Ամէն մի ոտնձգութիւն մեր ինքնուրույնութեան դէմ, ում կողմից էլ որ երևան գայ, այդ «ստատուս-քւոե-ի խանգարումն է և մեր կողմից կը հանդիպի ամէնաուժեղ դիմադրութեան:

Զանգեզուր-Ղարաբաղի Շրջանային Խորհուրդ

Գորիս, 3 մայիսի»[48]:

Զանգեզուր-Ղարաբաղի Շրջանային Խորհրդի մերժողական պատասխանը ստանալու հաջորդ օրը՝ մայիսի 4-ին իշխան Ալեքսանդր Երկայնաբազուկի, ինչպես նաև անգլիացի ու ազերի տասնյակ զինվորականների ուղեկցությամբ, 13 ավտոմոբիլներով Գորիս է գալիս գեներալ Շատելվորտը: Գորիսում նրան ընդունում են պատշաճ մակարդակով, զիվորական պատիվներով: Գնդապետ Շատելվորտը, որը քաջատեղյակ էր Զանգեզուր-Ղարաբաղի Շրջանային Խորհրդի ներկայացրած մերժողական պատասխանի բովանդակությանը, այս անգամ առավել խիստ ու ընդգծված տոնով դարձյալ առաջարկում ու պահանջում է հպատակություն ցույց տալ Ադրբեջանի կառավարությանը և թույլ տալ քոչը բարձրանալ Զանգեզուրի սարերը[49]:

Զանգեզուր-Ղարաբաղի Շրջանային Խորհուրդը բնավ չերկյուղելով ու տեղիք չտալով Զանգեզուրի հայությանն ուղղված գնդապետ Շատելվորտի սպառնալիքներից՝ տալիս է հետևյալ կտրուկ պատասխանը. «…մենք Ադրբեջանին հպատակւել չենք կարող, քոչը սար չի կարող բարձրանալ: Միայն մեր գաւառի աւերակների ու ժողովրդի դիակների վրայով Ադրբեջանը կարող է տիրել Զանգեզուրին և իր հրամանները թելադրել»[50]:

Ի պատասխան Անգլիայի ներկայացուցչության կողմից ներկայացրած դիմում-վերջնագրի, Զանգեզուր-Ղարաբաղի Շրջանային Խորհուրդը պիտի հրապարակավ արտահայտեր գավառի հայ բնակչության կամքն ու դիրքորոշումը Ադրբեջանի գերիշխանությունն ընդունելու իրենց բազմիցս հրամցրած վերնջագրերի:

Այդ նպատակով 1919 թ. ապրիլ 7-ին Գորիսում տեղի է ունենում ժողովրդական հսկայական ցույց, որին մասնակցել են նաև Զանգեզուրի զինվորական ուժերը:

Թիֆլիսում հրատարակվող «Աշխատաւոր» թերթի սեփական թղթակցի տեղեկացմամբ՝ ցույցի նպատակն է, կրկնակի անգամ հրապարակավ ցույց տալ Ադրբեջանի գերիշխանությունը մերժելու Զանգեզուրի համայն հայության անսասան կամքն ու դիրքորոշումը: Ցույցի մասնակիցները միահամուռ հայտնում են. եթե անգամ Հայաստանի կառավարությունը համաձայնի Զանգեզուրն ու Արցախի զիջել Ադրբեջանին, ապա Զանգեզուրն ու Արցախը միասնական ուժերով մինչև վերջին կաթիլ արյունը կպայքարեն՝ պաշտպանելու իրենց ազատությունն ու անկախությունը[51]:

Թղթակիցը միաժամանակ հայտնում է. «Արդէն ստեղծւած է տեղական վարչական ապարատ իր բոլոր անհրաժեշտ ֆունկցիաներով: Կեանքը ընթանում է խաղաղ և կարգ ու կանոնով:

Ժողովուրդն անհամբեր սպասում է իր ազատութեանը»[52]:

Զանգեզուր-Ղարաբաղի Շրջանային Խորհրդի կտրուկ պատասխանը բնավ էլ անակնկալ չէր գեներալ Շատելվորտի համար, քանի որ նա մինչ այդ արդեն բազմիցս հաղորդակցվել էր Արցախում տեղի ունեցած դեպքերին ու քաջածանոթ էր արցախահայության դիմադրողական կարողություններին ու հակաադրբեջանական տրամադրվածությանը:

Շրջանային Խորհրդի կտրուկ պատասխանը ստանալուց հետո գեներալ Շատելվորտն իր անգլիացի ու թուրք զինվորներից բաղկացած թիկնազորի ուղեկցությամբ հեռանում է Գորիսից, բայց շարունակում է քայլեր ձեռնարկել Զանգեզուրին պարտադրելու իր դիրքորոշումը:

Դատելով ՀՀ կառավարությանը Կովկասում հաստատված Բրիտանական հրամանատարության կողմից ներկայացրած բազմաթիվ պաշտոնական հեռագրերի ու պահանջների բովանդակությունից, կարելի է եզրակացնել, որ Զանգեզուր-Արցախի գեներալ-նահանգապետի պաշտոնում կապիտան Արսեն Շահմազյանի նշանակումը խիստ մտահոգել ու անհանգստություն է պատճառել անգլիացիներին: Իր ծրագրերը Զանգեզուրում և Արցախում իրականացնելու համար, անգլիական կողմը ամեն կերպ ձգտում էր խոչընդոտել, թույլ չտալ, որպեսզի այդ գավառներում Հայաստանի կառավարությունը հաստատի, ունենա իր վարչական միավորներն ու պաշտոնյանները ու այդ նկատառումով բազմիցս միջոցներ է ձեռնարկում հեռացնելու իր ճանապարհին կանգնած ՀՀ կառավարության ներկայացուցիչ Արսեն Շահմազյանին:

Չբավարարվելով ՀՀ կառավարությանը ներկայացրած պաշտոնական հեռագրերով ու դիմումներով, գեներալ Թոմսոնը դարձյալ նույն նպատակով, 1919 թ. մայիսի 8-ին իր մոտ է հրավիրում Վրաստանում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցիչ Եվանգուլովին ու հայտնում, որ համաձայն գեներալ Շատելվոդի ու գնդապետ Մոնկ-Մեսսոնի զեկուցագրերի, Ղարաբաղում, ինչպես նաև Գորիսում ու Զանգեզուրի գավառում իրավիճակն ու կարգը խանգարվում է հիմնականում կապիտան Շահմազյանի ագրեսիվ քաղաքականության հետևանքով: Գեներալ Թոմսոնի բնորոշմամբ՝ չգիտես ինչու իրեն Ղարաբաղում գեներալ-նահանգապետ հռչակած կապիտան Շահմազյանը, հիմք ունենալով Հայաստանի կառավարության հեղինակությունն ու հանձնարարությունները, տևի բնակչությանը ներարկում է Ադրբեջանի իշխանություններին չենթարկվելու գաղափարը, քանի որ Ղարաբաղը Հայաստանի անբաժանելի մասն է[53]:

Եվանգուլովի հետ կայացած հանդիպման ժամանակ գեներալ Թոմսոնը Ա. Շահմազյանին ներկայացնում է նաև անհիմն մեղադրանքներ, որոնք հավասարազոր են այնպիսի զավեշտի, որն ընդունակ է արտահայտել միայն ընդգծված հակահայ տրամադրվածությամբ օժտված, հիվանդ ու գաղափարազուրկ մարդը:

Գեներալ Թոմսոնի բնորոշմամբ՝ «Ոչ Էնվեր փաշան, ոչ երիտթուրքերը հայ ժողովրդին համար չեն արել ու չեն անում այնքան վնասներ, որքան շահմազյանները և նրա գաղափարակիցները, որոնց, ես ուզում եմ հավատալ, պարոն Խատիսյանը կկարողանա մեկուսացնել…»[54]:

Ի տարբերություն Անգլիայի ներկայացուցչության և Ադրբեջանի իշխանությունների, ՀՀ կառավարության կողմից Արսեն Շահրամանյանին Արցախ—Զանգեզուրի գեներալ-նահանգապետ նշանակումը մեծագույն գոհունակությամբ է ընդունվում Զանգեզուր-Արցախի Շրջանային Խորհրդի, ինչպես նաև Արցախի Ազգային խորհրդի կողմից: Զանգեզուրի հայությունը ընդգծված ջերմությամբ է դիմավորում ՀՀ կառավարության կողմից Զանգեզուր-Արցախի գեներալ-նահանգապետի պաշտոնում նշանակված Արսեն Շահմազյանին:

Այդ կապակցությամբ «Աշխատավորե թերթը գրում է.«…ամբողջ Զանգեզուրի 120 հազար ժողովուրդը մի հոգի, մի մարմին դառած, խելակորույս ոգեւորութեամբ ընդունեց Զանգեզուրի և Ղարաբաղի Հայաստանի կողմից նշանակւած կօմիսար Արսեն Շահմազեանին: Նրա մուտքը յաղթական թափորի էր վերածւել սկսած Բազարչայից մինչև Գորիս»[55]:

Ինչպես ցույց է տալիս Զանգեզուրում ու Արցախում կատարվող դեպքեր հետագա զարգացումները, Անգլիայի ներկայացուցչությունը և, իհարկե, գլխավոր կոմիսար գեներալ Թոմսոնը, չէին կարող համակերպվել Հայաստանի կառավարության որոշման հետ և ճանաչել Ա. Շահմազյանի լիազորությունները, որպես Զանգեզուր-Արցախի գեներալ- նահանգապետի:

Գեներալ Թոմսոն հանձնարարությամբ Գորիս ժամանած անգլիացի ու ազերի զինվորականները առաջարկում են Զանգեզուր-Ղարաբաղի Շրջանային Խորհրդի անդամ Արշակ Շիրինյանին (Զանգեզուրի Ազգային Խորհրդի նախկին նախագահ-Հ. Գ.) և գավառական կոմիսար Նիկոլայ Հովսեփյանին իրենց հետ գնալ Շուշի, այնտեղից Թիֆլիս, ապա Երևան, Զանգեզուրի վերաբերյալ մի շարք վիճելի հարցերը քննարկելու ու համապատասխան որոշումներ ընդունելու նպատակով: Միաժամանակ պահանջում են, որ ՀՀ կառավարության կողմից Զանգեզուրի պետական կոմիսար (գեներալ-նահանգապետ )նշանակված գնդապետ Արսեն Շահմազյանին չորս օրվա ընթացքում հեռանալ Զանգեզուրից: Արսեն Շահմազյանը պատասխանում է, որ առանց Հայաստանի կառավարության կարգադրության, ինքը չի հեռանա Զանգեզուրից[56]:

Մայիսի 15-ին զինվորականների ավտոմոբիլները կանգ են առնում գավառական կոմիսար Ն. Հովսեփյանի տան առաջ և զենքի սպառնալիքով պահանջում՝ իրենց հետ գնալ Շուշի: Այն պահին, երբ Ն. Հովսեփյանը պատրաստվում է նստել ավտոմոբիլը, անմիջապես վրա են հասնում մի խումբ երիտասարդներ և նրան խլում զինվորականներից[57]:

Ժողովրդի ճնշմամբ գեներալ Շատելվորտը, անգլիացիներն ու թուրք զինվորականները ձեռնունայն հեռանում են Զանգեզուրից:

Զանգեզուրում ծավալվող դեպքերն աներկբա ցույց են տալիս, որ համանման մարտավարությամբ, անգամ անգլիացիների գործուն միջամտությամբ և պարտադրանքով, անհնարին է համոզել ու առավել ևս ընկճել մարտական հերոսական ուղի անցած զանգեզուրցիներին:

[1] ՀՅԴ ԿԱ, թծ. 8/8, գ. 22-1, էջ 1:

[2] Խատիսեան Ա., նշվ. աշխ., էջ 179:

[3] ՀՅԴ ԿԱ, թծ. 6/6-1, գ. 41:

[4] Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ., էջ 71:

[5] Հայաստանի Հանրապետությունը 1918-1920 թթ., էջ 85-86:

[6] Հովհաննիսյան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 121:

[7] «Հայրենիքե ամսագիր, 1945,թիւ 3, էջ 26:

[8] Հովհաննիսյան Ռ., նշվ., աշխ., էջ 170:

[9] Նույն տեղում 171-172:

[10] Նույն տեղում:

[11] «Հայրենիքե ամսագիր, 1945, թիւ 3, էջ 27:

[12] Հովհաննիսյան Ռ., նշվ., աշխ., էջ 174:

[13] *Արցախցի հայ կնոջից ծնված դոկտոր Խոսրով բեկ Սուլթանովն ու ինչես նաև նրա եղբայրներն առավելապես հայտնի էին իրենց հայատեցությամբ, հայության նկատմամբ դրսևորած ընդգծված ատելությամբ, չարությամբ ու ջարդարարի համբավով:

Ըստ Եղիշե Իշխանյանի նկարագրության՝ «Գիւղերում սովորութիւն է աշնան, երբ անտառում վայր պտուղները հասունանում են, գիւղի կանայք և աղջիկները խումբ կազմած կերթան պտղաքաղի…Անտառը եթէ գիւղին շատ մօտ է, գրեթէ կպած գիւղին, կանայք և աղջիկներ մէն-մենակ էլ գնում են պտղաքաղի: Միայնակ անտառ գնացած է լինում և Խոսրովի մայրը: Նույն օրը աղջիկայ գիւղի դարբնի մօտ գործով եկած է լինում Խոսրովի հայրը, որը վերադարձին պէտք է նոյն անտառի միջով անցնէր:

…Աղջիկայ չար բախտից, երբ պտուղ քաղելիս է լինում անտառի միջով երկարող կածանին շատ մօտ, բէկը անցնելիս նկատում է աղջկան, շլանում նրա գեղեցկութեամբ և, ծառայի հետ միասին, արագօրէն յարձակւում են աղջիկայ վրայ, բերանը պինդ փակում թաշկինակով և նստցնելով ծառայի ձիու վրայ, տանում Փղանիս գիւղ:

…Բոլոր փնտրտումներն այդ ուղղութեամբ ապարդիւն են անցնում…

Տարիներ անցնելուց յետոյ գաղտնիքը բացւում է, և աղջիկայ ազգականներից մէկը, արհեստով հիւսն, գործիքները խուրջինի մէջ ուսին գցած, ուղղվում դէպի Փղանիս..Բէկը կանչում է նրան իր մօտ հիւսնին և գործ հանձնարարում: Հիւսնը բէկի տան պատուհանի փեղկերը և դռները նորոգելիս, տեսնում է աղջկան, ճանաչում, նա էլ իրեն է ճանաչում: Բէկը իր գործով գիւամէջ գնացած ժամանակը, հիւսնին յաջողվում է խօսել աղջիկայ հետ, որ ծնողները կարող են դիմել իշխանութիւններին և ազատ արձակել իրեն, սակայն աղջիկը ասում է՝ «Եթէ երեխանները չլինէին, անպայման կը համաձայնւէի, իսկ այժմ շատ դժւար է. արդէն մայր եմ երեխաների, որոնցից մէկը ծծկեր և բոլորը կապւած են ինձ հետ, ինչպէս թողնեմ…

Ես հիմա մի շատ դժբախտ կին եմ, զրկւած հարազատներից ու բարեկամներից, սա էլ իմ ճակատագիրն է, երևի Աստւած ուզեցել է պատժել ինձ, և ես պիտի կրեմ պատիժս…ե:

Ժամանակին ասում էին, որ Աբդուլ Համիդի մայրը հայուհի է եղել, երակներում հայկական արիւն է ունեցող Աբդուլ Համիդը եղաւ հայութեան դահիճը, Խոսրով բէկ Սուլթանովի մայրն էլ հայուհի է եղել, Խոսրովին էլ հայկական արիւն ունենալով երակներում, համոզված պանիսլամիստ էր և խիստ հակառակ հայութեան… (Տե՛ս Իշխանեան, Ե., Լեռնային Ղարաբաղ 1917-1920, Հայաստան), 1999, էջ 427-428:

[14] «Հայրենիքե ամսագիր, 1957, իւ 9, էջ 50:

[15] ՀԱԱ, ֆ. 150, ց. 1, գ. 25, թ. 17:

[16] Նույն տեղում, էջ 179-180:

[17] ՀՅԴ ԿԱ, թծ. 1649, գ. 5:

[18] Նույն տեղում, գ. 8/8:

[19] Նույն տեղում, գ. 66/3:

[20] Վրացեան Ս., նշվ. աշխ., էջ 313:

[21] Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 370, ց. 1, գ. 40, թ. 27:

[22] Տե՛ս նույն տեղում:

[23] Իշխանեան Ե., Լեռնային Ղարաբաղ 1917-1920, Երևան, 1999, էջ 378:

[24] Նույն տեղում, էջ 378-379:

[25] Տե՛ս Վրացեան Ս., նշվ. աշխ., էջ 314-315: