ՍՀՀԿ Սա Հայաստան է և վերջ…
Լեոնիդ Ազգալդյան
Զոհրաբ Ըռքոյան
- Միրիկ գյուղի շրջակայքում
Քաշաթաղի շրջանի Միրիկ գյուղի մոտակա սարահարթերն ու բլուրները հարուստ են պատմամշակութային հուշարձաններով: Ընդհանրապես շրջանի այս հատվածը՝ Հակարի գետի Աղավնո, Հոչանց և Շալուա վտակների ավազաններում շատ-շատ են նման հուշարձանները, որոնք ուսումնասիրման կարիք ունեն: Այս օրերին հնագետները պեղումներ են իրականացնում Միրիկ գյուղի հյուսիսային կաղմում գտնվող բլրի վրա գոյություն ունեցող կիկլոպյան անրոցի ավերակներում: Վերջերս այնտեղ էի ու հնագետներ Գագիկ Սարգսյանի, Արտակ Գնունու հետ եղանք գյուղի մոտակա սարահարթում: Մեզ ուղեկցում էին Միրիկի հարևանությամբ գտնվող Մոշաթաղի գյուղական համայնքի ղեկավար Սիրակ Սողոմոնյանը և Միրիկ գյուղի բնակիչ Նորայր Դանիելյանը: Սիրակը, բարձրանալով գյուղի խոտհարքերը, տարածքում պատահաբար պատի հետքեր էր տեսել: Միրիկի հարավային կողմից է ճանապարհը բարձրանում 2 բնակավայրերի խոտհարքեր: 16-րդ դարակեսից տարածքը հայաթափ է եղել և Հայոց երկրին տեր էին դարձել քրդերը և թուրքերը: Խորհրդային տարիներին նշված խոտհարքերում իրականացվել են մելորացիոն աշխատանքներ, և մեծ վնաս է հասցվել հնավայրերին: Այնուամենայնիվ հին շինությունները, դրանց հիմքերը, հետքերը պահպանվել են: Դեպի խոտհարքեր բարձրացող ճանապարհը նույնպես անցնում է Սիրակի նկատած պատաշարի վրայով: Մոտ 2 մ լայնությամբ պատն սկսվում է դեպի գետակ իջնող սարալանջերից մեկի վրայով, բարձրանում վեր ու խորանում հարթությունում: Ինչի համար է կառուցվել ամուր պարիսպը, պարզել է պետք: Ըստ հնագետների նախնական կարծիքի՝ սահմանային պատ է: Այս հատվածում կան նաև դամբարանադաշտեր: Հանդամիջյան ճանապարհով շարունակում ենք ճանապարհը և հասնում մի տեղամաս, որտեղ կան 10-ից ավելի պատմական փարախներ, դամբարաններ, մեծ քարերի վրա փոսորակներ են քանդակված: Սա խոսում է այն մասին, որ միջնադարից առաջ այստեղ բնակավայրեր են եղել, որի բնակիչների հիմնական զբաղմունքը եղել է անասնապահությունը: Հսկայական քարերով կառուցված բարձր ու ամուր պարիսպները եզրագծել են փարախները, որոնք բացի անասնապահական տարածք լինելուց թշնամու հարձակման դեպքում նաև պաշտպանական նշանակություն են ունեցել: Այստեղից ուղիղ գծով մոտ 5կմ արևելքում է Միրիկի ամրոցը: Հավանաբար փարախները պատկանել են նույն ամրոցին, որտեղ և վտանգի պահին պատսպարվել են մոտակա բնակավայրերի բնակիչները: Նման փարախներ, դամբարաններ ու բնակատեղիներ կան նաև դեպի հյուսիս ու արևմուտք ձգվող սարահարթերում՝ Հակ, Հերիկ, Լեռնահովիտ /Եզնագոմեր/, Սպիտակաջուր և այլ գյուղերի տարածքներում:
- Ժայռապատկերը՝ հնավայրում
Այս հատվածում Նորայր Դանիելյանը մեզ ցույց տվեց փարախների մոտակայքում գտնվող մեծ քարերը, որոնց վրա այն ժամանակ նաև փոսորակներ են արել, հավանաբար՝ որպես սանդ: Եվ նման քարերից մեկի վրա ժայռապատկեր կա: Նորայրը գիտեր իր ասելով «քարտեզով քար»-ի տեղը: Նույն քարի մասին տեղեկացրել էր նաև Բերձորի Վահան Զատիկյանի անվ. թիվ 2 միջնակարգ դպրոցի զինղեկ Գալուստ Սահակյանը, ով մինչ այդ աշխատում էր հողաշինարար և պատահաբար տեսել էր հուշարձանը: Քաշաթաղի ներկայիս շրջանում առայժմ միակ ժայռապատկերն է, որի մասին տեղեկություն ունեցանք: Սա իսկական հայտնագործություն է: Գտնվում է ծովի մակերևույթից 1933մ բարձրության վրա՝ 39,3953, 9 և 46, 17, 49, 6 կոորդինատներում: Ժայռապատկերը քանդակված է 2,6×2,3 մ չափերվ քարի վրա, ապա շարունակվում նեղ ու երկար մեկ այլ քարի վրայով ու վերջանում երրորդի սկզբում: Բացի պատկերից, քարերից առաջինի վրա կան 5 փոսորակներ, որոնցից մեկը սրտաձև է: Մյուս քարին 4 փոսորակներ են: Սրտաձև փոսորակ ունեցող քարի 4 եզրերի անկյունամասերում փոքր փոսեր, կլորավուն 2 պատկեր, այլ խորհրդանիշներ կան, որոնց նշանակության մասին համապատասխան մասնագետները եզրակացություն կանեն: Հուշարձանը գտնվում է ձորակի եզրին: Հարավարևլյան կողմում պահպանվել են ձորից բարձրացող աստիճանների հետքեր: Նման պատկերներով քարեր կան Քեղարքունիքի մարզում՝ Գեղհովիտ գյուղի Սև սարի /3063 մ/ մոտակա հնավայրում, Իշխանսարի շրջակայքում, Գորիսի Քարահունջ գյուղի տարածքում: Ըստ «Հայաստանի Հանրապետություն» հանրագիտարանի համահեղինակ, պատմաբան Սամվել Հակոբյանի՝ Սև սարի ժայռապատկերը, որը գտնվում է ծովի մակերևույթից 2700մ բարձրության վրա, քաղաքակրթության անձնագիրն է: Այստեղ ամբողջ աստղային քարտեզն է, որի վրա պատկերված է նաև Սևանա լիճը: Ի տարբերություն Միրիկի հուշարձանի՝ Սև սարի հնավայրում շատ են ժայռապատկերները, որոնց մի մասը գտնվում է բնական քարակույտերի /խնջիկների մեջ/: Այստեղ ևս քարերի մեջ սանդ-փոսեր կան: 2 ժայռապատկերներում նույնանման պատկեր-խորհրդանիշներ կան: Հավանական է՝ նորահայտ ժայռապատկերը նույնպես երկնային քարտեզ է՝ մեծ փոսորակները՝ տարածքի լճակները: Ինչևէ, ժայռապատկերի նշանակության մասին մասնագետները պետք է ներկայացնեն, այժմ կարևորը, որ պահպանվի եզակի հուշարձանը:
- Հնամենի բնակատեղիներ
Միրիկ գետակի վերին մասում կա մեկ այլ հնամենի բնակատեղի, որտեղ պահպանվել են երբեմնի տների հիմքերը, ոռոգման ջրատարի մի մասը, իսկ աջակողմյան սարալանջին 4 կողմից պատերով շրջապատված տարածքներ են: Այստեղից մոտ 1կմ ցած՝ ծովի մակերևույթից 1712մ բարձրության վրա, երկրորդ բնակատեղին է՝ ավերակներով: Սա առաջինի համեմատ ավելի ուշ շրջանի է: Այստեղ Նորայրը ցույց է տալիս բազալտե մի գուռ /մոտ 1x1x2մ չափերով/, որի վրա հայատառ արձանագրություն կա: Քարն սկզբնական շրջանում եղել է խաչքարի պատվանդան, հետագայում օտար բնակիչների կողմից ձևափոխվել է, արձանագիր մասը ջարդվել, որի պատճառով հնարավոր չէ ընթերցել տեքստը: Մի կողմում ընթերցվում է ընդամենը ԷՐԻ ՄՈ, իսկ մյուսում տառերի հետ փոքր խաչի նշան կա: Մինչ տարածքը ստիպված լքելը տեղի հայ բնակիչներն այստեղ նաև ձիթհան են ունեցել: Ավերակներից մեկի մոտ ընկած է ձիթհանի քարերից մեկը, իսկ մյուսը՝ քիչ հեռու: Բնակատեղիի մոտ կան նաև քարանձավներ, որոնք եղել են բնակելի և օգտագործվել այլ նպատակներով: Խորհրդային տարիներին օտարներն այստեղ գոմ են կառուցել, որի պատերի մեջ որպես շինաքար են օգտագործել հայոց շիրմաքարերի բեկորներ: Երևի մոտակայքում է եղել հայ բնակիչների հանգստարանը, որը հիմնահատակ ավերվել է, և տեղը չի երևում: Նույն հանգստարանից տարված շիրմաքարերը 18-րդ դարակեսից այստեղ հաստատված մահմեդականները տեղափոխել են գյուղ և օգտագործել որպես շինաքար, դարձրել աստիճանաքար: Միրիկի գյուղական համայնքի ղեկավար Խաչիկ Թադևոսյանի տան բակում կա 14-15-րդ դարերի մի խաչքար՝ մոտ 1,55x60x25սմ չափերով: Այն հանվել է թուրքաշեն տներից մեկի աստիճաներից: Միրիկ գյուղի դպրոցի 6-րդ դասարանի աշակերտ Վանյան տեղեկացրեց, որ իր պապի տան բակում խաչքար կա: 13-14-րդ դարերի գեղաքանդակ խաչքարը թուրքերը երկարությամբ մասերի են բաժանել: Պահպանվել է կենտրոնական մասը, որի վրա է խաչաքանդակը: Չնայած թուրքերը տաշել են քարը, բայց 120 սմ երկարություն ունեցող հուշակոթողի Խաչը մնացել է, որ հաստատումն է բնակավայրի հայկական լինելը: Գյուղի հյուսիսարևմտյան մասում սնկաձև ժայռերի պուրակ կա: Ցից-ցից ժայռերում նաև անձավներ կան, որնք այժմ էլ են օգտագործվում որպես գոմ: Գյուղի բնակիչներից Հրանտը, ում տան հարևանությամբ են սնկաժայռերը, ցույց է տալիս քանդակված մի քար՝ ասելով, որ տապանաքար է: Սակայն այն ավելի շատ սյան է նման, որի մի կողմը տաշված է: Պահպանվել են հավերժության 2 նշանների հետքեր: Թե որտեղից է բերված քարը, ինչու է այստեղ, պարզ չէ: Գյուղի հյուսիսային մասում կանգուն է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որի բարավորին գրված է կառուցողի անունը՝ Պարոն Հախնազար, և կառուցման թիվը՝ ՌՃԼ-1682թ.: Միրիկն ու շրջակայքն ազատագրվեցին 1993 թվականի գարնանը, մեկ տարի անց վերստին հայացան, և այժմ կա հնարավորություն լավ ուսումնասիրելու Պատմական Մեծ Հայքի Սյունիք ու Արցախ աշխարհների Աղահեճք /հետագայում՝ Քաշաթաղ ու Խոժոռաբերդ/, Հաբանդ, Վայկունիք, Բերդաձոր և այլ գավառների տարածքները, որոնք հարուստ են պատմամշակութային հուշարձաններով:
