Գլխավոր նկարը՝ Դավիթ Քոչունցի

Միակազմ նախադասու­թյունները մեր լեզվամտածողու­թյան դրսևորումներից են և հայոց լեզվի զարգացման յուրաքան­չյուր ժամանակահատվածում ունեցել են իրենց դրսևորման զանազան ձևերն ու միջոցները: Դրանք ընդհանուր գծերով էապես տարբերվում են երկկազմ կառույցներից ոչ միայն արտահայտու­թյան ու բովանդակու­թյան պլանով, այլև կիրառու­թյան սահմանափակու­թյամբ, ոճական երանգներով, գեղարվեստական արժեքով[1]: Խոսքային ամեն մի իրադրու­թյան մեջ չէ, որ կարելի է գործածել միակազմ նախադասու­թյուններ, իսկ գեղարվեստական խոսքում հեղինակը դրանցով արտահայտչականու­թյուն է ստեղծում, ինքնատիպ դարձնում խոսքը:

«Միակազմ  նախադասու­թյուններն այնպիսի կառույցներ են, ուր բառը կամ բառակապակցու­թյունը որոշակի խոսքային իրավիճակում համապատասխան հնչերանգի միջոցով արտահայտում են ավարտուն նախադասու­թյան իմաստ և դրանով իսկ դառնում հաղորդակցման միավոր»[2]: Միակազմ նախադասու­թյունները բնորոշ են ժողովրդախոսակցական լեզվին, որտեղից էլ թափանցում են նաև գրական լեզվի ոլորտ՝ գործածվելով գեղարվեստական ստեղծագործու­թյունների մեջ, որոնց ժողովրդայնու­թյուն են հաղորդում:

Բազմաբնույթ է միակազմ նախադասու­թյունների ոճական երանգավորումը գեղարվեստական ոճում: Իրենց կառուցվածքով  ևս միակազմ նախադասու­թյունները միատարր չեն. լինում են անենթակա, անդեմ/բայական և անվանական/ և բառ-նախադասու­թյուններ:

Սա­հյանի «Ինձ բացակա չդնեք» ժողովածուում գործածված չեն բառ-նախադասու­թյուններ, ուստի կանդրադառնանք անենթակա և անդեմ միակազմ նախադասու­թյուններին: Նրա ստեղծագործու­թյուններում իրենց ոճական զանազան դրսևորումներով առկա են դիմավոր միակազմ /անենթակա/ նախադասու­թյուններ:

Անենթակա նախադասու­թյուններն ամենից առաջ նպաստում են խոսքի սեղմու­թյանն ու հակիրճու­թյանը, սովորաբար արտահայտվում են բայի եզակի երրորդ դեմքով /կարող են արտահայտվել նաև երկրորդ դեմքով՝ էլի ընդհանրական դիմային իմաստով/, միադիմի բայերով: Դրանք էլ բնորոշ են ժողովրդական լեզվամտածողու­թյանը և ստեղծագործու­թյանը ժողովրդայնու­թյուն են հաղորդում:

Դե արի ու բան հասկացիր,

Շուրջդ ամպ ու մեգ է,

Կուզես ժպտա, կուզես լացիր,

Դարի համար մեկ է /156/[3]:

Բնու­թյան նկարագրու­թյուններում շատ գործածական են միադիմի բայերով ձևավորված միակազմ անենթակա նախադասու­թյունները /դրանք հիմնականում գործածվում են օրվա կամ տարվա ինչ-որ ժամանակահատված նշելու համար /լուսանալ, մթնել, ցրտել, անձրևել…../:

Գիշեր է սև, սևակնած.

Ա՜խ, ձիերս, ձիերս /40/:

Երեկ ամպ էր ու ամպամած /83/:

Խոր գիշեր է /88/:

Ժամն է լռելու /166/:

Մութ է /198/:

Հավատացեք՝ սև կայծակ է ու սև կարկուտ /33/

Շուրջդ ամպ ու մեգ է/156/

Երբ ոչ արև է, ոչ էլ անձրև,

Ձեռքից գնում են ծաղիկները /131/:

Երբեմն Սա­հյանը դիմային վերագրումներ է արել միադիմի բայերին, ինչը ևս պատկերավորու­թյուն է ստեղծում.

Մթնում է օրն…արտին ինչ.

Արտը աստղեր է խմում /16/:

Մթնում են օրվա բոլոր պահերին,

Իրար են բախվում ամպերն անխնա /232/:

Այս ժողովածուում բնու­թյան երևույթներ համեմատաբար քիչ են նկարագրվում, ավելի շատ հոգեվիճակային, դատողական, կենսափիլիոփայական խոսքն է գերիշխում, դրա համար անենթակա նախադասու­թյան այսպիսի օրինակները շատ չեն:

Ճարտասանական հարցով արտահայտված այս նախադասու­թյան մեջ ևս գործածված է միակազմ անենթակա նախադասու­թյուն. «Մի՞շտ է թոհուբոհ աշխարհում» /240/:

Անենթակա նախադասու­թյուններից Սա­հյանի այս ժողովածուում հաճախական կիրառու­թյուն ունեն նաև ընդհանրական-դիմային իմաստով նախադասու­թյունները: Այսօրինակ միակազմ նախադասու­թյուններ շատ են գործածվում առածներում, ասացվածքներում, հայրեններում, ժողովրդական ակունք ունեցող  ստեղ-ծագործու­թյուններում, այսինքն՝ սա ևս ժողովրդայնու­թյունն ապահովող գերազանց միջոց է:

Ընդհանրական դիմային իմաստով նախադասու­թյուններում մեծավ մասամբ գործողու­թյունը վերագրվում է բայի խոնարհման համակարգի հոգնակի թվի 3-րդ դեմքին՝ ցույց տալով անորոշ անձանց /լինում են նաև 2-րդ դեմքով ձևավորված ընդհանրական դիմային իմաստով նախադասու­թյուններ/:

Բերենք  ընդհանրական դիմային իմաստով անենթակա նախադասու­թյունների օրինակներ.

Ինձ խաբեցին ամենուր,

Խաբեու­թյամբ խաչեցին:

Ձեռքիս խաչբուռը առան

Ու վրաս խաչ քաշեցին /11/:

-Հիվանդ է ձեր խոնարհ երգիչը,

Երևի հոգեվարք է ապրում,

Ասում են.-Այդքանը դեռ քիչ է,

Արժանի պատիժը դեռ չի կրում /216/:

Ինչ էլ որ լինի, ինչ էլ որ ասեն,

Փուշը զինված է, ծաղիկն՝ անզեն /63/:

Մեզ ասում են. Դուք մերը չեք,

Մինչև անգամ դուք ձերը չեք,

Ձեր տեղը չեք, ձեր տերը չեք,

Դուք տերը չեք ձեր երգերի,

Տաճարների ու բերդերի /140/:

Ինչ էլ լինի, ասում են, թե

Խառն է մատը սատանայի /132/:

Միակազմ նախադասու­թյան մյուս տեսակը, որ լայն կիրառու­թյուն է ստացել «Ինձ բացակա չդնեք» ժողովածուում, անդեմ նախադասու­թյունն է: Սրանց գործածու­թյունը պայմանավորված է հաղորդվող նյութի թելադրանքով, ինչպես նաև՝ հեղինակի ոճական անհատականու­թյամբ ու որոշակի նպատակադրմամբ: Անշուշտ, պիտի համաձայնել լեզվաբանու­թյան մեջ արտահայտված այն կարծիքին, որ անդեմ նախադասու­թյունների զգալի քանակը հիմնականում 2 հանգամանքով է բացատրվում՝ սեղմ խոսք ստեղծելու ձգտումով /լեզվի տնտեսման, սեղմու­թյան օրենք/ և ավելի շատ զգացմունք, հույզ և տրամադրու­թյուն արտահայտելու հակումով՝ ի հաշիվ դատողու­թյունների կամ սովորական նկարագրական-պատմողական ոճի:

Անդեմ նախադասու­թյունները բաժանվում են երկու ենթախմբի՝ անվանական և բայական:

Անվանական նախադասու­թյունները գործածվում են գեղարվեստական գրականու­թյան բոլոր ժանրերում՝ հատկապես հեղինակային նկարագրու­թյուններում: Այսպես՝

….Առավոտ: Մահվան խորհուրդ:

 Անմահու­թյան համ ու հոտ… /9/

Խելոք, խելոք, բարի, բարի

Ու մարդամոտ լեռներ,

Դուք վկաներ նախնադարի,

Նախնադարոտ լեռներ /239/:

Շիրիմի վրա տագնապ ու ժխոր /35/:

Օրհնված օր,

Արև ու ձյուն, ձեր դաշնու­թյան հեքիաթ /89/:

Խուլ կրակոց… /78/

Այսպիսի նախադասու­թյունների գործածու­թյամբ հեղինակը մատնանշում է առարկաների, երևույթների գոյու­թյունը, դրանց թվարկումով ստեղծում տեսողական, առարկայական պատրանք, ինչպես նաև՝ հանդիսավոր, առարկայական, պատկերավոր ոճ:

Լեռներն ի վար քարերի երթ,

Քարերի լուռ տեղատարափ…

Քանդուքարափ Որոտնաբերդ,

Որոտնավանք քանդուքարափ /158/:

Քո մեռնելուց հետո…

Սև դագաղ, ճերմակ պարան,

Լուռ մի լաց՝ մեռնելուց հետո

Հոգու պարտք, հոգեհանգիստ,

Հոգեհաց՝ մեռնելուց հետո /122/:

Անվանական նախադասու­թյունները մեծ մասամբ հուզական լիցքով հագեցված նախադասու­թյուններ են, կապվում են զանազան մտապատկերների հետ, արտահայտվում հատուկ հնչերանգով, միաժամանակ ծառայում են մտքերի արագ փոփոխումներն արտա-հայտելու համար և առաջ են բերում «ընդհատավոր ոճ»[4]:

Իմ  երազները-չվող թռչուններ… /72/

Ճարտասանական հարցով ձևավորված՝

Ի՞նչ հոգեհանգիստ և ի՞նչ հոգեհաց:

Ի՞նչ սգո թափոր և ի՞նչ հոգեհաց /226/:

Հետո՞: Ի՞նչ հետո /8/:

Այս կարգի նախադասու­թյուններն արտահայտում են նաև խառը, լարված իրավիճակ, ամենաուժեղ հուզական ապրումներ, ինչպես՝

Ով բաբելո­նյան թեժ խառնակու­թյուն,

Բայց և համր ու պաղ հմայքի աշխարհ… /181/

Անվանական անդեմ նախադասու­թյունները գերակշռող են Սա­հյանի խոսքում: Այսպիսի նախադասու­թյունները հաճախ բանաստեղծական պատկերի հիմքն ու կորիզն են դառնում, ինչպես, օրինակ «Ձիեր» բանաստեղծու­թյան մեջ, որը պատկերավոր խոսքի արժեքավոր նմուշ է:

Ախ, ձիերս, ձիերս…

Գագաթների հողմից թևեր խլած ձիերս,

Սուրբ ափերից Աստծո

Երկինք խմած ձիերս:

Երկինք խմած …ու վայրի

Հաճարի հասկ, առվույտի

Ծաղիկ կերած ձիերս,

Ախ, իմ Քուռկիկ Ջալալի,

Քո սիգապանծ, սիգավոր

Տոհմից սերած ձիերս,

Ախ ձիերս, ձիերս…

Դունչ ու սմբակ ցողաթաց,

Մորեմերկ ու կողաբաց,

Արևի մեջ լողացած,

Կրակ կտրած, պաղացած,

Ախ, ձիերս, ձիերս…

Ճերմակ, կարմիր, ոսկեգույն,

Բոց ու կրակ ձիերս,

Հեքիաթներից կյանք մտած

Ղաշխա քուռակ ձիերս /39-40/:

Հատվածը բաղկացած է բազմաբաղադրիչ բարդ նախադասու­թյուններից, որի անդամները համազոր միակազմ նախադասու­թյուններ են: Այս միակազմ նախադասու­թյունները, ունենալով ընդամենը մեկ անդամ, իրենց մեջ ներառում են ու հաղորդում անս-պառ նյութ, որը պիտի պատկերացնի ընթերցողը: Ձիերի այսօրի-նակ նկարագրու­թյունը հիմքն է ան­ցյալի հիշողու­թյունների, ապրումների, հույզերի: Նմանատիպ նախադասու­թյունների միջոցով Սա­հյանը մի տեսակ ազատ դաշտ է բացում նաև ընթերցողի՝ որպես տ­վյալ գործողու­թյան մասնակցի համար:

Միակազմ նախադասու­թյունների համակարգում ոճական բազմազան կիրառու­թյուններով աչքի են ընկնում այսպիսի կամային-հոգեկան վերաբերմունք արտահայտող անվանական նախադասու­թյունները, որոնց միջոցով հաճախ առարկան, երևույթը կամ որևէ իրողու­թյուն ներկայացվում և գնահատվում են խոսողի անհատական վերաբերմունքով: Նման նախադասու­թյունները ձևավորվում են խոսքային որոշակի իրավիճակներում, հաղորդակցման այլևայլ հանգամանքներում և հիմնականում բնորոշ են խոսակցական լեզվին, քանի որ հատկապես հոգեկան լարված, հուզված իրավիճակներում խոսողը անմիջապես չի կարող ձևավորել իր միտքը կանոնավոր կառուցվածքով, տրամաբանական կապակցու­թյամբ, ուստի և նախընտրում է տ­վյալ իրավիճակում միտքն արտահայտող հիմնական գերադաս բառը կամ հասկացու­թյունը, և ընթերցողը պատկերացնում է իրավիճակն ամենայն մանրամասնու­թյամբ:

Ախ, իմ խելոք, խոնարհ, խելացնոր աշխարհ,

Միշտ երեխա, միշտ ծեր,

Միշտ հին ու նոր աշխարհ /76/: 

Ակնհայտ է, որ այստեղ հուզական-արտահայտչական երանգավորում է հաղորդում նաև «աշխարհ» բառի կրկնու­թյունը:

«Ինձ բացակա չդնեք» ժողովածուում սակավ գործածու­թյուն ունեն բայական անդեմ նախադասու­թյունները:

Բայական անդեմ նախադասու­թյունները կառուցվում են հիմնականում անորոշ դերբայով, ուր քերականորեն չի արտահայտվում ոչ միայն գործողու­թյուն կատարողը, այլև ժամանակը, եղանակը, ժամանակը, թիվը և դեմքը, որոնցով պայմանավորված են նրանց ոճական արժեքն ու տարաբնույթ կիրառու­թյունները: Այս կարգի նախադասու­թյուններից կիրառական մեծ հաճախականու­թյուն ունեն հատկապես հարցական հնչերանգ ունեցող կառույցները, որոնք արտահայտում են ներքին հարցում, ճարտասանական հարցադրում, խոսողի երկմտանքը, կասկածը որևէ գործողու­թյան կատարման վերաբե­րյալ: Դրանք հատկապես բնորոշ են գեղարվեստական ոճին, երբ խոսողը գտնվում է հոգեբանորեն բարդ, անորոշ, անելանելի իրավիճակում:

Ի՞նչ ասել, կածան /74/:

Այս նախադասու­թյան մեջ անդեմ բայով արտահայտված ճարտասանական հարցի մեջ խտացված են հույզը, ապրումները.

Ի՞նչ ասել, կածան,

Ոտքիդ տակի հողն եմ,

Մի հին ցավ ունեիր,

Ես այդ ցավի դողն եմ:

Քեզ կանչելիս հաճախ

Իմ անունն են տալիս,

Ինձ անգիր են անում,

Ես քո երգի տողն եմ /74/:

Բայական անդեմ նախադասու­թյունները կարող են հանդես գալ նաև բացականչական հնչերանգով և արտահայտել խոսողի իղձը, ցանկու­թյունը որևէ գործողու­թյան կատարման նկատմամբ: Սրանք առավել գործածական են չափածոյում և դրանով իսկ ավելի պատկերավոր, արտահայտիչ են դարձնում  խոսքը:

Ի՞նչ բկին մնալ: Թող Աստված չանի…. /208/

Բայական անդեմ նախադասու­թյունները կարող են նաև արտահայտել իղձ, ցանկու­թյուն.

Արթնացնել ավազ ու քար,

Լվանալ ու պարզաջրել

Ապականված մի ողջ աշխարհ /128/:

Այստեղ անորոշ դերբայներով ըղձականի նշանակու­թյան հետ մեկտեղ արտահայտված է նաև հրաման, կոչ, հորդոր:

«Ինձ բացակա չդնեք» ժողովածուում հանդիպում ենք նաև «Լավ է + անորոշ դերբայ» կառույցով բայական անդեմ նախադա-սու­թյուններ, ինչպես՝

Լավ է պայթել, քան թե հևալ,

Լավ է փլվել, քան երերալ,

Արվեստի սուրբ տաճարի մեջ

Լավ է լինել, քան երևալ /199/:

Այս օրինակում ևս արտահայտված է իղձ, ցանկու­թյուն, կոչ, հորդոր, որ կերպաձևում են հեղինակի  դավանանքը:

Այսպիսով, համաձայն ասելիքի պահանջների՝ Սա­հյանը հաճախ միտքն արտահայտում է միակազմ նախադասու­թյուններով: Սրանք, լինելով հաղորդակցման համառոտ ձևեր, առավել բնորոշ են ժողովրդական լեզվամտածողու­թյանը: Որքան գեղարվեստական ստեղծագործու­թյան ակունքները մոտ են ժողովրդախո-սակցական լեզվին, այնքան այդպիսի գործերում ավելի հաճախադեպ են միակազմ նախադասու­թյունները: Հ. Սա­հյանի  «Ինձ բացակա չդնեք» ժողովածուն, որի մեջ ժողովրդական մեծ շունչ կա և ժողովրդայնու­թյուն, հարուստ է միակազմ նախադասու­թյուններով: Շարա­հյուսական այս միավորները սա­հյանական խոսքում ունեն լայն կիրառու­թյուն և ոճական ուրույն գործա-ռույթներ: Դրանց կիրառու­թյունն ապահովում է նաև խոսքի հուզական կողմը, հաղորդում բանաստեղծականու­թյուն: Միակազմ նախադասու­թյան տարբեր տեսակները Սա­հյանի այս ժողովածուում տեղ են գտել ոչ միևնույն հաճախականու­թյամբ, առավել հաճախ հանդիպում են անվանական նախադասու­թյունները /սրանք այս ժողովածուում զգալիորեն գերակշռում են/: Դա բացատրվում է նրանով, որ ընտրելով խոսքի այդ կարճառոտ ձևերը՝ Սա­հյանը խուսափել է խոսքի միօրինակու­թյունից: Այս պարագայում ստորոգումն իրականանում է ոչ թե բառաքերականական միջոցներով, այլ հնչերանգով՝ տալով տարբեր հաղորդակցման միավորներ: Անվանական միակազմ նախադասու­թյունների միջոցով Սա­հյանը սովորաբար ներկայացնում է որևէ առարկայի, երևույթի առարկայականու­թյունը՝ առանց բայ-ստորո­գյալի. այս ձևով նկարագրվող պատկերն ավելի տպավորիչ է դառնում, և մեծանում է պատկերի հուզական ներգործու­թյունը, խոսքը դառնում է կենդանի ու սովորական, քանի որ փորձ է արվում խուսափել երկբաղադրիչ նախադասու­թյունների միապաղաղ շղթայից և կիրառել ընթերցողին ավելի հոգեհարազատ հաղորդակցման միավորները:

[1] Գ. Խաչատրյան, Միակազմ նախադասությունների ոճական արժեքը հայրեններում, Ե., 2011, էջ 158

[2] Լ. Եզեկյան, Ոճագիտություն, Ե., 2006, էջ 309:

[3] Հ.Սահյան, Ինձ բացակա չդնեք, Ե., 2004, էջ 156 /այսուհետ բնագրային հղումների էջերը կտրվեն տեքստին կից/:

[4] Պ. Պողոսյան, Խոսքի մշակույթի և ոճագիտության հիմունքներ, Ե., 1990, էջ 352: